بخش 2

39

حجر اسماعيل در نگاه فقه

1 . نماز در حجر اسماعيل

به طور كلي نماز بر دو گونه است :

ـ نماز واجب ، كه از آن به صلاة مفروضه و يا مكتوبه ياد مي شود ؛

ـ نماز مستحبي .

موضوع بحث در قسم اول است كه آيا نمازهاي واجب را مي توان در حجر اسماعيل بجاي آورد يا نه ؟

پيش از هر چيز بايد محل نزاع روشن شود . ابن حمزه در كتاب الوسيله در مقام بيان شرط مكان نمازگزار مي فرمايد :

تجوز الصلاة في كل مكان و الوقوف فيه لها ما لم يمنع مانع ؛ ⁽¹⁾

جايز است نماز را در هر مكاني كه مانعي در آن نباشد به جاي آورد ، و همچنين است حكم توقف در جايي براي نماز .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . الوسيله ، ص89 .

40

محقق حلي در شرائع الاسلام مي فرمايد :

« الصلاة في الأماكن كلها جائزة بشرط ان يكون مملوكاً او مأذوناً فيه » ؛ ⁽¹⁾

نماز را مي توان در همه جا خواند به شرط آنكه آن مكان يا ملك انسان باشد و يا آنكه اجازه خواندن نماز در آنجا داشته باشد . ⁽²⁾

سلار ديلمي در المراسم ، جا ومكانها را به چهار دسته تقسيم مي كند :

1 . جاهايي كه خواندن نماز در آنها ثواب دارد ، مثل مشاهد مشرفه و مساجد ؛

2 . جاهايي كه خواندن نماز در آنها مباح است ، كه عبارت از هر زمين غيرمغصوبي است كه هيچ نهي اي در خواندن نماز در آن وارد نشده باشد ؛

3 . جاهايي كه ثواب خواندن نماز در آنها كم مي شود ، مثل كليساها و كنيسه ها ؛

4 . جاهايي كه خواندن نماز در آنها حرام است ، مثل مكان غصبي . ⁽³⁾

باتوجه به اين مقدمه ممكن است در نظر ابتدايي به ذهن هر كسي چنين

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . شرائع الاسلام ، ج1 ، ص71 .

2 . و پس از آن مي فرمايد : اذن گاهي در برابر اخذ اجرت و شبه اجرت است و گاهي به اباحه حاصل مي شود ، و اباحه نيز خود بر سه قسم است : گاهي صريحه است ، مثل آنكه صاحب مكان بگويد : در آن مكان نماز بخوان ، يا به فحوا و اولويت است ؛ مثل آنكه اجازه دهد كسي در مكاني استقرار يابد كه به طريق اولي شامل اجازه در خواندن نماز او مي شود و گاهي به شاهد حال ثابت مي شود ؛ مثل آنكه اماره اي در كار باشد كه نشان از رضايت صاحب مكان دهد .

3 . المراسم ، ص65 .

41

بيايد كه اصولا چرا اين پرسش درباره حجر اسماعيل مطرح مي شود ؟ و از آنجا كه حجر جزء مسجدالحرام است ، اگر نگوييم كه دليل ويژگي خاص خود داراي استحباب فوق العاده است ، لااقل به اعتبار جزئيت براي مسجدالحرام در قسم اول اين تقسيم قرار دارد ؛ پس شكي در جواز و بلكه در استحباب آن نبايد كرد ؟ !

اما ريشه مطلب در جاي ديگر نهفته است و آن اين است كه اختلاف است كه آيا حجر اسماعيل جزء كعبه بوده است يا نه ؟ و پس از اين پرسش ، پرسش ديگري مطرح است كه آيا نمازهاي واجب را ، كه قدر مسلّمِ مورد نزاع است ، مي توان درون كعبه خواند يا نه ؟

پس از روشن ساختن مورد سخن و ربط آن به مسئله مورد بحث ، لازم است هر دو مسئله را بررسي كنيم .

الف . آيا حجر اسماعيل جزء كعبه بوده است ؟

روايات متعددي اين مسئله را نفي مي كند :

معاوية بن عمار مي گويد : از امام صادق ( عليه السلام ) پرسيدم : آيا حجر جزء كعبه است ؟ و آيا قسمتي از آن جزء كعبه است ؟ حضرت فرمود : خير ، حتي به اندازه سر ناخن چنين نيست ، ولي اسماعيل مادرِ خود را در آن دفن كرد و دوست نداشت كه زير پاي قرار گيرد و بنابراين اطراف آن را سنگچين كرد ، و در آن

42

قبور پيامبران است . ⁽¹⁾

زراره مي گويد : از حضرت امام صادق ( عليه السلام ) پرسيدم كه آيا در حجر چيزي از كعبه وجودي دارد ؟ حضرت فرمود : خير ، حتي به اندازه سر ناخن چنين نيست . ⁽²⁾

و در مستدرك الوسائل و بحارالانوار از برخي نسخه هاي فقه رضوي آمده است :

و الحجر ليس من البيت و لا فيه شيء منه ؛ ⁽³⁾

حجر جزء كعبه نيست و هيچ جزئي از كعبه در حجر نيست .

و شيخ صدوق روايت كرده است :

ان فيه قبور الانبياء ، و ما في الحجر شيء من البيت و لا قلامة ظفر ؛ ⁽⁴⁾

در حجر قبور پيامبران است و در آن هيچ جزئي از كعبه ، حتي به اندازه سرناخن وجود ندارد .

و همين تعبير را فقيهان در برخي كتاب هاي فقهي آورده اند ؛ مثل يحيي بن سعيد در كتاب الجامع للشرائع كه مي فرمايد :

و ليس في الحجر شيء من البيت . ⁽⁵⁾

حتي جزئي از كعبه نيز در حجر نيست .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . وسائل الشيعه ، ج9 ، ص429 ، ب30 ، ح1 .

2 . وسائل الشيعه ، ج3 ، ص540 ، ح2 .

3 . مستدرك الوسائل ، ج9 ، ص396 ، ب21 ، ح3 ، بحارالانوار ، ج99 ، ص352 .

4 . وسائل الشيعه ، ج9 ، ص430 ، ح6 .

5 . الجامع للشرايع ، چاپ شده در كتاب الحج از سلسله الينابيع الفقهيه ، ص728 .

43

فقيهان به اين روايات توجه كرده اند و از اين روست كه آيت الله حكيم در المستمسك پس از ذكر كلام صاحب عروة مبني بر داخل نبودن چيزي از حجر اسماعيل در كعبه ، گرچه بايد در طواف قرار گيرد ، مي فرمايد : اين كلام بيشتر فقيهان است ، و دليل آن صحيحه معاوية بن عمار است كه ذكر شد ، و پس از آن مي گويد : و از همين جا ضعف آنچه كه از نهاية الاحكام و تذكره و ذكري مبني بر داخل بودن حجر در كعبه نقل شده است روشن مي شود . ⁽¹⁾

اهل سنت در اين مسئله اختلاف نظر دارند . بر طبق آنچه در مستمسك العروة الوثقي از ذكري نقل شده است ، آنان سه دسته اند :

الف . عده اي بر آن اند كه تمامي حجر جز كعبه است ؛

ب . عده اي ديگر كه بعضي از حجر را جزء كعبه مي دانند ؛

ج . عده اي مي گويند كه هيچ جزئي از حجر جزء كعبه نيست .

و مستند ايشان چند امر مي تواند باشد ؛ از جمله :

1 . قريش هنگام بازسازي كعبه چون با كمبود اموال پاك و هدايا و نذورات مواجه شد ؛ مقداري از فضاي آن را كم كرد و اين مقدار بيرون از كعبه واقع شد ، و بدين صورت حجر اسماعيل بيرون كعبه قرار گرفت . ⁽²⁾ از اين رو نقل كرده اند كه پيامبر نيز قصد داشت كه حجر را داخل كعبه سازد ، و بعدها ابن زبير آن را داخل كعبه نمود كه پس از آن ، حجاج ثقفي آن را خارج ساخت . ⁽³⁾

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مستمسك العروة الوثقي ، ج5 ، ص175 .

2 . رياض المسائل ، ج1 ، ص406 از تذكرة ؛ سنن بيهقي ، ج 5 ، ص89 .

3 . صحيح مسلم ، ج 3 ، ص 145 .

44

2 . رواياتي در اين باب نقل شده است ؛ آنان از عايشه نقل كرده اند كه پيامبر ( صلي اللّه عليه و آله وسلم ) به او فرمود :

انّ من الحجر ستة أذرع متصلة بالبيت منه ؛ ⁽¹⁾

تا شش ذراع از حجر مربوط به كعبه است .

ب . حكم نماز در داخل كعبه چيست ؟

نماز در درون كعبه و چگونگي آن ، چه واجب و چه مستحب ، مورد توجه فقها قرار گرفته است . درباره جواز بجا آوردن نمازهاي مستحبي و نوافل در درون كعبه بر طبق آنچه كه در المستمسك از معتبر و منتهي و مدارك نقل شده ، ادعاي اجماع شده است . ⁽²⁾ بسياري از فقها در كتاب هايشان ، از جمله شيخ طوسي در الخلاف ⁽³⁾ و النهايه ⁽⁴⁾ و ابن حمزه در الوسيله ⁽⁵⁾ و ابن سعيد در الجامع للشرائع ⁽⁶⁾ و ابن ادريس در السرائر ⁽⁷⁾ و علامه حلي در نهاية الاحكام ⁽⁸⁾ بر استحباب آن تصريح كرده اند و حتي ابن ادريس تأكيد بر شدّت استحباب دارد . در بين اهل سنت تنها محمد بن جرير طبري قائل به حرمت بجا آوردن

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ر . ك : صحيح مسلم ، ج3 ، ص143 ، ب 69 ، ح401 .

2 . مستمسك العروة الوثقي ، ج5 ، ص485 .

3 . الخلاف ، ج1 ، ص439 ، م186 .

4 . النهايه ، ص101 .

5 . الوسيله ، ص89 .

6 . الجامع للشرائع ، ص64 .

7 . السرائر ، ج1 ، ص266و614 .

8 . نهايه الاحكام ، ج1 ، ص344 .

45

نوافل در كعبه است . ⁽¹⁾

ولي درباره نمازهاي واجب اختلاف رأي وجود دارد ، و در اين زمينه دو نظر است :

1 . عده اي حكم به حرمت داده اند ؛ مانند شيخ طوسي در خلاف ⁽²⁾ و تهذيب و ابن براج در مهذب ⁽³⁾ ، مقدس اردبيلي نيز در مجمع الفائده ⁽⁴⁾ بر اين رأي ميل دارد . از اهل سنت نيز ، مالك و محمد بن جرير طبري اين گونه حكم داده اند . ⁽⁵⁾

شيخ طوسي در خلاف ، بر مدعاي خود سه دليل آورده است :

الف . اجماع ؛

ب . آيه شريفه :

( وَحَيْثُ ما كُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ ) ؛ ⁽⁶⁾

و شما ، مسلمانان ، هر جا كه باشيد ، هنگام نماز ، بدان سوي ( كعبه ) روي كنيد .

شطر در آيه به معناي سمت و جانب است ، و وقتي اين كار ممكن است كه انسان از كعبه خارج باشد ، و اگر كسي داخل كعبه باشد نمي تواند اين امر را امتثال كند و وقتي چنان شد ، نماز او در داخل كعبه ، در حال اختيار ، جايز نخواهد بود .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . الخلاف ، ج1 ، ص439 ، م186 .

2 . همان .

3 . المهذب ، ج1 ، ص76 ؛ مستمسك العروة الوثقي ، ج5 ، ص483 .

4 . مجمع الفائده و البرهان ، ج2 ، ج144 .

5 . الخلاف ، ج1 ، ص439 ، م186 .

6 . سوره بقره ، آيه 144 .

46

ج . روايات : از اسامة بن زيد نقل است كه پيامبر ( صلي اللّه عليه و آله وسلم ) داخل كعبه شد و دعا فرمود . آن گاه از كعبه خارج شد و بر جانب درِ كعبه ايستاد و دو ركعت نماز خواند و در حالي اشاره به سمت كعبه مي نمود ، فرمود : اين قبله است . پس معلوم مي شود كه كعبه قبله است و كسي كه در درون كعبه نماز مي خواند در حقيقت به آنچه كه پيامبر به عنوان قبله اشاره فرموده است نماز نگزارده است .

و محمد بن مسلم از يكي از دو امام باقر و يا صادق ( عليهما السلام ) روايت كرده است كه فرمود :

لا تصلّ المكتوبة في الكعبة ؛ ⁽¹⁾

نماز واجب را در درون كعبه نخوان .

2 . بسياري از فقها قائل به كراهت اند ، تا آنجا كه ابن ادريس ادعاي اجماع مي كند ⁽²⁾ و محق كركي ادعاي شهرت دارد . ⁽³⁾ از جمله كساني كه اين نظر را دارند ، شيخ طوسي در النهايه و الجمل والعقود ⁽⁴⁾ و ابن ادريس در السرائر ⁽⁵⁾ و محقق حلي در شرائع الاسلام ⁽⁶⁾ و ابن سعيد در الجامع للشرائع ⁽⁷⁾ و علامه حلي در نهاية الاحكام ⁽⁸⁾ و در ارشاد الأذهان ⁽⁹⁾ و در قواعد ⁽¹⁰⁾ و در تبصرة

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . وسائل الشيعه ، ج3 ، ص45 ، ب17 ، ح1 .

2 . السرائر ، ج1 ، ص266 .

3 . جامع المقاصد ، ج2 ، ص136 .

4 . النهايه ، ص101 ، الجمل و العقود ( چاپ شده در الرسائل العشر ) ، 178 .

5 . السرائر ، ج1 ، ص266 .

6 . شرائع الاسلام ، ج1 ، ص65و72 .

7 . الجامع للشرائع ، ص64 .

8 . نهاية الاحكام ، ج1 ، ص343 .

9 . ارشاد الاذهان ، ج1 ، ص249 .

10 . قواعد الاحكام ، ج1 ، ص28 .

47

المتعلمين ، ⁽¹⁾ و ابن حمزه در الوسيله ⁽²⁾ و محقق ثاني در جامع المقاصد ⁽³⁾ و امام خميني در حاشيه بر عروه ⁽⁴⁾ مي باشد ، و از شافعي و اهل عراق و ابوحنيفه جواز بجا آوردن نمازهاي فريضه و واجب در داخل كعبه نقل شده است . ⁽⁵⁾

اما ادعاي اجماع شيخ طوسي در خلاف معارض است با ادعاي اجماع ابن ادريس بر خلاف ! افزون بر آنكه اجماع در خلاف ، اجماع مصطلح نيست ، كه كاشف از قول معصوم ( عليه السلام ) باشد ، و خود شيخ در دو كتاب نهايه و جمل خود بر خلاف آن نظر دارد .

اما در رواياتي كه در اين باره آمده است ، تعارض ديده مي شود :

در صحيحه محمد بن مسلم آمده است كه يكي از دو امام باقر ( عليه السلام ) و يا صادق ( عليه السلام ) فرمود :

لا تصل المكتوبة في الكعبة ؛ ⁽⁶⁾

نماز واجب را در كعبه مخوان .

و در صحيحه معاويه بن عمار از امام صادق ( عليه السلام ) آمده است :

لا تصلّ المكتوبة في جوف الكعبة ؛ ⁽⁷⁾

سه نماز واجب را درون كعبه مخوان .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . تبصره المتعلمين ، ص24 .

2 . الوسيله ، ص89 .

3 . جامع المقاصد ، ج2 ، ص136 .

4 . العروة الوثقي ـ محشي به حاشيه چهار مرجع ، ج2 ، ص445 ، م ص30 .

5 . الخلاف ، ج1 ، ص439 ، م186 .

6 . وسائل الشيعه ج3 ، ص245 ، ابواب قبله ، ب17 ، ح1 .

7 . وسائل الشيعه ، ج3 ، ص246 ، ح3 .

48

مضمون اين دو روايت نهي از گزاردن نماز واجب در درون كعبه است و اين نهي در عبادت است .

ولي در برابر اينها موثقه يونس بن يعقوب است كه مي گويد :

قلت لأبي عبدالله عليه السلام : حضرت الصلاة المكتوبة و أنا في الكعبة ، أفأصلي فيه ؟ قال : صلّ ؛ ⁽¹⁾

به امام صادق ( عليه السلام ) گفتم : در حالي كه من درون كعبه بوده ام وقت نماز واجب فرا مي رسد . آيا مي توانم در آن نمازم را بخوانم ؟ حضرت فرمود : بخوان .

آيت الله حكيم مي نويسد : جمع عرفي اقتضا مي كند كه ما دو روايت اولي را حمل بر كراهت كنيم ⁽²⁾ و همين كار را محقق كركي در جامع المقاصد انجام داده است . ⁽³⁾

محقق كركي استدلال شيخ به آيه شريفه را اين گونه پاسخ مي دهد كه مراد از نحو در آيه ، جهت است ، ومقصود از آن جهت ، تمامي بيت و كعبه نيست ، بلكه هر قسمت آن نيز جهت است ، پس نمازگزار در درون كعبه نيز در حقيقت در يك جهت از جهات كعبه قرار مي گيرد . ⁽⁴⁾

با توجه به اين مقدمات نوبت به طرح اين پرسش مي رسد :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . همان ، ح6 .

2 . مستمسك العروة الوثقي ، ج5 ، ص483 .

3 . جامع المقاصد ، ج2 ، ص136 .

4 . همان .

49

ج . حكم نماز واجب در حجر اسماعيل چيست ؟

روشن شد كه بر طبق روايات ، حجر اسماعيل از كعبه خارج بوده و بنابراين نماز در آن نه تنها مانعي نداشته كه استحباب آن نيز ثابت است .

يونس بن يعقوب مي گويد : به امام صادق ( عليه السلام ) عرض كردم : من در حجر مشغول به نماز بودم كه كسي به من گفت : نماز واجب را در اينجا مخوان ، زيرا كه قسمتي از كعبه در حجر است . حضرت فرمود : « او دروغ گفته است ، هر قدر كه بخواهي در آن نماز بخوان . » ⁽¹⁾

و روايت ابو بلال مكي نيز دلالت بر فعل امام مي كرد ، و ظاهر سؤال درباره نماز واجب است ، و امام نيز در پاسخ بر علت جواز گزاردن نماز در درون حجر فرمود : اينجا محل نماز شبّر و شبير ، دو فرزند هارون است . ⁽²⁾

2 . لزوم طواف در خارج حجر اسماعيل

فقها در مقام شمارش واجبات طواف ، يكي از موارد را قرار دادن حجر اسماعيل در طواف شمرده اند و اين مطلب به قدري مسلّم است كه مثل شيخ طوسي در الخلاف ، ⁽³⁾ شهيد در ذكري ، ⁽⁴⁾ مقدس اردبيلي در مجمع الفائدة والبرهان ، ⁽⁵⁾ صاحب جواهر در جواهر الكلام ⁽⁶⁾ ادعاي اجماع كرده اند ، و مقدس

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ( كذب ، صلّ فيه حيث شيئت ) وسائل الشيعه ، ج3 ، ص540 ، ح1 ، جامع احاديث الشيعه ، ج4 ، ص511 .

2 . وسائل الشيعه ، ج3 ، ص539 ، ح4 .

3 . الخلاف ، ج2 ، ص324 ، مسئله 132 .

4 . مستمسك العروه الوثقي ، ج5 ، ص175 .

5 . مجمع الفائده و البرهان ، ج7 ، ص79 .

6 . جواهر الكلام ، ج19 ، ص292 .

50

اردبيلي و صاحب جواهر دو نوع اجماع محصل و منقول را در مسئله حاصل مي دانند و صاحب رياض نيز اجماع در مسئله را از غنيه حكايت كرده است . ⁽¹⁾ و سبزواري در كفاية الاحكام نفي خلاف كرده است . ⁽²⁾

اصل وجوب را بسياري از فقها ، از جمله ابن ادريس در السرائر ، ⁽³⁾ محقق حلي در المختصر النافع ⁽⁴⁾ و شرائع الاسلام ⁽⁵⁾ و علامه حلي در قواعد الاحكام ، ⁽⁶⁾ و تحرير الاحكام ⁽⁷⁾ و تبصرة المتعلمين ⁽⁸⁾ و ارشاد الاذهان ⁽⁹⁾ و منتهي المطلب ⁽¹⁰⁾ و ابن براج در المهذب ⁽¹¹⁾ و ابن حمزه در الوسيله ⁽¹²⁾ و ابن سعيد در الجامع للشرايع ⁽¹³⁾ و شهيداول در اللمعة الدمشقية ، ⁽¹⁴⁾ و شهيد ثاني در الروضة البهية ⁽¹⁵⁾ و مسالك الافهام ، ⁽¹⁶⁾ و امام خميني در تحرير الوسيله ⁽¹⁷⁾ ذكر

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . رياض المسائل ، ج1 ، ص406 .

2 . كفاية الاحكام ، ص66 .

3 . السرائر ، ج 1 ، ص572 .

4 . المختصر النافع ، ص93 .

5 . شرائع الاسلام ، ج1 ، ص267 .

6 . قواعد الاحكام ، ج1 ، ص83 .

7 . تحرير الاحكام ، ج1 ، ص98 .

8 . تبصرة المتعلمين ، ص67 .

9 . ارشاد الاذهان ، ج1 ، ص324 .

10 . منتهي المطلب ، ج2 ، ص691 .

11 . المهذب ، ج1 ، ص233 .

12 . الوسيله ، ص173 .

13 . الجامع للشرائع ، ص197 .

14 . اللمعة الدمشقية چاپ شده در متن الروضة البهية ، ج2 ، ص249 .

15 . الروضة البهية ، ج2 ، ص249 .

16 . مسالك الافهام ، ج2 ، ص333 .

17 . تحرير الوسيله ، ج1 ، ص433 .

51

كرده اند ، و حتي مي توان گفت اين نظر غالب اهل سنت نيز مي باشد ؛ چه آنكه نظر شافعيه ⁽¹⁾ و مالكيه ⁽²⁾ و حنابله ⁽³⁾ نيز همين است و تنها از ابوحنيفه نقل خلاف شده است . ⁽⁴⁾

دليل بر مدعي چند امر است :

1 . اجماع ؛ كه نقل آن از صاحب مجمع الفائدة و جواهر گذشت ؛

2 . روايات ؛ در صحيحه حلبي آمده است كه به امام صادق ( عليه السلام ) عرض كردم : مردي است كه در حين طواف كعبه در يك دور آن ، داخل حجر شد ، وظيفه چيست ؟ حضرت فرمود : آن دور را از سر بگيرد . ⁽⁵⁾

در حسنه ابن البختري نيز همين مضمون با تعبيري ديگر آمده است . ⁽⁶⁾

و در صحيحه معاوية بن عمار از امام صادق ( عليه السلام ) روايت شده است :

من اختصر في الحجر الطواف فليعد طوافه من الحجر الأسود إلي الحجر الاسود ؛ ⁽⁷⁾

هر كس كه در حجر طواف خود را مختصر نمايد و ( از ميان حجر به طواف پردازد ) ، بايد آن طواف را از حجرالاسود از سر بگيرد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . الفقه علي المذاهب الاربعة ، ج1 ، ص654 ؛ الخلاف ، ج2 ، ص324 ، م132 .

2 . همان .

3 . همان ، ج1 ، ص655 .

4 . الخلاف ، ج2 ، ص324 ؛ مسئله ، ص132 ( و قال ابوحنيفه اذا سلك الحجر اجزأه ) ؛ منتهي المطلب ، ج2 ، ص691 .

5 . وسائل الشيعه ، ج9 ، ص431 ، ب31 ، از ابواب الطواف ، ح1 .

6 . همان ، ص432 ، ح2 .

7 . همان ، ح3 .

52

و از دعائم الاسلام از امام صادق ( عليه السلام ) نقل شده است :

من وراء الحجر ، و من دخل الحجر أعاد ؛ ⁽¹⁾

بايد طواف از پشت حجر اسماعيل واقع شود ، و هر كس كه از ميان حجر گذرد بايد از سر گيرد .

3 . تأسّي به فعل معصوم و پيروي از روش ايشان در طواف ؛ اين دليل در واقع استناد به سيره و سنت معصوم است كه از ادله چهارگانه استنباط احكام شرعي است . اين مطلب را شهيد ثاني در الروضة البهيه و مسالك الافهام جزء ادله خويش قرار داده است . ⁽²⁾

4 . احتياط ؛ بي ترديد اگر طواف كننده ، حجر را در طواف خود قرار دهد ، ذمه او بري مي شود ، و در اين مطلب خلافي نيست ؛ به خلاف آنجايي كه اين كار را نكند . اين وجه را شيخ طوسي در الخلاف آورده است . ⁽³⁾

با توجه به اين مطالب روشن مي شود كه دليل بر وجوبِ قرار دادن حجر در طواف ، توقف بر جزء كعبه بودن حجر اسماعيل ـ تمامي و يا بعض آن ـ ندارد ؛ چنانچه علامه حلي يكي از ادله خود را بودن حجر از كعبه مي داند ، ⁽⁴⁾ بلكه روايات صحيحه ، سيره عملي معصومان ( عليه السلام ) و اجماع معتبر بر اين مطلب دلالت دارند ؛ چه آنكه حجر اسماعيل جزء كعبه بوده باشد يا نباشد ؛ همان گونه كه مقدس اردبيلي در مجمع الفائده ، و شهيد ثاني در مسالك الأفهام ، و صاحب

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مستدرك الوسائل ، ج9 ، ص396 ، ب 21 از ابواب طواف ، ح1 .

2 . الروضه البهية ، ج2 ، ص249 ؛ مسالك الافهام ج2 ، ص333 .

3 . الخلاف ، ج2 ، ص324 ، م132 .

4 . منتهي المطلب ، ج2 ، ص691 .

53

جواهر در جواهرالكلام منكر اين ملازمه اند . ⁽¹⁾

3 . جايز نبودن حركت روي ديوار حجر در طواف

اين مسئله در واقع ريشه گرفته از مسئله قبلي است . با توجه به اينكه بايد حجر اسماعيل در طواف قرار گيرد ، اگر طواف كننده بر روي ديوار حجر حركت كند ، در حقيقت واجب را بجا نياورده است و از اين رو بيشتر فقها پس از ذكر مسئله قبلي ، اين فرع را آورده اند ؛ از جمله ابن حمزه در الوسيله و محقق حلي در شرائع الاسلام و علامه در قواعد الاحكام و تحرير الاحكام و منتهي المطلب و ابن براج در المهذب و ابن سعيد در الجامع للشرائع و صاحب جواهر در جواهر الكلام ⁽²⁾ و امام خميني در تحرير الوسيله ، ⁽³⁾ اين مسئله را ذكر كرده اند ، و لازمه كلام شيخ طوسي در الخلاف و ابن ادريس در السرائر نيز همين مطلب است . ⁽⁴⁾

4 . جايز نبودن خواندن نماز طواف واجب در حجر

شيخ طوسي در تهذيب الاحكام به سندش از ابو عبدالله الابزاري نقل مي كند كه از حضرت امام صادق ( عليه السلام ) درباره كسي كه در اثر فراموشي ، دو ركعت نماز طوافِ واجبِ خود را در حجر اسماعيل خواند پرسيدم . حضرت فرمود :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مجمع الفائده ، ج7 ، ص79 ؛ مسالك الافهام ج2 ، ص333 ؛ جواهر الكلام ، ج19 ، ص293 .

2 . جواهر الكلام ، ج19 ، ص299 .

3 . تحرير الوسيله ، ج1 ، ص433 ـ 434 .

4 . آدرس مصادر همان است كه در فرع قبلي عنوان شد .

54

بايد آن دو ركعت را پشت مقام از نو بخواند ، چون خداوند مي فرمايد : ( وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهِيمَ مُصَلًّي ) ⁽¹⁾ كه مقصود از دو ركعت ، نماز طواف واجب است . ⁽²⁾

اين مسئله مبتني بر يك مسئله ديگر است ، و آن اينكه نماز طواف را در كجا بايد خواند ؟

شهيد اول ( رحمه الله ) در البيان مي فرمايد : حكم نماز در رابطه با مكان ( به انقسام احكام تكليفيه ) به پنج قسم : حرام ، مستحب ، مكروه ، مباح و واجب تقسيم مي شود ، و آن گاه قسم آخر را اين گونه تقسيم مي فرمايد : گاهي نماز در يك مكان معين بالاصالة واجب مي شود ، مثل دو ركعت نماز طواف در مقام و يا پشت آن و يا يكي از دو طرف آن ، و گاهي بالعرض واجب مي شود ، مثل آنكه به واسطه نذر بجاي آوردن نمازي را در مكاني خاص بر خود واجب نمايد . ⁽³⁾

چند پرسش

الف . آيا نماز طوافِ واجب ، واجب است ؟

در پاسخ بايد گفت : بيشتر فقيهان نظر به وجوب آن دارند . ابن ادريس نسبت شاذ به بعض از فقها مي دهد كه قائل به استحباب آن هستند ، ولي خود وي حكم به وجوب داده است و دليل او ظهور امر در آيه ( وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهِيمَ مُصَلًّي ) است كه اقتضاي آن وجوب است . ⁽⁴⁾

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سوره بقره ، آيه 125 .

2 . تهذيب الأحكام ، ج5 ، ص138 ، ح454 ؛ وسائل الشيعه ، ج9 ، ص480 ، ب72 ، از ابواب الطواف ، ح2 .

3 . البيان ، ص68 .

4 . السرائر ، ج1 ، ص576 ـ 577 .

55

شيخ طوسي ( رحمه الله ) در الخلاف مي فرمايد : دو ركعت طواف در نزد اكثر اصحاب ما واجب است و ابوحنيفه و مالك و اوزاعي و ثوري نيز همين نظر را دارند . ⁽¹⁾ علامه حلي نيز در منتهي المطلب آن را به اكثر علماي ما نسبت مي دهد . ⁽²⁾

از جمله كساني كه آن را واجب دانسته اند ، شيخ طوسي در النهاية ، ⁽³⁾ ابوصلاح حلبي در الكافي في الفقه ، ⁽⁴⁾ ابن براج در المهذب ، ⁽⁵⁾ ابن ادريس در السرائر ، ⁽⁶⁾ ابن حمزه در الوسيله ، ⁽⁷⁾ علامه حلي در قواعد الاحكام ⁽⁸⁾ و منتهي المطلب ⁽⁹⁾ و تبصرة المتعلمين ، ⁽¹⁰⁾ شهيد اول در اللمعة الدمشقية ⁽¹¹⁾ و البيان ، ⁽¹²⁾ شهيد ثاني در الروضة البهية ، ⁽¹³⁾ مقدس اردبيلي در مجمع الفائدة و البرهان ، ⁽¹⁴⁾ و طباطبايي در رياض المسائل ⁽¹⁵⁾ هستند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . الخلاف ، ج2 ، ص327 ، مسئله 138 .

2 . منتهي المطلب ، ج2 ، ص691 .

3 . النهاية ، ص242 و272 .

4 . الكافي في الفقه ، ص157 .

5 . المهذب ، ج1 ، ص128 .

6 . السرائر ، ج1 ، ص576 .

7 . الوسيله ، ص172 .

8 . قواعد الاحكام ، ج1 ، ص83 .

9 . منتهي المطلب ، ج2 ، ص691 .

10 . تبصرة المتعلمين ، ص67 .

11 . اللمعة الدمشقيه چاپ شده در متن الروضة البهية ، ج2 ، ص250 .

12 . البيان ، ص68 .

13 . الروضة البهية ، ج2 ، ص250 .

14 . مجمع الفائدة و البرهان ، ج7 ، ص87 .

15 . رياض المسائل ، ج1 ، ص460 .

56

ب . نماز طوافِ واجب را در كجا بايد خواند ؟

صاحب جواهر ادعاي شهرت مي كند بر اينكه بايد نماز طواف واجب را در نزد مقام ابراهيم خواند ، و بنابراين افزون بر فقيهاني كه نظرشان را درباره اصل وجوب نماز طواف بيان كرديم ، محقق حلي در شرائع الاسلام ⁽¹⁾ و مختصر النافع ، ⁽²⁾ و به تبع ايشان صاحب جواهر در جواهر الكلام ⁽³⁾ و شهيد ثاني در مسالك الافهام ⁽⁴⁾ و همچنين امام خميني در تحرير الوسيله ⁽⁵⁾ مكان نماز طواف را نزد مقام ابراهيم دانسته اند . ⁽⁶⁾

علامه حلي در منتهي المطلب اين نظر را به اكثر عالمان اماميه نسبت مي دهد و نيز رأي مالك و ثوري را همين مي داند . ⁽⁷⁾ شهيد ثاني در مسالك الافهام آن را قول مشهور بين اصحاب و مورد اتفاق متأخران مي داند . ⁽⁸⁾

دليل بر اين مطلب چند امر است :

الف . آيه شريفه كه مي فرمايد : ( وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهِيمَ مُصَلًّي ) ⁽⁹⁾ و امر اقتضاي وجوب دارد ؛

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . شرائع الاسلام ، ج1 ، ص268 .

2 . مختصر النافع ، ص93 .

3 . جواهر الكلام ، ج19 ، ص314 .

4 . مسالك الافهام ، ج2 ، ص338 .

5 . تحرير الوسيله ، ج1 ، ص436 .

6 . ناگفته نماند كه اين در صورت امكان است و در صورت ازدحام جمعيت و عدم امكان بجا آوردن آن در پشت مقام در يكي از دو طرف ، هر چه نزديك تر به مقام ، نماز طواف خوانده مي شود ، همان گونه كه فقها برآن تصريح كرده اند .

7 . منتهي المطلب ، ج2 ، ص691 .

8 . مسالك الافهام ، ج2 ، ص338 .

9 . سوره بقره ، آيه 125 .

57

ب . اخبار و روايات ، مثل صحيحه معاوية بن عمار از امام صادق ( عليه السلام ) كه فرمود :

إذا فرغت من طوافك فائت مقام إبراهيم فصلّ ركعتين ، واجعله إماماً ؛ ⁽¹⁾

وقتي كه طواف را تمام كردي ، نزد مقام ابراهيم آي ، و دو ركعت نماز بخوان ، و مقام را امام خود قرار بده ( و پشت آن نماز بخوان ) .

ج . پيروي از فعل پيامبر ( صلي اللّه عليه و آله وسلم ) ؛ علامه حلي در منتهي المطلب از جمهور نقل كرده است كه پيامبر اكرم ( صلي اللّه عليه و آله وسلم ) در آنجا دو ركعت نماز طواف خود را خواند و خود فرمود :

خذوا عنّي مناسككم ؛ ⁽²⁾

مناسك حج خود را از من فرا گيريد .

در برابر اين قول ، نظر شيخ طوسي در خلاف است كه مي گويد : بجا آوردن دو ركعت نماز طواف در پشت مقام مستحب است و اگر كسي آن را در غير آن مكان بجا آورد ، مجزي است و شافعي نيز چنين گفته است . ⁽³⁾ و پيش از ايشان نيز ابوصلاح حلبي در الكافي في الفقه چنين آورده است : بجا آوردن دو ركعت طواف در غير مقام ، در مسجد الحرام جايز است . ⁽⁴⁾ و از شيخ صدوق و پدرشان ، موافقت با رأي و نظر حلبي درباره دو ركعت طواف نساء حكايت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . وسائل الشيعه ، ج9 ، ص479 ، ب71 از ابواب طواف ، ح3 .

2 . منتهي المطلب ، ج2 ، ص691 .

3 . الخلاف ، ج2 ، ص327 ، مسئله 139 .

4 . الكافي في الفقه ، ص158 .

58

شده است . ⁽¹⁾

علامه حلي در منتهي المطلب دليل شافعي را اين گونه آورده است : اين دو ركعت نماز است . و مانند ديگر نمازها اختصاص به مكان معين ندارد ! و علامه حلي خود پاسخ مي دهد : اختصاص يافتن نماز طواف به مقام ابراهيم ، به واسطه آيه شريفه و فعل پيامبر ثابت است . ⁽²⁾

ج . آيا نماز طواف مستحبي را بايد نزد مقام خواند ؟

مطالبي كه گفتيم ، درباره نماز طواف واجب است ، اما نماز طواف مستحبي را به تصريح بسياري از فقها ، از جمله شهيد ثاني در مسالك الافهام ⁽³⁾ و صاحب جواهر در جواهر الكلام ⁽⁴⁾ و مراجع معظم معاصر ⁽⁵⁾ در هر جاي مسجد مي توان خواند و صاحب جواهر مي افزايد : من مخالفي را از جهت نص و فتوا نيافته ام . ⁽⁶⁾

5 . استحباب نماز پيش از احرام حج در حجر

اين مسئله از فرع بعدي روشن مي شود .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ر . ك : الهداية 64 ؛ المقنع ص92 ؛ مسالك الافهام ، ج2 ، ص338 .

2 . منتهي المطلب ، ج2 ، ص691 .

3 . مسالك الافهام ، ج2 ، ص338 .

4 . جواهر الكلام ، ج19 ، ص320 .

5 . آراء المراجع ، ص270 .

6 . جواهر الكلام ، ج 19 ، ص 320 .

59

6 . استحباب احرام حج در حجر اسماعيل

هشتم ذي الحجه را روز ترويه گويند . بيشتر حاجيان در اين روز محرم شده و آماده حركت به سوي عرفات مي شوند . بايد در مكه احرام بست ، اما فضيلت آن ، احرام بستن از مسجد الحرام از كنار مقام ابراهيم يا در ميان حجر اسماعيل است . دليل اين قول ، صحيحه معاوية بن عمار است كه از امام صادق ( عليه السلام ) نقل مي كند :

إذا كان يوم التروية إن شاء الله فاغتسل ، ثمّ البس ثوبيك و ادخل المسجد حافياً ، وعليك السكينة و الوقار ، ثمّ صلّ ركعتين عند مقام إبراهيم ( عليه السلام ) أو في الحجر ، ثم اقعد حتي تزول الشمس ، فصلّ المكتوبة ، ثم قل في دبر صلاتك كما قلت حين أحرمت من الشّجرة ، و أحرم بالحج و عليك السكينه و الوقار ؛ ⁽¹⁾

روز ترويه ، غُسل كن ، سپس دو لباس ( احرام ) خود را بپوش ، و با پاي برهنه داخل مسجد ( الحرام ) شو ، در حالي كه آرامش و وقار داشته باشي . سپس دو ركعت در نزد مقام ابراهيم و يا در حجر ( اسماعيل ) به جاي آور ، سپس آنجا بنشين ، به هنگام ظهر نماز واجب خود را بخوان و پس از آن ، آنچه را كه در مسجد شجره در وقت بستن احرام گفتي بگو ، و براي حج محرم شو ، در حالي كه با آرامش و وقار و سنگيني باشي . . . .

امر در روايت حمل بر استحباب شده است ؛ همان گونه كه صاحب جواهر

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . وسائل الشيعه ، ج10 ، ص2 ، ب 1 از ابواب احرام الحج ، ح1 و ج9 ، ص71 ، ح1 ، و ج8 ، ص246 ، ح1 .

60

فرموده است . ⁽¹⁾ بنابراين آنچه فهميده مي شود اين است كه كسي كه مي خواهد براي حج محرم شود انجام چند كار براي او مستحب است ، كه دو كار آن در رابطه با مورد بحث است :

1 . دو ركعت نماز در مقام ابراهيم و يا در حجر اسماعيل بجا آورد ؛ مقدس اردبيلي در مجمع الفائدة و البرهان مي گويد : ظاهر آن است كه اين دو ركعت براي احرام اوست كه پيش از بستن احرام ، دو ركعت نماز بخواند ، و بعد مي فرمايد : احتمال دارد كه براي تحيت ( مسجد ) باشد ؛ ⁽²⁾

ولي از آنجا كه تحيت مسجدالحرام طواف است ، بنابر اين اين دو ركعت براي احرام اوست .

2 . بعد از انجام نماز ظهر در نزد مقام ابراهيم و يا در حجر اسماعيل براي حج محرم شود . او مخير است كه در هر كدام از اين دو مكان ، احرام بندد و بر همين اساس است كه محقق حلي در المختصر النافع ⁽³⁾ و ابن سعيد در الجامع للشرائع ⁽⁴⁾ و علامه حلي در قواعد الاحكام ⁽⁵⁾ و تحرير الاحكام ⁽⁶⁾ و سيد كاظم يزدي در العروة الوثقي ⁽⁷⁾ و آقاي حكيم در مستمسك ⁽⁸⁾ استحباب محرم شدن در يكي از اين دو مكان را در مسجدالحرام بيان كرده اند . علامه حلي در تبصرة

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . جواهرالكلام ، ج19 ، ص3 .

2 . مجمع الفائدة و البرهان ، ج7 ، ص186 .

3 . المختصر النافع ، ص79 .

4 . الجامع للشرائع ، ص204 .

5 . قواعد الاحكام ، ج1 ، ص85 .

6 . تحريرالاحكام ، ج1 ، ص101 .

7 . العروة الوثقي ، ج2 ، ص363 .

8 . مستمسك العروة الوثقي ، ج11 ، ص204 .

61

المتعلمين ⁽¹⁾ و ارشاد الاذهان ⁽²⁾ تنها به استحباب احرام بستن در زير ناودان ( حجر اسماعيل ) بسنده كرده است و مقدس اردبيلي پس از ذكر صحيحه معاوية بن عمار اعتراض مي كند كه از آن تخيير بين مقام و حجر استفاده مي شود و چه بسا به واسطه تقديم مقام بر حجر در روايت ، اولويت مقام نيز فهميده شود . همچنين ظاهر آن است كه مقام ابراهيم ـ به ويژه براي انجام نمازـ از حجر اسماعيل با فضيلت تر است ، پس اينكه علامه حلي تنها زير ناودان ( حجر اسماعيل ) را ذكر كرده است جاي تأمل دارد . ⁽³⁾

7 . حجر اسماعيل محل اعلام

هداياي كعبه و چگونگي مصرف آن ، يكي از مسائلي است كه در فقه مطرح است . شيخ صدوق ( رحمه الله ) روايت كرده است :

إن الكعبة لا تأكل و لا تشرب ، و ما جعل هدياً لها فهو لزوّارها ؛ ⁽⁴⁾

كعبه نمي خورد ، و نمي آشامد هر چه كه براي آن هديه آورده شود براي زائران كعبه است .

همچنين روايت كرده است :

وروي أنّه ينادي علي الحجر : ألا من انقطعت به النفقة فليحضر ، فيدفع اليه ؛ ⁽⁵⁾

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . تبصرة المتعلمين ، ص70 .

2 . ارشاد الاذهان ، ج1 ، ص328 .

3 . مجمع الفائدة و البرهان ، ج7 ، ص186 .

4 . وسائل الشيعه ، ج9 ، ص356 ، ب22 از ابواب مقدمات الطواف ، ح 11 .

5 . همان ، ح12 .

62

بر روي حجر ندا شود : هر كس كه خرجي او تمام شده است حاضر شود ، آن گاه از هديه كعبه به او داده شود .

علي بن جعفر مي گويد : از برادرم موسي بن جعفر ( عليه السلام ) درباره ( وظيفه ) كسي كه كنيز خود را هديه به كعبه كرده است پرسيدم . فرمود : به ندا كننده اي امر كن كه بر روي حجر بايستد و ندا در دهد : هر كسي كه نفقه و خرجي او كفايتش نمي كند و يا تمام شده است ، و يا غذا ندارد ، سراغ فلان پسر فلان رود و به او امر كن كه پول جاريه را به هر كس كه به نزد او مي آيد خرده خرده بدهد ، تا تمام شود . ⁽¹⁾

سعيد بن عمر جعفي از مردي از اهل مصر روايت مي كند كه برادرم كنيزي آوازه خوان و زيبارو داشت كه آن را هديه به بيت الله الحرام نمود . به مكه آمدم درباره وظيفه خود و حكم مسئله پرسيدم . بعضي گفتند : او را به بني شيبه ، كه كارهاي كعبه در دست آنهاست ، بسپار و برخي چيزهايي ديگر گفتند و من در كار خود حيران گشتم . كسي از اهل مسجد به من گفت : آيا مي خواهي كسي را برايت معرفي كنم كه تو را در اين مسئله به حق هدايت نمايد ؟ گفتم : بله . با انگشت خود به مردي بزرگ كه در مسجد نشسته بود اشاره كرد و گفت : او جعفر بن محمد ( عليه السلام ) است ، نزد او برو و حكم را بپرس . خدمت او رفتم ، و ماجراي خود را گفتم و وظيفه خود را پرسيدم . فرمود : كعبه نمي خورد و نمي آشامد و هر چه كه براي او هديه شود براي زوار آن خرج مي شود . كنيز را بفروش و بر روي حجر بايست و ندا كن : آيا كسي از زائران خانه خدا هست

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . همان ، ج9 ، ص352 ، ح1 ، و ج13 ، ص453 ، ح1 .

63

كه نيازمند و محتاج باشد ؟ وقتي كه نزد تو آمدند از آنها سؤال كن ، و پول جاريه را در بين ايشان تقسيم نما . گفتم : برخي به من گفتند كه كنيز را به بني شيبه بسپارم . حضرت فرمود : همانا هنگامي كه قائم ما قيام كند ، آنان را دستگير كرده و دست ايشان را قطع خواهد نمود . و فرمود : ايشان دزدان خدايند ! ⁽¹⁾

از آنجا كه اين مسئله مربوط به مال كعبه و هداياي آن است ، و مستقيماً مربوط به حجر نيست از ذكر اقوال فقيهان در اين مسئله مي گذريم .

8 . ناودان حجر و قبله مدينه

در كتاب هاي فقيهي ، محراب معصوم يكي از امارات و راه هاي تشخيص قبله معرفي شده است . علامه حلي در قواعد الاحكام درباره نمازگزار در مدينه منوره مي فرمايد :

و المصلي بالمدينة ينزل محراب رسول الله صلي الله عليه و آله منزلة الكعبة ؛ ⁽²⁾

نمازگزار در مدينه ، محراب رسول خدا ( صلي اللّه عليه و آله وسلم ) را به منزله كعبه قرار دهد . ( يعني در برابر آن بايستد ) .

محقق كركي در جامع المقاصد چنين تعليل آورده است : چون محراب پيامبر ( صلي اللّه عليه و آله وسلم ) ساخته خود اوست و او معصوم و مصون از خطا و اشتباه است ، پس

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . وسائل الشيعه ، ج9 ، ص355 ، ح9 .

2 . قواعد الأحكام ، ج 1 ، ص 26 .

64

اگر كسي كه آشناي به فن ـ و در رشته هيئت و نجوم ماهر ـ باشد و مطلبي را بر خلاف گويد ( و جهت قبله را در محراب پيامبر اشتباه داند ) سخن او حجيت ندارد و اجتهاد او باطل است . آن گاه به اين روايت تمسك مي جويد :

و روي أنّه لمّا أراد نصبه زويت له الأرض ، فجعله بازاء الميزاب ؛ ⁽¹⁾

روايت شده هنگامي كه پيامبر مي خواست محراب را قرار دهد ، زمين براي او پيچيده شد ، ( يعني كعبه را ديد ) و آن گاه محراب را به سمت ناودان كعبه قرار داد . » ⁽²⁾

مقصود از جمع شدن زمين وپيجيده شدن آن ، رفع موانع و ديدن ناودان كعبه و قرار دادن محراب در مقابل آن است .

ابوالفضل شاذان بن جبرئيل قمي ، در كتاب ازاحة العلة في معرفة القبلة اين موارد را از جمله اماراتي كه موجب علم به جهت قبله مي شود شمرده است : محراب مسجد پيامبر ، محراب مسجد قبا و همچنين برخي از مساجدي كه پيامبر در بعضي از سفرها و جنگ ها ساخته است ؛ مانند مسجد فضيخ ، مسجد اعمي ، مسجد اجابه ، مسجد بغلة ، مسجد فتح و . . . و همچنين قبوري كه در محضر ايشان ساخته شده و بالا آمد ؛ مانند قبر ابراهيم فرزند رسول خدا ( صلي اللّه عليه و آله وسلم ) ، قبر فاطمه بنت اسد ، قبر حمزه سيد الشهدا در احد و . . . ، و يا قبله اي كه به دست

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ر . ك : صحيح مسلم ، ج 4 ، ص 2215 ، ح 2889 ؛ سنن ابي داود ، ج 4 ، ص 97 ، ح 4252 ؛ مسند احمد ، ج 5 ، ص 278 و 284 ؛ و نيز بحارالانوار ، ج 84 ، ص 54 .

2 . جامع المقاصد ، ج2 ، ص52 .

65

يكي از ائمه نصب شود ، مانند قبله كوفه ، بصره و . . . ⁽¹⁾

در باره محراب پيامبر دو روايت وجود دارد :

1 . روايتي كه محقق كركي آن را ذكر كرده است و نقل آن گذشت ؛

2 . از پيامبر خدا ( صلي اللّه عليه و آله وسلم ) نقل است كه فرمود :

محرابي علي الميزاب ؛ ⁽²⁾

محراب من در مقابل ناودان ( كعبه ) است .

علامه مجلسي به واسطه نظر به محاسبه اي كه دارد ، محراب فعلي پيامبر را غير از محراب ساخته شده به دست پيامبر مي داند و دليل او چند امر است ؛ از جمله اينكه ما محراب پيامبر را موافق با خط نصف النهار يافتيم و بر طبق قواعد رياضي ، قبله مدينه حدود سي درجه ⁽³⁾ به سمت چپ متمايل است . پس جهت قبله محراب با قبله سازگار نيست . . . ⁽⁴⁾

استاد حسن زاده آملي در كتاب دروس معرفة الوقت و القبلة پس از نقل سخن ابوالفضل شاذان بن جبرئيل قمي ، و نيز كلام علامه حلي در تذكرة الفقهاء مبني بر قبله قرار دادن محراب پيامبر ( صلي اللّه عليه و آله وسلم ) بدون نياز به اجتهاد و كوشش براي اثبات صحت جهت آن ، به واسطه عدم تصور خطا در پيامبر ( صلي اللّه عليه و آله وسلم ) و همچنين پس از نقل سخن سمهودي از علماي اهل سنت در وفاء الوفاء كه همانند سخن علامه حلي است ، چنين آورده است كه اين نظر در غايت استواري و نهايت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ازاحة العلة في معرفة القبلة ، چاپ شده در بحار الأنوار ، ج84 ، ص82 .

2 . بحار الأنوار ، ج100 ، ص433 ، ( ايشان اين نقل را مشهور مي داند ) .

3 . علامه مجلسي در جاي ديگر بحار ، انحراف را 37 درجه مي داند . ر . ك : بحارالانوار ، ج100 ، ص433 .

4 . بحارالانوار ، ج84 ، ص54 .

66

متانت است ؛ چرا كه محراب پيامبر از آن جهتي كه ايشان قرار داده بود عوض نشده است و هيچ گونه دگرگوني در آن راه نيافته است . آن گاه اشكال علامه مجلسي را اين گونه پاسخ داده است : قول ايشان مبتني بر ارصاد و آلاتي است كه بر طبق نظر پيشينيان وضع شده است و بر آشناي به فن پوشيده نيست كه براي قدما در تعيين طول و عرض بلاد حبط عظيم و اشتباه بزرگ واقع شده است ؛ ولي علامه بيروني ، طول و عرض مكه و مدينه را دقيق به دست آورده است و بر طبق آن مكه و مدينه در تحت يك دايره از نصف النهار قرار مي گيرد و تفاوت چيزي كمتر از ربع درجه است و آنچه كه بيروني به دست آورده است قول حقي است كه خدشه ناپذير است و نظر متاخران از اروپاييان نيز با آن مطابقت دارد ، و احتمال تحريف قبله از ناحيه سلاطين جور در غايت ضعف است ، و صواب آن است كه بايد محراب پيامبر را اصل قرار داد ، و ساير قواعد هيئت و آلات و رصديه و غير آن را با آن سنجيد ، نه آنكه برعكس عمل شود و در صورت يافتن اختلاف ، اشكال در كار آنها و وسايل ايشان است نه در فعل پيامبر ( صلي اللّه عليه و آله وسلم ) ؛ پس معلوم مي شود كه قبله مدينه معجزه فعلي باقي پيامبر ( صلي اللّه عليه و آله وسلم ) است كه عقل ها را حيران مي سازد ؛ چون پيامبر ( صلي اللّه عليه و آله وسلم ) در عصري بود كه در حجاز اثري از زيج و رصد نبود و كسي نيز نگفته است كه پيامبر سمت قبله مدينه را به واسطه استفاده از آلات نجومي به دست آورده باشد . ⁽¹⁾

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . دروس معرفة الوقت و القبلة ، 376 ـ 380 ، ( با تلخيص ).