بخش 3

نماز در مكه و مدينه
[سوال] دوست دارم بدانم نمازهاي واجب ما در مدينه و مكّه شكسته است يا تمام؟
[جواب] اگر مدت اقامت شما در مدينه كمتر از ده روز است (كه معمولاً اين طور است):
الف: در همه جا شكسته است. « آيةالل‍ه شبيري زنجاني »
ب: فقط در محدودة قديم مسجد النبيّ9 و مسجد الحرام مخيّر بين شكسته و يا تمام هستيد. « آيات عظام بهجت و اراكي »
ج: در تمام دو مسجد، حتي قسمت‌هاي نوساز، مخيّر بين شكسته و تمام هستيد. « حضرت امام; »
د: در تمام مكّه و مدينة قديم، اين تخيير هست. « آيات عظام خويي و تبريزي »

ه‍: در تمام مكّه و مدينه شما اختيار داريد نماز ظهر، عصر و عشاء را شكسته يا تمام بخوانيد. « آيات عظام خامنه‌اي، سيستاني،

58

فاضل، مكارم، صافي، گلپايگاني، نوري »، البته در صورت تخيير، تمام خواندن فضيلت بيشتري دارد، ^{( 1 )} ولي اگر نماز را با جماعت و به صورت شكسته خوانديد به گونه‌اي عمل شود كه شكسته بودن نماز معلوم نشود، به اين صورت كه پس از تشهد ركعت دوم به سلام آخر اكتفا كرده و نماز خود را تمام كنيم آن‏گاه بدون برگرداندن صورت از قبله يا بلند كردن دست بعد از سلام، بايستيم و با رفتن امام جماعت به ركوع، نيت نماز دوم يا نماز قضا بنماييم و تكبيرة الاحرام گفته و به ركوع رويم.
[سوال] فرموديد نماز جماعت؛ مگر مي‌شود نماز را به جماعت اهل سنّت اقتدا كرد؟
[جواب] به نظر همة مراجع، شركت در نماز جماعت برادران اهل سنّت مطلوب است.
[سوال] چرا در سخنان بزرگان دين ما اين همه سفارش به شركت در نماز جماعت اهل سنّت شده است؟

[جواب] اسلام عزيز به حفظ وحدت بين فرقه‌هاي اسلامي اعم از شيعه و سني اهميت فراوان داده است و خداوند حكيم هرگز راضي نيست به

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ تحرير‏الوسيله امام ره، ج1، ص240، م8. العروة‏الوثقي، ج2، ص164،م11.

59

خاطر اختلافات فقهي و جزئي، اصل دين و كيان مسلمين در معرض خطر قرار گيرد. متأسفانه اسلام و مسلمين از اين بابت ضربه‌هاي بسياري خورده‏اند و دشمنان فرصت طلب و تفرقه افكن، كمال استفاده را از اين اختلافات نموده‏اند.
قبل از انقلاب و اوايل انقلاب، وضعيت اسف‏بار نماز در حرمين شريفين ماية خجلت و اندوه فراوان بود. به محض شروع نماز جماعت، تعداد قابل توجّهي از شيعيان از مسجد خارج مي‌شدند و صحنه‌هاي ناخوشايندي به‌وجود مي‌آمد. حضرت امام خميني1 بساط اين اختلافات را برچيد و نتيجه‌اش وحدت و يكپارچگي مسلمانان شد. به بركت اين تلاش و مجاهدت‌ها، دل‌هاي برادران شيعه و سني به هم نزديكتر شده است و دشمنان دين از اين بابت بسيار خشمگين هستند و پيوسته درصدد فرصتي بوده تا اوضاع را به هم ريخته و از آب گل‌آلود ماهي بگيرند. پس ما مسلمانان بايد صفوف خود را فشرده‌تر نموده و در مقابل دشمن، وحدت و يكپارچگي خود را حفظ و نشان دهيم.

[سوال] از راهنمايي شما متشكّرم. اگر ممكن است مسائل مهم و ناگفته نماز در مكه و مدينه

 

60

را به صورت مختصر و مفيد برايم بازگو كنيد.
[جواب] در رساله‌هاي عملية مراجع عظام، حدود پانصد مسأله دربارة نماز آورده شده كه بسياري از آنها در اينجا هم كاربرد دارد. كه به بعضي از مسائل ضروري‌تر آن اشاره مي‌شود:
1ـ نماز در مسجد النبيّ9 و مسجد الحرام ثواب زيادي دارد.
2ـ هنگام برگزاري نماز جماعت از تجمع در كنار بقيع يا ايستادن در كنار مغازه‌ها و خيابان‌ها خودداري كنيم.
3ـ از نماز گزاردن در كنار بقيع يا قبرستان ابوطالب بپرهيزيم. كلية نمازهاي مستحبي مثل نماز زيارت را در حرم و يا در هتل بخوانيم.
4ـ به هنگام ورود به مسجدها، مثل مسجدالنبي9 يا مساجدِ در زيارت دوره، از خواندن نماز تحيّت (احترام) كه حدّاقل دو ركعت است غفلت نورزيم. بد نيست بدانيد، به فتواي اكثر مراجع، مسجد الحرام نماز تحيّت ندارد بلكه تحيّت آن، طواف است.
5 ـ هنگام پخش اذان از بلندگوي مسجد و يا هنگام اقامة نماز جماعت، از خواندن نماز به صورت فرادا جدّاً پرهيز نماييم.

61

6 ـ به محض شنيدن « قَدْ قامَتِ الصَلاة » برخيزيم و جاي خالي صفوف را پركنيم و از حرف زدن بي‌جا دوري كنيم و بلا‏فاصله پس از امام جماعت، تكبيرة ‏الاحرام بگوييم.
7ـ اتصال صفوف را رعايت كنيم. براي نماز، تا جايي كه ممكن است در طبقة دوم مسجد‏الحرام و پشت‌بام مسجد‏الحرام و مسجد‏النبيّ نايستيم. همچنين دقّت داشته باشيم كه صفوف قسمت شمالي مسجدالنبيّ9  معمولاً در ايام عمرة مفرده به صفوف قسمت‌هاي جلو متصل نيست، و لذا هر چقدر مي‏توانيم به طرف قسمت‌هاي جلوتر مسجد برويم.
8 ‌ـ در رفتن به ركوع و سجده و برخاستن از آن، از امام تبعيت كرده و تقديم و تأخير محسوس نداشته باشيم.
9ـ از دست بسته ايستادن به هنگام قرائت امام، و گفتن « آمين » بعد از حمد بپرهيزيم.
10ـ اهل سنّت قنوت ندارند، ما هم بدون اينكه كف دستانمان را بالا ببريم مي‌توانيم دعاي مختصري نموده و فوراً به ركوع رويم.

11ـ اهل سنّت، بعد از ركوع كمي بيشتر از معمول، مكث مي‏كنند، ما هم همانند آنان مكث

62

كرده و اين جملاتي كه خواندن آن‏ها بعد از ركوع مستحبّ است، مي‏خوانيم: سَمِعَ اللهُ لمَن حَمِدَه، اَلحَمدُ لله رَبِّ العالَمين، اَهلَ الجَبَروتِِ و الكبرياء و العَظَمَة، اَلحَمدُ للهِ رَبِّ العالَمين.
12ـ اهل سنّت جلسة استراحت ندارند، (نشستن بعد از سجدة دومِ ركعتِ اول همه نمازها و ركعتِ سوم نمازهاي چهار ركعتي) و پس از سجده بلافاصله بر مي‌خيزند. ما جلسة استراحت را به صورت كوتاه رعايت مي‌كنيم.
13ـ اهل سنّت تجافي ندارند (حالت نيم‌خيز در وقت تشهد امام جماعت در جايي كه يك يا چند ركعت از جماعت عقب هستيم) ما هم به جهت تبعيت در جماعت آنان، تجافي ننموده و به حال تشهد مي‌نشينيم.
14ـ اهل سنّت بعد از سلام نماز، با يكديگر مصافحه نمي‌كنند، از انجام آن اجتناب نموده و به جاي آن و بدون برگرداندن سر به اين طرف و آن طرف، از تسبيحات حضرت فاطمه3 غفلت نورزيم.

15ـ بعضي از اهل سنّت (حنفيّه‌ـ مالكيّه)، )بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ( را جزء سوره نمي‌دانند لذا يا آن را قرائت نمي‌كنند يا اگر قرائت كنند آهسته مي‌خوانند، ولي در هر صورت

 

63

به نماز جماعت ما خللي وارد نمي‌شود.
16ـ بعد از سلام نماز، مستحبّ است؛ سه بار « الل‍ه‌اكبر » گفته، بدون بلند كردن دست‌هابه اين مستحبّ عمل كنيم.
17ـ سجده بر فرش، در مسجد النبيّ9و ساير مساجد مكّه و مدينه به ويژه در نماز جماعت، به فتواي بسياري از مراجع جايز بوده، لذا از هنگام ورود به فرودگاه تا لحظة بازگشت، رعايت نماييم و از گذاشتن مهر يا كاغذ يا دستمال كاغذي در اماكن عمومي خودداري كنيم. ولي در جايي كه برادران اهل سنّت تردد ندارند، يا سنگ‌فرش است، يا در محل اقامتمان‌ (هتل) حتماً بر چيزي كه سجده ‌بر آن ‌صحيح است، سجده كنيم.
سجده بر انواع سنگ‌هاي به‏كار رفته در مسجد‏الحرام و مسجد‏النبي9 صحيح است.
18ـ سجده بر فرش در مسجد الحرام جايز نيست زيرا امكان سجده بر سنگ در تمام قسمت‌هاي مسجد براي زنان و مردان وجود دارد.
19ـ نافله‏هاي مغرب، عشا و صبح را سعي كنيم بخوانيم.

20ـ اگر در نماز جماعت عصر و عشاي برادران اهل سنّت شركت نمي‌كنيم،‌ حدّاقل نيم

64

ساعت قبل از نماز آنان از مسجد خارج شويم.
21ـ‌ در نماز صبح روزهاي جمعه، امام جماعت غالباً پس از حمد، آيات سجده‌دار را تلاوت مي‌كند، بايد هماهنگ با امام و در بين نماز، سجدة واجب را انجام دهيم.
الف: سپس بعد از نماز، نماز را دوباره بخوانيم.(آيات عظام سيستاني، بهجت، مكارم و تبريزي)
ب: در صورت خواندن نماز قبل از جماعت - به طور فرادا - اعاده بعد از جماعت لازم نيست.
ج: اگر اشتباهاً به جاي سجدة تلاوت، به ركوع رويم، نماز باطل و اعاده لازم است.
22ـ‌ هنگام اذان و اقامه و خطبه‌هاي نماز جمعه، از گفت‌وگو با يكديگر، نماز خواندن و تلاوت قرآن بپرهيزيم.
23‌ـ از محل سجدة نمازگزاران عبور نكنيم زيرا برخي از اهل سنّت از اين كار منع مي‌كنند.
24ـ در مسجد الحرام، در مسير طواف كنندگان به نماز نايستيم.

25ـ نماز طواف مستحبي در همه جاي مسجد الحرام صحيح است، از خواندن نماز طواف مستحبي يا ساير نمازها در پشت مقام ابراهيم

65

خودداري نموده و آنجا را براي كساني كه نماز طواف واجب دارند، خالي بگذاريم.
26ـ نمازاستداره‌اي(دايره‌وار) در مسجد الحرام:
الف: به شرط اين‌كه به حسب دايره، مقدم بر امام و نزديكتر از امام به كعبه نباشيم، مانعي ندارد. « آيات عظام صافي، مكارم، گلپايگاني، اراكي‌‌ و نوري ».
ب: اشكال ندارد « آيات عظام امام، سيستاني‌، خويي،‌ تبريزي و بهجت ».
ج‌‌: اشكال دارد ( براي كساني كه روبروي امام قرار بگيرند) « آيات عظام خامنه‌اي و فاضل ».‌
27‌ـ كلية اذكار نماز را آهسته ‌بخوانيم ‌و مزاحم ديگران نشويم.
28‌ـ كلية نمازهاي مستحبي مثل نماز‌هاي زيارت و تحيّت را مي‌توانيم به نيت خود خوانده و در پايان ثواب آنرا به يك نفر يا چند نفر، زنده يا مرده، هديه نماييم.
29ـ كليه نمازهاي مستحبي را مي‌شود خوابيده، نشسته يا در حال راه رفتن خواند.

30ـ مستحب است نمازگزار در حال ايستاده به جاي سجده‌گاه و در حال تشهّد به دامان خود نگاه كند. در نماز در مسجدالحرام نيز به‏جاي نگاه

66

به كعبه به همين مستحب عمل شود.
31‌ـ كفش‌هاي خود را در جاكفشي يا كيسة كفش تميز قرار دهيم. لباس و بدنمان خصوصاً جوراب‌ها تميز و مرتب باشد. از عطر و مسواك به هنگام ورود به مسجد و شروع نماز غافل نباشيم.
32ـ بانوان محترم، در حال نماز، به ويژه نماز  طواف بايد حجاب خود را رعايت كنند، تا احياناً نماز آنها با مشكل مواجه نشود.
[سوال] مطالب بسياري دربارة نماز ياد گرفتيم. سؤال ديگر اينكه آيا با پخش اذان از بلندگوهاي مساجد مكّه و مدينه، وقت نماز داخل شده است يا نه؟
[جواب] اتفاقاً همين سؤال در ذهن شيعيان ائمة اطهار: هم بوده است كه ائمّة معصومين: كفايت اذان اهل سنّت را به شيعيان توصيه مي‏نمودند. امام صادق( عليه السلام ) به ‏يكي از اصحابشان فرمودند: « نماز را با اذان ايشان (اهل سنّت) بخوانيد. » ^{( 1 )} بنابراين مي‌شود به اذان آنها اعتماد كرد.

در اذان مغرب، چون اهل سنّت غروب آفتاب را نشانة مغرب مي‌دانند و نه رفتن سرخي مشرق، حدود ده الي پانزده دقيقه زودتر اذان مي‌گويند، اما خوشبختانه با آن اذان، نماز مغرب را شروع نمي‌كنند بلكه حدود ده دقيقه صبر مي‌كنند تا مردم براي شركت در نماز جماعت آماده و جمع شوند بنابراين نماز مغرب را هم مي‌شود با آنها به جماعت خواند.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ شيخ حر عاملي، وسائل الشيعة، ج4، باب3، ابواب الاذان و الاقامة، ح1، ص618.

67

روزة مستحبّي در سفر
[سوال] خوشحال مي‌شوم اگر كمي ‌هم دربارة روزة مستحبي در مدينه برايم بگوييد و اصولاً آيا روزة مستحبي در سفر صحيح است؟
[جواب] در مذهب ما روزة مسافر صحيح نيست مگر زماني كه نماز شكسته نباشد مثلاً قصد ده روز كرده باشيد كه گرفتن روزة مستحبي يا روزة ماه رمضان يا روزة قضا اشكال ندارد.
ولي اگر مي‌خواهيد كمتر از ده روز در جايي بمانيد هيچ نوع روزه‏اي نمي‏توانيد بگيريد.

براي شخص مسافر فقط يك استثناء دارد و آن سه روز روزة مستحبي در شهر مدينة منوّره براي برآورده شدن حاجات است كه سفارش مؤكّدي در روايات بر انجام اين عمل مستحبي شده است. بهتر است اين سه روز، روزهاي چهارشنبه، پنج‏شنبه و جمعة سفر شما باشد (مستحب در مستحب). تأكيد مي‌كنم، سه روز، نه كمتر و نه بيشتر، آن ‏هم در مدينه، نه در مكّه

69

و نه در هيچ شهر ديگر.
[سوال] نظر شما در مورد روزة نذري در سفر چيست؟ چون ديده‌ام بعضي از زائرين با نذر در مكّه يا مدينه، بيشتر ازسه ‌روز روزه مي‌گيرند.
[جواب] بايد گفت اگرچه به نظر اكثر مراجع، با شرايط خاص مي‌شود روزة نذري (نه روزة ماه رمضان يا قضاي آن) در سفر گرفت ولي به نظر مي‏رسد اين عمل با روح اسلام و مذهب منافات دارد چرا كه خداوند مهربان نخواسته ما در سفر، روزه بگيريم، و روايات متعدّدي در ذمّ و نكوهش روزه‏داري در سفر آمده است. از جمله:
1- امام رضا( عليه السلام ) مي‌فرمايند: « لَيسَ مِِنَ البِرِّ الصََّومُفِيالسَّفَر » ^{( 1 )} روزه‏داريدر سفراز كارهاي نيكو نيست.
2- امام صادق( عليه السلام ) مي‌فرمايند:« لَم يَكُن رَسُولُ الله9يَصُومُ في السَّفَرِ في شَهرِ رَمَضانَ وَ لا غَيرِهِ » عادت رسول خدا (صلي الله عليه و آله )بر اين نبود كه به هنگام سفر چه در ماه رمضان و چه در ماه‌هاي ديگر روزه بگيرد
البته عرض كردم روزة مستحبّيِ سه روز در مدينه يك استثناء است.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1- شيخ حر عاملي، وسائل الشيعة، ج7، كتاب الصّوم، ابواب مَن يَصِحُّ مِنهُ الصَّومُ، باب 12،11،1.

70

 زيارت دوره
[سوال] اگر امكان دارد از زيارت دوره و مكان‌هايي كه زائرين از آنها بازديد مي‌كنند بگوييد. دوست داريم بدانيم كجاها مي‌رويم و از چه اماكني بازديد مي‌نماييم تا وقتي كه به وطن برگشتيم اگر دوستي، فاميلي از ما دربارة آنها پرسيد يا وقتي مردم براي ديدنمان مي‌آيند، حرفي براي گفتن داشته باشيم و از خاطرات خوش اين سفر صحبت به اندازة كافي به ارمغان ببريم.
[جواب] شما يك روز تقريباً از صبح تا ظهر در مدينه و يك روز هم در مكّه به همراه كاروان و مدير و روحاني به زيارت دوره خواهيد رفت. در زيارت دوره از چند مكان بازديد خواهيد كرد.
1ـ منطقة اُحُد

مرقد حضرت حمزة سيد‏الشّهدا و شهداي جنگ احد. اين مكان در منطقة شمالي مدينه كنار كوه احد قرار دارد و مرقد مطهّر حضرت

 

71

حمزه عموي پيامبر خدا9 و ساير شهداي احد در آن مكان مي‌باشد.
در روايات اسلامي سفارش زيادي به زائرين و حجاج بيت الل‍ه الحرام شده كه از زيارت اين مكان غافل نباشند.

 حضرت فاطمة زهراء3 بعد از وفات پدر بزر‏گوارشان هر دوشنبه و پنج شنبه به زيارت اين مكان مقدّس مي‌آمده و ياد و خاطرة شهداي جنگ احد را زنده نگاه مي‏داشتند. ^{( 1 )} و جالب است بدانيد اولين كسي كه تسبيح را درست كرد حضرت فاطمة زهرا3 بود كه ابتدا به يك نخ پشمي سي و سه گره زده و با آن ذكر تسبيحات را مي‏فرمودند. بعدها پس از شهادت حضرت حمزه( عليه السلام ) از تربت مطهّر او قبضة خاكي برداشته و از آن تسبيح درست نمودند. مردم هم از اين سنّت حسنة آن حضرت پيروي كرده و براي گفتن اذكار و اوراد از تسبيح استفاده مي‏نمودند. مدت‌ها بعد و پس از شهادت امام حسين( عليه السلام ) به سفارش ائمّة اطهار: از تربت آن امام شهيد، تسبيح درست شد. تسبيح تربت سيد وسالار شهيدان حضرت حسين بن علي8 داراي فضيلت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ شيخ حر عاملي، وسائل الشيعة، ج2، ابواب الدفن، باب55، ح1، ص879.

72

زيادي است كه حتي اگر بدون گفتن ذكر، آن را  در دست بگردانيم، براي ما اجر و ثواب ذكر نوشته خواهد ‌شد. ^{( 1 )}
داستان عبرت‏ا‏نگيز و غم‏بار جنگ احد در آيات 121 تا 179 سورة آل عمران به طور مفصّل آمده كه حاوي نكات و تجربيّات تلخ و شيرين فراواني مي‏باشد. سفارش اكيد اين است كه آيات مورد اشاره را به دقّت مطالعه و ملاحظه نماييد.
2ـ مسجد قبلتين
همان‏ مكاني كه دستور تغيير قبله بين نماز ظهر و عصر يا در حين نماز ظهر از طرف خداوند به پيامبرش ابلاغ شد و حضرت در حالي‏كه دو ركعت از نمازشان را به طرف بيت المقدس خوانده بودند با چرخش صد و هشتاد درجه‏اي رو به كعبه ايستاده و نماز را به پايان رساندند. به همين خاطر اين مسجد به مسجد قبلتين يعني مسجد داراي دو قبله شهرت يافته است.
[سوال] تصور چرخش صد و هشتاد درجه‌اي در حال نماز جماعت و با توجه به حضور مأمومينِ مرد و زن، مشكل به نظر مي‌رسد، اين چرخش چگونه انجام شده است!؟

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ شيخ حر عاملي، وسائل الشيعة، ج4، كتاب الصلاة، ابواب التعقيب، باب 16، ح1، ص1032.

73

[جواب] البته همين‏طور است كه مي‏فرماييد، اما به هر حال بنابر احتمال دوّم اين يك دستور ويژه بوده است. لذا شايد بشود اين طور تصوّر نمود كه بعد از ابلاغ دستور، پيامبر خدا9 بدون اين‏كه ذكري به زبان بياورند هم از طرف بيت‏المقدس به طرف كعبه برگشته و هم جاي خود را با جاي نمازگزاران عوض نمودند. سپس مردان پشت سر حضرت و زنان پشت سر مردان قرار گرفتند. اين كار باعث بطلان نماز نمي‌شود زيرا حتي در مواقع عادي اگر براي نمازگزار اتفاقي رخ دهد مثلاً از دماغش خون بيايد يا لباسش خوني شود يا بچه‌اش مي‌خواهد كار خطرناكي انجام دهد يا هر حادثة مهم ديگر، مي‌تواند بلكه بايد بدون اينكه نمازش را به هم بزند و با شرايطي مثل برنگشتن از قبله و نگفتن ذكر در حال حركت، چند قدمي براي حلّ مشكل به‏وجود آمده، راه برود.
داستان تغيير قبله در ذيل آيات 144 به بعد سورة بقره آمده، مي‌توانيد با مراجعه به ترجمه و تفسير قرآن اطلاعات لازم را كسب نماييد.
3ـ مسجد سلمان( عليه السلام )

ايشان در جنگ خندق پيشنهاد دهندة حفر

74

خندق بود و نقش مهمي در اين جنگ ايفا نموده است.
4 ـ مسجد فتح
اين دو مسجد (سلمان و فتح) مربوط به جنگ احزاب (خندق) است. حضرت پيامبر9 در مسجد فتح نماز خواند و براي پيروزي لشكر اسلام دعا نمودند كه دعاي او به هدف استجابت رسيد و سپاه مشركين بدون رسيدن به اهداف خود به مكّه برگشت.
نماز در هر دو مسجد مستحب است، « البته از مساجد ديگري در منطقة خندق ياد مي‌شود كه يا قدمت تاريخي ندارد و يا اثري از آن باقي نمانده است ».
[سوال] چه نمازي بايد در اين مساجد خواند؟
[جواب] نماز تحيّت مسجد.
[سوال] نماز تحيّت چيست؟
[جواب] نماز تحيّت يعني حدّ اقل دو ركعت نماز احترام و تجليل و پاسداشت. در حقيقت خواندن نماز تحيّت علاوه بر ثواب، شايد اداي احترام و ادبي نسبت به مسجد و حماسه‌ها و فداكاري‌هاي افرادي است كه در جريانات مربوط به آن نقش داشته‌اند، باشد.

75

البته نماز واجب يا نماز قضا هم مي‌توانيد بخوانيد زيرا هم نماز واجبتان را خوانده‌ايد، هم به عنوان تحيّت مسجد محسوب مي‌شود، لذا زائرين محترمي كه نماز قضا بر گردنشان هست مي‌توانند در اين گونه مساجد با يك تير دو نشان بزنند.
در ضمن حداقل نماز تحيّت دو ركعت است اگر بيشتر بخوانيد زهي سعادت، به شرط اين كه موجب تضييع وقت كاروان نشده و باعث معطلي آنها نشويد.

5 ـ مسجد قبا. اولين مسجدي است كه به دست پيامبر‏ خدا9 و عمار ياسر و ساير صحابه ساخته شد. پيامبر خدا در هنگام هجرت به مدينه  ـ قبل از رسيدن به شهر مدينه ـ در منطقة قبا در جنوب مدينه مدتي توقّف كردند تا حضرت علي و فاطمة زهرا8 و عدّه‌اي ديگر به آنها ملحق شوند در اين مدت توقف، حضرت پايه‌هاي مسجد قبا را بناگذاري نمودند. در قرآن مجيد از اين مسجد به‏ عظمت ياد شده ‏است.)لَمَسْجِدٌ اُسِّسَ عَلَي‏ الَََّتَقْوي مِنْ اَوَّلِ يوْمٍٍ اَحَقُّ اَنْ تَقُومَ فيه فيه رجالٌ يحبّون أن يَتَطَهَّروا

 

76

واللهُ يحبّ المُطَّهِّرينَ( ^{( 1 )}« مسجدي ‏كه ‏از روز نخستين بر پاية تقوي بنا شده سزاوارتر‏است كه‏در آن به نماز ايستي. در آن مرداني‏ا‏ند كه دوست دارند خود را پاك سازند و خدا كساني را كه خواهان پاكي‏اند دوست مي‏دارد ».
و دقيقاً به همين‏خاطر به مسجد‏التقوي نيز معروف شده و رسول خدا مي‏فرمايند: « كسي كه به مسجد قبا آيد و دو ركعت نماز بگزارد، ثواب يك عمره براي او است. » ^{( 2 )}
همچنين امام صادق( عليه السلام ) سفارش مي‏فرمايند كه در اين مسجد زياد نماز بخوانيد. ^{( 3 )}
براي كسب اطلاعات بيشتر در مورد اين مكان‌هاي مقدس مي‌توانيد به كتب تاريخي مراجعه كنيد.
[سوال] چه كتابي‌‌ را در اين باره مطالعه كنيم؟‌

[جواب] دربارة آثار و امكنة مكّه و مدينه، كتاب‌هاي بي‏شماري به نگارش درآمده است. كتاب « آثار اسلامي مكّه و مدينه » نوشتة رسول جعفريان و كتاب « تاريخ حرم ائمّة بقيع و آثار

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - سورة توبه، آية97.
2  .  شيخ حر عاملي، وسائل الشيعة، ج3، كتاب الصلاة، ابواب احكام المساجد، باب60، ح2، ص548.
3  .  همان، ج10، كتاب الحج، ابواب المزار، باب12، ح2، ص276.

77

ديگر مدينه منوّره » نوشته محمد صادق نجمي از كتاب‌هاي ارزنده‌اي است كه هم اينك در بازار موجود است. همچنين بيشتر مجلّدات مجلّة « ميقات » هم در اين رابطه مطالب مفيدي دارد. در ضمن اگر دوست داشته باشيد تاريخ اسلام را مطالعه نماييد، كتاب شيوا و شيرين « فروغ ابديت » تأليف استاد جعفر سبحاني از بهترين‏هاست.
[سوال] شنيده بوديم كه در زيارت دوره، زائران را به مَشْربة امّ‏ابراهيم، مسجد ردّ‏شمس و حتي مسجد شيعيان هم مي‌برند، آيا اين مطلب درست است؟
[جواب] تقريباً، اما لازم است به اين نكته توجه داشته باشيد كه ممكن است به خاطر شرايط پيش آمده، اندكي برنامه‌ها تغيير كرده باشد مثلاً مسجد ردّ شمس و بسياري از مساجد متبرك ديگر مدينه و مكّه توسط دولت وقت تخريب و با خاك يكسان شده و به جاي آن خيابان و ساختمان ساخته شده است.

اما مشربة امّ‏ابراهيم اگرچه به صورت يك چهار ديواري موجود است ولي در حال حاضر به كاروان‌ها اجازة رفتن به آنجا را نمي‌دهند. اگر

78

كسي بخواهد به مشربة امّ‏ابراهيم يا مسجد شيعيان مدينه برود بايد يك برنامة شخصي بچيند كه به تنهايي يا به همراه بعضي دوستان و آشنايان به زيارت اين اماكن برود.
[سوال] لطفاً اندكي هم دربارة فلسفة مسجد ردّ شمس و مشربة امّ‏ابراهيم برايمان توضيح دهيد.
[جواب] مسجد ردّ‏شمس محلي است كه جنگ بني‏نضير در آنجا واقع شده است. پس از جنگ بدر، و در جريان محاصرة قلعة بني‏نضير، رسول خدا (صلي الله عليه و آله )هنگام عصر، در حالي‏كه سرش روي زانوان مبارك اميرالمؤمنين عليّ( عليه السلام ) بود، به خواب رفت، نزديك غروب خورشيد بيدار شد، متوجه گرديد علي( عليه السلام ) هنوز نماز عصرش را نخوانده، از خداوند خواست خورشيد را بازگرداند تا او نماز بگزارد.
[سوال] چرا حضرت علي( عليه السلام ) پيامبر خدا را بيدار نكرد تا نماز عصرش قضا نشود و مرتكب ترك واجب نشود!؟ و اصولا آيا چنين رخدادي واقع شده است!؟
[جواب] بيان چند مطلب در اين‏باره، لازم است:

اوّلاً، وقوع چنين جرياني از مسلّمات تاريخ است. اين، نه يك بار بلكه دو يا سه بار

79

براي آن حضرت رخ داده است. و نيز براي حضرت يوشع( عليه السلام ) ـ  از پيامبران بني‌اسرائيل ـ هم واقعة بازگشت خورشيد اتفاق افتاده است.
علاّمة اميني در كتاب گرانسنگ الغدير، جلد سوم از صفحة 126 به بعد، نام بيش از چهل نفر از علماي اهل سنّت را كه اين واقعه را نقل نموده‌اند آورده است.
ثانياً، بنا بر بعضي نقل‌ها پيامبر اكرم9 در آن موقع در حال دريافت وحي بوده‌اند و حضرت اميرالمؤمنين( عليه السلام ) نماز عصر خود را در همان حال بجا آوردند كه به آن نماز در حال اضطرار گفته مي‌شود و شرائط و احكام خاص خود را دارد. يعني مي‌شود نماز را در حال نشسته خواند و ركوع و سجود را با ايماء و اشاره بجا آورد.
ثالثاً، بايد گفت نمازِ مُجسَّم و حقيقت تمام نماي نماز و ساير عبادات يعني وجود نازنين رسول خدا (صلي الله عليه و آله ) روي زانوي حضرت علي( عليه السلام ) خوابيده بوده است. به قول معروف آب در كوزه و ما تشنه‏لبان مي‌گرديم. چطور حضرت، اين حقيقت تمام‌نماي نماز را بيدار نموده و به دنبال نماز مي‌رفتند!

و در آخر اين‌كه شايد خداوند حكيم

80

مي‌خواسته با اين كار فضل و عظمت عليّ‏بن‏ابي‏طالب( عليه السلام ) را در قالبي خاص به اثبات برساند و همگان شاهد باشند كه نه تنها جن و انس و مَلَك بلكه تمام مخلوقات عالم در مقابل عظمت محمّد و آل محمّد: سرِ تعظيم فرود آورده و تسليم بي چون و چراي آنانند.

اما دربارة مَشربة امّ‏ابراهيم به كتاب « تاريخ حرم ائمّة بقيع »، نوشتة جناب آقاي محمّد‌صادق نجمي مراجعه كنيد. ولي به صورت خيلي مختصر؛ اين مكان مقدّس، محل زندگي حضرت رسول اكرم9 و مارية قِبطيّه (يكي از همسران باوفاي رسول خدا (صلي الله عليه و آله )) بوده است كه اين زوج وفادار تقريباً پنج سال در آن مكان زندگي كرده‏اند و حضرت ابراهيم( عليه السلام ) فرزند رسول خدا (صلي الله عليه و آله )در همين مكان از ماريه متولد گشته و در شانزده ماهگي در همين مكان از دنيا رفته است. به همين خاطر در روايات از مشربة امّ‏ابراهيم به مَسكن و مُصلّاي رسول خدا (صلي الله عليه و آله )تعبير شده است و دقيقاً به همين خاطر در روايات اهل بيت، تأكيد فراواني بر حضور در اين مكان و بجا آوردن نماز در اين مكان نوراني شده‏ايم. و تا زمان‌هاي نه چندان دور و قبل از تخريب‌هاي صورت گرفته توسط آل‌سعود، كلية مسلمانان اعمّ از شيعه و سنّي به اين مكان مبارك

81

مي‌آمده و به ياد حضور حضرت ختمي مرتبت در اينجا در بنايي كه مسجد بوده و در وسط مشربه قرار داشته، به نماز و دعا مشغول مي‌شدند.
در اين‏‏كه مشربة امّ‏‏ابراهيم چه تاريخچه‌اي دارد و چرا حضرت پيامبر9 با وجود محبت و علاقة شديد به اين همسرشان، او را در مشربه مسكن داده‌اند، مطالب بسيار شيرين و شنيدني و نكات مهم و ارزندة تاريخي وجود دارد كه ان‏شاء‏الل‍ه به كتاب ذكر شده مراجعه خواهيد نمود. در ضمن اگر به آيات اوايل سورة تحريم مراجعه كنيد و معني و تفسيرش را بخوانيد، از نكات آموزنده و عبرت‌انگيز آن بهره‌مند خواهيد شد.
اما آن‏چه در بين مردم شهرت يافته كه مشربة امّ‏‏ابراهيم محل دفن نجمه خاتون مادر علي بن موسي‌الرضا: است، ظاهراً مستند تاريخي ندارد و بر فرض صحّت، مناسبت‌هاي ديگر مشربه، اهميت بسيار بالاتري داشته كه هرگز آنها نبايد مورد غفلت قرار بگيرند.
[سوال] به غير از روزي كه ما را به زيارت دوره مي‌برند، جاي ديگري خواهيم رفت يا نه؟

[جواب] آري؛ در اطراف حرم رسول خدا و

82

مسجدالنبيّ 9 در يكي دو فرصت مقتضي، به زيارت محدودة مرقد حضرت عبدالل‍ه پدر پيامبر خدا9 رفته و از آن‏جا به سوي جنوب غربي حرم در منطقة مَناخه براي بازديد از مسجد غَمامه - محل نماز عيد فطر و قربان مسلمانان در زمان پيامبر ^{( 1 )} و مسجد عليّ‏بن‏ا‏بي‏طالب ^{( 2 )} خواهيم رفت. در قسمت شرق مدينه از مسجد مباهله ^{( 3 )} (مكان ماجراي عظيم مباهله بين پيامبر و مسيحيان نجران) ديدار خواهيم داشت و در قسمت شمال حرم هم به مسجد اباذر خواهيم رفت.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ اقامة نماز باران در اين مكان و استجابت دعاي پيامبر9 سبب نامگذاري اين مسجد به مسجد غمامه (مسجد ابر) شده است.
2  . براي آگاهي بيشتر دربارة اين مكان‌ها، به كتاب« آثار اسلامي مكه و مدينه » نوشتة رسول جعفريان مراجعه نماييد.
3  . براي كسب اطلاع از جريان مباهله به كتاب « اسرار مباهله » تأليف محمد رضا انصاري رجوع كنيد .

83

سفارشات ضروري
[سوال] در مدينه به غير از انجام امور عبادي مثل نماز و دعا و زيارت، انجام چه اعمالي را توصيه مي‌نماييد؟
[جواب] پيشنهاد چند راهكار سودمند:
الف: شركت در جلسات آموزشي كاروان. روحانيون و مديران محترم كاروان‌ها انتقال دهندة تجربيات چند ده سالة ارزشمندي به شما هستند و مطمئناً مطالب و نكات فراواني را در سخنان آنان خواهيد شنيد كه احتمالاً در كتاب و جزوه‌اي نيامده باشد.

بارها ديده شده افرادي‏كه ‌از حال و هواي مسجد و حرم و اعمال عمرة مفرده، بيگانه‌اند و مرتكب اشتباهات فاحشي مي‌شوند؛ دقيقاً همان‌هايي هستند كه خود را به هر دليل بي‌نياز

84

از حضور در جمع زائرين و جلسات كاروان مي‌ديده‌اند.
ب: مطالعة كتاب‌هايي كه به همين منظور آماده شده است.
همچنين مي‌توانيد از روحاني كاروان كتاب‌هايي به امانت گرفته و يا با مراجعه به قفسة كتابي كه در هتل، توسط مدير ايراني هتل تدارك ديده شده است، كتابي به صورت امانت جهت مطالعه تهيه نماييد.
معمولاً زائران محترمي كه بعد از اتمام اعمال خود قصد بازگشت به وطن دارند، كتاب‌هايي را كه به همراه خود آورده‏اند، براي استفادة ساير زائرين در هتل محل اقامت خويش به جا مي‌گذارند.
در كنار مسجد النبيّ هم كتابخانه‏اي وجود دارد كه بعضي از اطلس‌ها و نقشه‌ها و عكس‌هاي آن ديدني است. لازم نيست حتماً زبان عربي بلد باشيد. البته كتابخانه مخصوص آقايان است! و براي بانوان محترم وقتي اختصاص داده نشده‌است!
ج: گفتگو با روحاني كاروان.

85

بسياري مي‌گويند حج و عمره، سفر سياحتي نيست ولي ناخودآگاه اوقات آنها به تماشاي شهر مكّه و مدينه و ساختمان‌ها و بازارها سپري مي‌شود. برخي نيز سفر حج و عمره را فقط يك سفر زيارتي به معناي انجام اعمالي خاص و خواندن نماز و ادعيه و زيارت‏نامه مي‌دانند و دائم به فكر خويش و اعمال خود هستند.
اما سفر حج و عمره در واقع، يك سفر آموزشي است، آموزش بندگي و عبوديت،آموزش عبور از خود و منيّت، سفري كه مراحل و منازل متعدد و به هم پيوسته دارد و در هر منزل، نكات كليدي براي دست‏يابي به زندگي واقعي را به انسان مي‌آموزد.
اگر باطن اعمال حج و عمره، مورد نظر نباشد، عملكردهاي ظاهري چه توجيهي خواهند داشت؟ دو تكّة پارچه به خود بستن، به گرد سنگ‌ها گشتن، به بيابان رفتن و شب و روزي چند در آنجا ماندن، به ستوني سنگ زدن و سر تراشيدن...واقعاً هر كدام از قسمت‌هاي مناسك چه حقيقتي را در زندگي آينده ايجاد مي‌كند؟ و چگونه مي‌توان به آن حقايق رسيد؟

حج و عمره، درس زندگي آينده است و

86

درس آموزي، نيازمند به راهنماست. نكات و كليدهاي بسياري وجود دارد كه به طور معمول قابل دستيابي نيست. مطالعات و بررسي‌ها و درس آموزي در ساليان متوالي لازم دارد تا بتوان نكته‌اي را درست فهميد و درست انتقال داد.
حقايق و دقايق حج تمام شدني نيست، باطني پشت ظاهر و باطني در پشت باطن، هميشه زنده است و فهم جديد ايجاد مي‌كند.
اگر با راهنماي حج همراه شويم و اهل سؤال و تحقيق باشيم مي‌توانيم در اين فرصت، سرمايه‌هايي به دست آوريم كه ابديّتي استوار از آن پديد آيد.

روحاني كاروان راهنماي شماست البته روحانيون كاروان‌ها، افرادي متفاوت، با توانايي‌هاي مختلف و روحيات گوناگون هستند، درست همانند اساتيد مراكز آموزشي كه همگي صلاحيت‌هاي عمومي براي تدريس را حائز مي‌باشند ولي هر كدام توان و شخصيت خاصي دارند. ولي مطمئناً در بين روحانيون كاروان‌ها افراد دانشمند و پر اطلاع، كه بتواند عطش روحي و فكري شما را كاملاً ارضاء كنند، فراوان به چشم مي‌خورد. شايد يكي از همان روحانيون مورد نظر،

87

روحاني كاروان شما باشد.
پس با يك ارزيابي اوليه، طرح دوستي با او را بريزيد و در اين سفر دو‏هفته‌اي كمال استفاده را از او ببريد. اگر اهل سؤال و پيگيري باشيم مي‌توانيم كليدهاي لازم براي زندگي آينده را چه از روحاني كاروانمان و چه از ديگر متخصصين و راهنمايان داراي صلاحيت، در طول سفر به دست آوريم و به جاي سوغات دست و خاطرات چشم، سطح فكر برتر و افق ديد گسترده‏تر و زندگي با معنا‌تر را به ارمغان ببريم و زندگي ديگران را نيز متحوّل كنيم.
نكند خداي ناكرده مطالب سياسي يا مشكلات اقتصادي يا ساير مسائلِ بعضاً خيالي، بهانه‌اي باشد كه منجر به دوري و دلسردي شما از راهنمايان كاروان و صاحبان علم و دانش شود و اين فرصت مبارك و استثنايي را از دست بدهيد، فرصتي كه معلوم نيست تا آخر عمر، مجدداً نصيبمان خواهد شد يا نه!

88