بخش 7

164

درس پنجم

موقعيت تاريخي مدينه و مساجد آن

اهداف آموزشي

انتظار مي‌رود با مطالعه اين درس:

ـ با سير شكل‌گيري شهر يثرب آشنا شويم.

ـ فضايل شهر مدينه را بدانيم.

ـ از نحوه هجرت پيامبر به مدينه آگاه شويم.

ـ با مساجد منطقه قبا و نحوه شكل‌گيري هر يك آشنا شويم.

ـ مساجد اطراف مسجد النبي را بشناسيم.

ـ تاريخچه مساجد هفتگانه منطقه غزوه احزاب و سير تاريخي هر يك را بدانيم.

ـ مساجد پيرامون منطقه احد ونحوه شكل گيري اين مساجد را بدانيم. مدخل

در اين فصل پيدايش شهر يثرب و تاريخچه و جايگاه آن در شبه جزيره و نخستين كساني كه در آن‌جا ساكن شدند و نيز علت انتخاب اين

165

شهر به عنوان پايتخت حكومت اسلامي در عصر پيامبر صلي الله عليه و آله ، مورد بحث قرار مي‌گيرد و هم‌چنين ازمساجدي كه در مدينه در عصر رسول خدا صلي الله عليه و آله ساخته شده و نشان از حضور آن حضرت در جاي جاي مدينه است، سخن گفته و مناطق مختلف مدبنه كه هر يك يادآور يك واقعة تاريخي و سرنوشت‌ساز در عصر پيامبر است، تشريح وآثار آن معرفي مي‌گردد.

تاريخچه يثرب (مدينة النبي صلي الله عليه و آله )

مورخان در مورد نخستين ساكنان يثرب پس از طوفان نوح عليه السلام ، اختلاف‌نظر دارند:

1. بعضي گفته‌اند: هنگامي كه مردم، از كشتي نوح عليه السلام كه بر كوه جودي نشسته بود، خارج شدند، به سوي مدينه رهسپار گشتند؛ محل فرود اين عدّه بعدها به سبب تعداد آنان «بازار هشتاد» ناميده شد. آنان تنها ماندگان و زندگانِ پس از طوفان نوح عليه السلام بودند.⁽¹⁾ فرزندان «عَبيل» در يثرب فرود آمدند و اين شهر به نام نخستين ساكن آن يعني «يَثرب بن عَبيل بن عَوصِ ابن اِرْمِ بن سام بن نوح عليه السلام »،⁽²⁾ يثرب ناميده شد.

2. بعضي اولين ساكن مدينه پس از طوفان را «يثرب بن قانية بن

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. سمهودي، وفاء الوفا بأخبار دار المصطفي، ج1، ص156

2. مسعودي، يثرب را فرزند "قانية بن مهليل بن ارم بن عبيل" ذكر كرده است كه در مدينه فرود آمده و اين شهر به نام وي مشهور شده است. (مروج الذهب، ج2، ص155).

166

مَهْلابيل بن اِرْم بن عَبيل بن عَوص بن اِرْم بن سام بن نوح عليه السلام » دانسته‌اند.⁽¹⁾

3 . برخي نيز گويند: هنگامي كه عمالقه در سرزمين‌ها پراكنده شدند، بعضي از آنان در يثرب فرود آمده و ساكن شدند. آنان از فرزندان عمليق بن لود بن سام بن نوح بودند.

ورود يهود به يثرب

يهوديان بارها در طول تاريخ به اين سرزمين مهاجرت كرده‌اند. مورخان، تاريخِ مهاجرت‌هاي اوّليه يهود را از هزار تا هفتصد سال پيش از ميلاد مسيح ثبت كرده‌اند. در زمان سلطنت داوود نبي عليه السلام ، درگيري‌ها و اختلافاتي ميان فرزندان وي به وقوع پيوست. در اين زمان، يكي از فرزندان او به نام «اشالوم» همراه گروهي از بني‌اسرائيل به خيبر و ديگر سرزمين‌هاي شبه جزيرة العرب از جمله شام رفتند.⁽²⁾

نبونيد، حاكم بابل، شماري از عراقي‌ها را همراه خود آورده و در

اين مناطق (حجاز) ساكن ساخته بود. در ميان ايشان يهودياني از بابل

و فلسطين بودند. پيش از اين نيز يهودياني همزمان با مهاجرت به

فلسطين به اين جا كوچ كرده و تا روزگار ظهور اسلام در آن ساكن

بوده‌اند.⁽³⁾

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. پيشين، همان جا.

2. ابن خلدون، العبر، ج1، صص92 و 93

3. جواد علي، المفصل في تاريخ العرب قبل الاسلام، ص 452

167

علماي يهود توصيف پيامبر خدا صلي الله عليه و آله در تورات را ديده بودند كه در آن آمده بود: اين پيامبر در مكّه مكرّمه ظهور كرده و سپس به سوي سرزميني كه ميان دو حرّه واقع و داراي نخل است مهاجرت مي‌كند. پس آنان در جستجوي اين نشاني‌ها با اشتياق تمام از شام به اين سرزمين رو آوردند. هنگامي كه اين نشاني‌ها را در يثرب يافتند، در آن‌جا ساكن شدند.⁽¹⁾

كساني چون استرابون و پلينيوس، در ميان دولت‌هاي جزيرة العرب از دولت يهود نام برده‌اند.⁽²⁾

در هر حال، قبايل يهود كه به يثرب آمدند، 25 قبيله بودند. آنان شهر را به اين صورت ميان خود تقسيم كردند:

1. قبايل بني‌قريظه3 و بني‌نضير؛ آنان در «عاليه» فرود آمدند كه امروز آن را «العوالي» ^{( 4 )} مي‌نامند. ايشان در اين منطقه به حفر چاه‌ها و كاشت درختان پرداختند. بعضي از قبايل عرب نيز در كنار آنان فرود آمده و ساكن شدند.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. ابن نجار، اخبار المدينه، ص 13

2. جواد علي، همان جا.

3. بني قريظه يكي از قبايل ساكن مدينه است كه با خزرج هم‌پيمان بودند و پيامبر صلي الله عليه و آله پس از عهدشكني همه آنان را از بين برد.

4. "عوالي" منطقه‌اي است در جنوب مسجدالنبي صلي الله عليه و آله و امروزه خيابان آن به نام شارع علي بن ابي طالب7 معروف است. بيشتر شيعيان مدينه در اين منطقه ساكن هستند و بر مدارس آنان نام‌هاي ائمه ديده مي‌‌شود.

168

2. قبايل بني‌قينقاع؛⁽¹⁾ در منطقه «الصاغه» فرود آمدند كه خيابان قربان امروزي است. منازل عالي و زيباي آنان در شمال غربي «مدشونيه» ^{( 2 )} ساخته شد. اين خانه‌ها بسيار مستحكم و همانند حصن يا قلعه بود كه به آن اطم مي‌گفتند.

ورود اوس و خزرج يا يماني‌ها به يثرب

به جز قبايل يهود و اعرابي كه در يثرب ساكن بودند، تعدادي از اعراب نيز از يمن و جنوب شبه جزيره كوچ كرده و در سرزمين‌هاي شمالي؛ از جمله يثرب و غسان ساكن شدند.⁽³⁾ اين مهاجران به علّت انتساب به «يَعْرَب ابن قحطان»، «اعراب قحطاني» ناميده شدند؛ در مقابل ايشان، اعرابي كه در حجاز و به ويژه مكّه ساكن و از فرزندان عدنان از نسل اسماعيل عليه السلام بودند، «اعراب عدناني» ناميده شدند.

اعراب جنوبي يا قحطاني، كه همان يمني‌هاي مهاجر باشند، برخلاف اعراب عدناني يا ساكنان مكّه، از تمدّن و شهرنشيني برخوردار بودند و كار و پيشه اصلي آنان كشاورزي، زراعت، توليدات و مصنوعات دستي بود؛ چون يثرب در سراسر شبه جزيره امتيازات و ويژگي‌هاي مورد نظر

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. پيامبر صلي الله عليه و آله عليه پيمان شكنان يهود از بني قينقاع وارد جنگ شد. غزوه بني قينقاع در تاريخ مشهور است.

2. "مدشونيه" تا امروز به همين نام معروف و نام باغ‌هايي در شارع قربان كنوني

است.

3. ابراهيم بيضون، سهيل زكار، تاريخ العرب السياسي من فجر الاسلام حتي سقوط البغداد، ص 28

169

آنان را داشت، آن‌جا را براي سكونت مناسب ديدند.

از ميان اعراب يماني كه در يثرب ساكن شدند، دو طايفه نيرومند اوس و خزرج، كه بعدها پيامبر صلي الله عليه و آله آنان را «انصار» ناميد، با يهود بني‌قريظه و بني‌نضير پيمان‌هايي بستند.⁽¹⁾ اوس و خزرج، همواره براي تسلط بر شهر يثرب با يكديگر رقابت مي‌كردند. منابع تاريخي مملو از شرح وقايع، جنگ‌ها و ستيزهاي اين دو طايفه با يكديگر است كه به آن‌ها «ايام العرب» گفته مي‌شد.⁽²⁾

درگيري و كشتار ميان اوس و خزرج، امري عادي و كاري روز مرّه بود، در حالي كه هيچ كس در اين منطقه نبود تا بتواند اين دو رقيب را با هم تفاهم دهد و به زير سلطه و نفوذ خود درآورد و به عبارتي، كسي نبود كه حرف آخر را بزند. به گفته «ولهاوزن»:

«نزاع و تخاصمي كه وجود داشت زندگي را براي توده مردم سخت مي‌نمود، تنها يك مرد مي‌خواست كه بتواند اين جامعه متفرق را انتظام بخشد.» ^{( 3 )}

خداوند در اين زمان، با ظهور اسلام و بعثت پيامبر صلي الله عليه و آله ، آنان را به هدايت و صلح و دوستي رهنمون ساخت و رسول الله صلي الله عليه و آله به عنوان فرمانرواي مطلق، جهت التيام بيماري عداوت و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. ابراهيم بيضون، سهيل زكار، همان، ص 28.

2 - carl Brockelman, History of the Islamic peopel, p.16.

هم‌چنين، ابن سعد، طبقات الكبري، ج3، ص604، يعقوبي، تاريخ اليعقوبي، ج2، ص27

3 - Wellhousen, julius, the Arabkingdom and its fall p.6.

170

دشمني و اعاده امنيت به اين شهر رهسپار شد.⁽¹⁾ از آن پس به سبب حضور رسول خدا صلي الله عليه و آله در يثرب آن را مدينة النبي صلي الله عليه و آله ناميدند.

نام‌هاي مدينه منوره

مدينه در قبل و پس از اسلام، نام‌هاي فراواني داشت. برخي از نام‌هايي كه براي آن آورده‌اند، عبارت‌اند از:

اَرْضُ اللهِ، اَرْضُ الْهِجرَةِ، الاْيمانْ، اَلْبارَّه، اَلْبرَّة، البَلَد، بَيتُ الرّسولِ، الحرم، الدّار، دارالابرار، طابة، طَيّبة، يثرب و...⁽²⁾

هم‌چنين نام‌هايي چون المدينه، مدخل صدق، دارالايمان، ارض الله3 نيز در قرآن براي اين شهر ذكر شده است.

فضايل مدينه منوّره

از پيامبرخدا صلي الله عليه و آله روايات بسياري در فضيلت مدينه نقل شده است. آن حضرت اين شهر را، همچون مكّه، حرم قرار داد و صيد و شكار حيوانات، كندن درختان، ريختن خون و... را در آن حرام كرد.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - Encylopedia, Britanika V.15, p.64.

2. ابن شبه، همان جا؛ سمهودي، وفاء الوفا باخبار دار المصطفي، ج1، ص8 ـ 28

3. ابن شبه، همان جا؛ سمهودي، همان جا؛ پيامبر صلي الله عليه و آله خود نيز مدينه را طابه مي‌‌ناميدند و مي‌‌فرمودند خداوند اين شهر را طابه ناميده است و در جايي ديگر آن را قبة الاسلام، دارالايمان، ارض الهجره و مثوي الحلال و الحرام ناميده‌اند (محمد بن محمد بن سليمان، جمع الفوائد من جامع الاصول و مجمع الزوائد، ج1، صص560 و 561).

171

پيامبر صلي الله عليه و آله به درگاه الهي تضرع كردند كه: «بار خدايا! ابراهيم بنده و رسول تو، مكّه را حرم قرار داد، من نيز مدينه را حرم قرار مي‌دهم در آن‌چه ميان دو حرّه است، همان‌گونه كه ابراهيم مكّه را، حرم قرار داد».⁽¹⁾ آن حضرت در فضليت مدينه فرموده‌اند: «ايمان در مدينه انباشته و جمع شده است؛ همان‌گونه كه ماري در لانه‌اش جمع مي‌شود.» ^{( 2 )}

پيامبر خدا صلي الله عليه و آله مي‌فرمود:

«اَلْمَدينَةُ أَفْضَلُ مِنْ مَكّةَ».⁽³⁾

مدينه از مكّه برتر است.

پيامبر صلي الله عليه و آله در حق مدينه بسيار دعا مي‌كردند و مي‌فرمودند: «خدايا! مدينه را بر ما دوست بدار همان‌گونه كه مكّه را بر ما دوست داشته‌اي و حتي بيش از آن و آن را بر ما صحت و سلامت دار و در مُدّ و صاع (اوزان طعام) آن بر ما بركت ده و تب و درد را از آن دور كن.» ^{( 4 )}

در روايات ديگري، آن حضرت كساني را كه مردم مدينه را بترسانند، به آتش الهي وعده داده است؛ از جمله فرموده‌اند: «كسي بر

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. جندي المكي، فضائل المدينه، ص 43؛ ابن حجر هيثمي، تحفة الزُوّار الي قبر النّبي المختار، ص 144؛ صدوق، من لايحضره الفقيه، ج2، ص336؛ ملاخاطر، فضائل المدينة المنوره، ج1، ص60 به بعد.

2. جندي المكي، همان ص 25؛ المقدسي، فضائل الاعمال، ص 89

3. جندي المكي، همان ص 22

4. جندي المكي، همان ص 20؛ بيهقي، سنن الكبري، ج3، ص382؛ بخاري، صحيح، حديث 2889

172

اهل مدينه اراده سوء نمي‌كند جز آن كه خداوند وي را در آتش جهنم، با سرب گداخته ذوب مي‌كند، همان‌گونه كه نمك در آب حل مي‌شود» و كسي كه در يكي از دو حرم (مكه و مدينه) بميرد، روز قيامت ايمن مبعوث مي‌شود.⁽¹⁾

مقدمات هجرت پيامبر صلي الله عليه و آله به مدينه

در ذي‌حجه سال يازدهم بعثت، پيامبر صلي الله عليه و آله با شش نفر از خزرجيان در منا گفتگو و اسلام را بر آنان عرضه كرد. اين شش تن، پس از آن‌كه اسلام را پذيرفتند، به مدينه رفته و خبر ملاقات خود را با بزرگان قوم در ميان گذاشتند. لذا در سال بعد؛ يعني سال دوازدهم بعثت، يازده نفر از انصار با رسول الله صلي الله عليه و آله در عقبه منا، پيماني بستند كه بر اساس آن، براي خدا شريك قرار ندهند، دزدي و زنا نكنند، فرزندان خود را نكشند و پيامبر را فرمانبردار باشند. اين پيمان را پيمان «عقبه اول» خواندند. پيامبر صلي الله عليه و آله مصعب بن عمير را براي تبليغ اسلام و آموزش قرآن به يثرب فرستاد و ديري نپاييد كه بيشتر مردم يثرب مسلمان شدند.

در سال بعد؛ يعني در ذي‌حجه سال سيزدهم، 73 نفر از بزرگان اوس و خزرج، كه 2 تن از آن‌ها زن بودند، در عقبه منا به حضور پيامبر صلي الله عليه و آله رسيده و ضمن پذيرش اسلام از ايشان دعوت كردند تا به يثرب بيايد و آنان را به راه هدايت و صلاح رهنمون سازد. اين پيمان به

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. ابن حجر هيثمي، همان، ص 30

173

«عقبه دوم» يا بيعة النساء شهرت يافت. پس از بازگشت اين عده به يثرب، خانه‌اي در شهر نماند كه اهل آن به اسلام نگرايد و از آن صداي اذان و تكبير به گوش نرسد.⁽¹⁾

پيامبر صلي الله عليه و آله در نخستين شب از ماه ربيع الأوّل سال چهاردهم بعثت، از سوي خداوند براي ادامه مأموريت الهي خود عازم يثرب شدند؛ در اين شب مشركان با فراهم ساختن طرح قتل پيامبرخدا صلي الله عليه و آله در «دارالنّدوه» منزل آن حضرت را محاصره كردند و تصميم به قتل ايشان گرفتند. آن شب، از شب‌هاي بزرگ و سرنوشت‌ساز در تاريخ اسلام و زندگي پيامبر صلي الله عليه و آله و علي بن ابي طالب عليه السلام بود. هجرت، مسير تاريخ را دگرگون ساخت و عزّت، قدرت، ثبات، استواري و تأييدِ اسلام را رقم زد.

پيامبر صلي الله عليه و آله تنها علي عليه السلام را لايق جانشيني خود در مكّه و خوابيدن در بستر خود دانست و از ايشان خواست تا رداي مخصوص پيامبر صلي الله عليه و آله را بپوشد و به جاي او در بستر بخوابد. هم‌چنين اماناتي كه از پيامبر صلي الله عليه و آله در مكّه مانده است را به صاحبان آن‌ها بازگرداند و اهل بيت او را همراه خود به مدينه منتقل سازد.⁽²⁾ به خاطر اين فداكاري و خوابيدن حضرت علي عليه السلام در

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. ابن هشام، السيرة النبوية، همان، ج1، صص 445 ـ 431؛ ابن نجار، اخبار المدينة 19 ـ 20

1. Glubb John Bagot,The life and times of Muhammad P 98،

ابن هشام، همان، ج1، ص482

174

بستر پيامبر صلي الله عليه و آله ، اين شب به «ليلة المبيت» معروف شد.

مشركان چون به خانه پيامبر صلي الله عليه و آله هجوم آوردند و علي عليه السلام را در جاي او ديدند، از فرط ناراحتي وي را مجروح و ساعتي نيز حبس كردند.⁽¹⁾ علي عليه السلام با شجاعت و ايثار تمام، نه تنها اين مسؤوليت خطير را با جان و دل پذيرفت و خود را در معرض امتحان وفاداري به اسلام و پيامبر صلي الله عليه و آله قرار داد، بلكه با اين اقدام شجاعانه، نقش مؤثري در پيشبرد اهداف عا لي اسلام و حفظ رهبري و تغيير و دگرگوني تاريخ اسلام ايفا كرد. به اين مناسبت بود كه اين آيه در حق او نازل شد:

(وَ مِنَ النّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللهِ وَاللهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ).⁽²⁾

ايشان براي رد اماناتي كه پيامبر صلي الله عليه و آله به او سپرده بود، سه روز در مكّه ماند و پس از انجام كارها همراه مادرش فاطمه بنت اسد و نيز دختر رسول الله صلي الله عليه و آله ، حضرت فاطمه عليها السلام به سوي مدينه حركت كرد.⁽³⁾

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. ابن اثير، الكامل في التاريخ، ج2، ص103

2. [و از مردم كساني هستند كه جان خود را به خاطر خشنودي خدا مي‌‌فروشند (از جان خود در راه رضاي خدا درگذرند) و خدا دوستدار چنين بندگان است. «(بقره : 207)؛ ابن جوزي، التذكرة خواص الامه في معرفة الائمه ص 21؛ گنجي شافعي، كفاية الطالب في مناقب علي بن ابي طالب7 ص 114؛ مجلسي، بحارالانوار، ج19، صص39 ـ 64

3. بلاذري، انساب الاشراف، ج2، ص91 ابن نجار، همان، ص27

175

مسير هجرت پيامبر صلي الله عليه و آله به مدينه

حضرت رسول صلي الله عليه و آله ابتدا به خانه ابوبكر كه حدود 200 متري مسجدالحرام، در سمت مسفله و پايين مكه بود، رفت و سپس همراه وي شهر را ترك و به طرف جنوب مكّه يعني مخالف مسير مدينه (كه در شمال است) به غار «ثور» ^{( 1 )} رفتند تا دشمن را گمراه و منحرف كنند.

در حالي كه دشمن كينه‌توز با سماجت در تعقيب پيامبر بود، ايشان 400 كيلومتر راه را طي كردند و در روز دوشنبه دوازدهم ربيع‌الأول وارد قريه «قب» شدند.

بريدة بن اسلمي، همراه هفتاد تن از افراد قبيله خود و ساير قبايل، به پيشواز ميهمانان آمده بودند.⁽²⁾

اين در حالي بود كه هر روز مردم شهر، از صبح تا غروب به انتظار پيامبر صلي الله عليه و آله مي‌ايستادند و سپس نااميد باز مي‌گشتند.⁽³⁾ هنگامي كه حضرت رسول صلي الله عليه و آله در ديد مردم قرار گرفتند، زنان و كودكان فرياد زدند: «هذا رسول الله، قد جاء، قد جاء!».

پيامبر صلي الله عليه و آله در ميان استقبال پرشكوه و گرم مردم يثرب وارد آبادي «قُب» شدند. دختران بني‌النجّار در اين منطقه با ديدن پيامبر صلي الله عليه و آله ، اشعار زير را با صدايي رسا خواندند:

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. ر.ك. به: بخش كوه‌هاي مكه، از همين كتاب.

2. سمهودي، همان، ج1، ص243

3. ابن هشام، همان، ج1، ص491؛ سمهودي، همان جا.

176

طَلَعَ الْبَدْرُ عَلَيْنا

مِنْ ثَنِيّاتِ الْوِداع

وَجَبَ الشُّكْرُ عَلَينا

ما دَعي للهِِ داع

أَيُّهَا الْمَبْعُوثُ فِينا

جِئْتَ بِالاَْمْرِ اْلمُطاع

جِئْتَ شَرَّفْتَ الْمَدِينَة

مَرْحَباً يا خَيْرَ داع1

مساجد تاريخي مدينه منوره

الف. منطقه قُبا و مساجد آن (جنوب مدينه)

قُبا، قريه‌اي است در دو كيلومتري جنوب مدينه. كساني كه از مكه به مدينه مي‌آيند، ابتدا وارد اين قريه شده و سپس به مدينه مي‌روند، كه البته امروزه به سبب بزرگراه مدينه ـ مكه، از كنار آن مي‌گذرند. قبا، نام چاهي در آن‌جا بوده كه بني‌عمرو بن عوف از انصار در آن‌جا ساكن بوده‌اند.⁽²⁾ مزارع، نخلستان‌ها، چاه‌ها و آب‌هاي شيرين، اين منطقه را از ديرباز آبادان ساخته است. اين قريه نخستين مكاني قبل از مدينه بود كه قدوم پيامبر صلي الله عليه و آله را مبارك داشت و ساكنان آن به استقبال پيامبر خدا صلي الله عليه و آله رفتند.

نخستين كلامي كه مردم آن از رسول خدا صلي الله عليه و آله شنيدند اين بود:

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. ابن هشام، السيرة النبويه، ج1، ص490

2. ياقوت حموي، معجم البلدان، ج4، ص301؛ فيروزآبادي، المغانم المطابه في معالم طابه، ص323

177

«آشكارا سلام كنيد. از طعام خود به ديگران بخورانيد. صله رحم كنيد و شب هنگام، وقتي مردم درخواب‌اند نماز بگزاريد. پس به سلامت وارد بهشت شويد.» ^{( 1 )}

پيامبر صلي الله عليه و آله بر «كلثوم بن هِدم» ^{( 2 )} وارد شدند3 و خانه «سعد بن خيثمه» را محل پذيرايي و ديدار مردم قرار دادند. ايشان تصميم گرفتند براي شناسايي بهترِ منطقه يثرب و موقعيت يهود، و نيز پيوستن امام علي عليه السلام و فواطم به ايشان چند روزي در اين قريه اقامت گزينند و اين انگيزه‌اي شد تا نخستين پايگاه عبادي را در آخرين ايستگاه هجرت به دست خود بنا كنند. ديري نپاييد كه علي عليه السلام نيز در اين روزها وارد قبا شد و به گفته ابن اسحاق كنار پيامبر صلي الله عليه و آله در خانه كلثوم بن هدم ساكن گرديد.⁽⁴⁾

1. مسجد قُبا

پيامبر صلي الله عليه و آله در كنار خانه كلثوم بن هدم، زميني را، كه به

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. ابن سعد؛ الطبقات الكبري، ج1، ص235؛ ترمذي، صحيح، [كتاب الاطعمه باب فضل اطعام الطعام«، ص45

2. "كلثوم بن هدم بن امريء القيس بن الحارث" يكي از شيوخ بزرگ قبيله اوس بود كه در زمان كوتاهي پس از ورود پيامبر صلي الله عليه و آله به مدينه وفات يافت. او نخستين مرد از انصار بود كه پس از اسلام از دنيا رفت. (ابن اثير، اسدالغابه في معرفة الصحابه، ج4، ص254).

3. ابن هشام، السيرة النبويه، ج1، ص493؛ ابن قيم جوزي، زاد المعاد في هدي خيرالعباد، ج2، ص142؛ ابن سعد، الطبقات الكبري، ج3، ص240

4. سمهودي، وفاء الوفا باخبار دار المصطفي، ج1، ص249؛ ابن هشام، همان جا.

178

وي متعلّق بود، خريد و بناي مسجد قبا را آغاز كرد. اين امر بنا به تقاضاي ساكنان اين محل انجام گرفت. ايشان مساحت مسجد را در خط سير شتر خويش مشخص كردند.⁽¹⁾ و خود خط قبله را تعيين كردند و دوش به دوش اصحاب، به ساختن آن پرداختند.

ديوارهاي آن با سنگ و خشت بر افراشته شد و سقفش بر روي سه رديف ستون استوار گرديد. جاي محراب پيامبر صلي الله عليه و آله را نيز، قبل از تغيير قبله، در ديوار شما لي مسجد قرار دادند.⁽²⁾ به گفته ابن شبه، طول و عرض آن حدود 34 متر بود.⁽³⁾

رسول الله صلي الله عليه و آله در ساخت مسجد به حدّي خود را به زحمت مي‌انداختند و خشت‌ها را بر دوش مي‌كشيدند كه اصحاب متأثر شده و از ايشان مي‌خواستند تا كناري بنشينند و فقط ناظر امور باشند؛ امّا آن حضرت نمي‌پذيرفتند.⁽⁴⁾ صحابه هنگام كار، اين اشعار را با هم مي‌خواندند و پيامبر صلي الله عليه و آله هم قوافي آن را تكرار مي‌كردند:

قَد أَفْلَحَ مَنْ يَعْمُرُ المَساجِدا

يَقْرَأُ القُرآنَ قائِماً وَقاعِدا...

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. محمد بن سليمان، جمع الفوائد، ج1، ص565؛ ديار بكري، تاريخ الخميس في احوال انفس النفيس، ج1، ص338

2. تا دهه‌هاي گذشته مكان نماز پيامبر صلي الله عليه و آله در شمال مسجد قبا (به سوي بيت المقدس) به وسيله محرابي مشخص شده بود كه اكنون برداشته شده است.

3. ابن شبه، تاريخ المدينة المنوره، ج1، ص57

4. سمهودي، همان، ج1، ص253

179

«رستگار كسي است كه مسجد بنا كند و در آن نشسته و ايستاده

قرآن بخواند. كسي كه براي ساختن آن خود را به تلاش مي‌اندازد با كسي

كه در كنار نشسته و نظاره مي‌كند تا مبادا خاك بر دامانش بنشيند مساوي نيستند.»

هم‌چنين به نقل بعضي از مورّخان، زنان نيز در ساختن مسجد قبا فعاليت داشتند. سرانجام خداوند با نزول اين آيات، اجر و پاداش سازندگان آن را عطا فرمود:

(... لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَي التَّقْوي مِنْ أَوَّلِ يَوْم كَانَ اَحَقُّ

أَنْ تَقُومُ فِيهِ فِيهِ رِجالٌ يُحِبُّونَ أَنْ يَتَطَهَّرُوا وَاللهُ يُحِبُّ

الْمُطَّهِّرِينَ).⁽¹⁾

آن مسجدي كه در نخستين روز (هجرت) بر اساس تقوي بنا شده، محق‌تر و سزاوارتر است كه در آن به نماز بايستي تا مسجدي كه بر شالوده نفاق و تفرقه و گمراهي بنا شده باشد... در آن مسجد مرداني هستند كه دوست دارند پاك باشند و خداوند پاكان را دوست دارد.

به نقل بسياري از مفسّران، اين آيه در سال نهم هجرت و در شأن اين مسجد نازل شده است2 و آن هنگامي بود كه گروهي از منافقان در آن

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. توبه : 108

2. كليني، فروع كافي، ج4، ص560؛ ابن حجر عسقلاني، فتح الباري بشرح صحيح البخاري، ج9، ص245، گفتني است، بعضي از مفسران شأن نزول اين آيه را مسجدالنبي و بعضي، هم مسجد قبا و هم مسجدالنبي، هر دو دانسته‌اند. در حديثي از پيامبر صلي الله عليه و آله نقل شده به دو نفر كه در اين مورد بحث داشتند، فرمودند: هذا مسجدي، (ابي بكر هيثمي، موارد الضمان في زوائد ابن حبان، ص256).

180

سال از غيبت پيامبر صلي الله عليه و آله ، كه براي جنگ تبوك خارج شده بودند، استفاده كرده و در مقابل مسجد قبا مسجدي ساختند تا تحت پوشش آن، به توطئه عليه اسلام و مسلمانان بپردازند. آنان حتي براي كسب مشروعيت اقدام خود، از پيامبر صلي الله عليه و آله خواستند تا در آن مسجد نماز بگزارد، امّا در اين هنگام خداوند به پيامبرش وحي فرستاد كه:

(لا تَقُمْ فِيهِ أَبَداً لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَي التَّقْوي...).⁽¹⁾

اي پيامبر، هرگز در آن جا نماز برپا نكن؛ زيرا آن مسجدي كه در نخستين روز بر پايه تقوي بنا شده...

پيامبر صلي الله عليه و آله وقتي از توطئه آنان به وسيله وحي آگاه شد، فرمان داد تا آن مسجد را، كه پس از نزول آيه مورد اشاره، «مسجد ضرار» نام گرفت، تخريب كنند. اصحاب نيز هجوم برده و آن را خراب كردند و سپس سوزاندند.⁽²⁾

گفتني است، منظور از «أَوِّلِ يَوْم»، در قرآن كريم اوّلين روزهاي هجرت است و قبا نخستين مسجدي است كه به دست پيامبر صلي الله عليه و آله و مهاجران و انصار در اولين روزهاي هجرت ساخته شد.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. سيوطي، لباب النقول في اسباب النزول، صص12 ـ 111

2. طبري، جامع البيان في تفسير القرآن، ج11، ص17؛ ابن هشام، همان، ج2،

ص529

181

در فضيلت مسجد قبا روايات زيادي وجود دارد. از جمله اين كه: دو ركعت نماز در مسجد قبا برابر با يك عمره است.⁽¹⁾ هم‌چنين روايت شده كه پيامبرخدا هر شنبه يا دوشنبه با پاي پياده يا سواره به مسجد قبا مي‌آمد و در آن نماز مي‌گزارد.⁽²⁾ پيامبر صلي الله عليه و آله مي‌فرمود:

«دو ركعت نماز در مسجد قبا براي من بهتر از آن است كه دوبار به بيت المقدس بروم. اگر مي‌دانستند در قبا چيست جگرهاي شتران را مي‌زدند و به سوي آن مي‌تاختند تا از فضيلتش بهره‌مند شوند.» ^{( 3 )}

مسجد قبا اكنون 7465 متر مربع مساحت دارد كه البته در طول تاريخ با توسعه و بازسازي همراه بوده است. اين مسجد كه حدود 5/3 كيلومتر با مسجدالنبي صلي الله عليه و آله فاصله دارد حدود هفت هزار نمازگرار را در خود جاي مي‌دهد. (تصوير شماره56)

2. مسجد جمعه = عاتكه

پيامبر صلي الله عليه و آله وقتي از قبا به سوي مدينه مي‌رفتند، ميان قبيله «بني سالم بن عوف» نماز جمعه خواندند. به گفته ابن اسحاق، اين اولين

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. ابي بكر الهيثمي، همان، ج، ص252؛ متقي الهندي، منتخب كنزل العمال في سنن والاقوال، ج5، ص359؛ سعدي المقدسي، فضائل الاعمال، ص91؛ محمد بن محمد بن سليمان، همان، ج1، ص563

2. نسائي، سنن،، ج2، ص37؛ ابن حجر عسقلاني، همان، ج3، ص53، آلباني، صحيح سنن نسائي، ج1، ص563؛ محمد بن محمد بن سليمان، همان، ج1، ص565

3. ابن شبه، همان، ج1، ص42؛ متقي الهندي، همان، ج5، ص359

182

نماز جمعه‌اي بود كه در مدينه اقامه كردند.⁽¹⁾ از نام‌هاي ديگر آن مسجد بني‌سالم و يا مسجد وادي و نيز عاتكه بود. موقعيت آن در شمال مسجد قبا و حدود 500 متري آن است. اين مسجد حدود 80 متر مربع مساحت داشته و تا دوران عثماني چندين نوبت بازسازي شده است.⁽²⁾

در سال 1412ق. در دوران فهد بن عبدالعزيز بناي قديمي تخريب و بناي جديد و زيبايي به مساحت 630 متر مربع ساخته شد كه 600 نمازگزار را در خود جاي مي‌دهد. براي اين مسجد گنبدي بزرگ، با مناره‌اي 25 متري ساختند. اكنون (1383 ش.) مجدداً به علّت فرسودگي بنا، كار بازسازي آن به پايان رسيد و خياباني نيز در مجاورت آن ساخته شده است. (تصوير شماره 57)

ب) مساجد پيراموني مسجد النبي صلي الله عليه و آله (جنوب غربي مدينه)

1. مساجد مصلاّ و نمازگاه‌هاي پيامبر صلي الله عليه و آله در اعياد اسلامي

آن حضرت پس از ورود به مدينه، نماز اعياد فطر و قربان را در جنوب غربي مسجد النّبي صلي الله عليه و آله ، در منطقه مناخه اقامه مي‌كردند. پس از چندي، براي بزرگداشت و حفظ نمازگاه پيامبر صلي الله عليه و آله ، بر

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. ابن نجار، اخبار مدينة الرسول، ص25؛ طبري، تاريخ الطبري، ج3، ص1256؛ ابن هشام، همان، ج1، ص494

2. سمهودي، همان، ج2، ص821

183

آن مكان‌ها مساجدي ساختند كه تعداد آن‌ها به 8 رسيد. امروز تنها 4 مسجد از آن‌ها باقي است.

1/1. قشله عسكريه: در نزديكي ميدان و مسجد عنبريه كنوني، يعني در يك كيلومتري جنوب غربي مسجد النّبي، پيامبر صلي الله عليه و آله نخستين نماز عيد را (در سال اول هجرت) اقامه كردند. بعدها در آن جا مسجدي ساخته شد كه در دوران عثماني آن مسجد داخل پادگاني قرار گرفت. تا اين كه در دوران سعودي مسجد و پادگان تخريب شد.

2/1. غَمامه: از انس بن مالك خادم پيامبر صلي الله عليه و آله روايت شده است كه آن حضرت سالي به هنگام خشكسالي، براي استسقا و خواندن نماز باران، خارج شدند، هنوز ايشان از نماز خود فارغ نشده بودند كه ابرها سايه افكند و باران باريد. به همين سبب بعدها در آن مكان مسجدي ساختند و آن را «غمامه»، يعني ابر باران‌زا ناميدند.⁽¹⁾ پيامبر صلي الله عليه و آله هم‌چنين در سال دوم هجرت، نماز عيد را در اين مكان اقامه كردند.

«عمر بن عبدالعزيز» مأمور شد بر هر مصلاّ و نمازگاهي كه پيامبر خدا صلي الله عليه و آله در آن نماز گزارده، بنايي بسازد. از اين رو، مسجد مذكور را بنياد نهاد و تعمير كرد. تاكنون اين مسجد چندين مرتبه بازسازي شده است. مساحت مسجد اكنون 773 مترمربع و داراي شش گنبد كوچك و بزرگ است كه آن را از ساير مساجد مصلّي ممتاز

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. متقي الهندي، همان، ج8، ص280؛ احمد بن حنبل، المسند، ج4، ص235

184

مي‌سازد. مسجد علي عليه السلام و مسجد عمر بن خطاب در دو طرف آن قرار گرفته‌اند. اكنون اطراف مسجد را ميراث فرهنگي با ديوارهايي از آجر و نخل، به صورت نمادين در حفاظي قرار داده است. مكان اين مسجد در مقابل باب السلام در جنوب غربي مسجد النبي صلي الله عليه و آله (حدود 300 متري) آن است. (تصوير شماره 58)

3/1. عمر بن خطاب: اين مسجد در جنوب مسجد غمامه واقع شده است.

پيامبر صلي الله عليه و آله در سال سوم هجرت نماز عيد را در آن جا اقامه كردند. بعدها خليفه دوم در آن مكان نماز عيد را برپا كرد. مسجد ياد شده اكنون نزديك پل المدرّج در جنوب مسجد غمامه پا برجاست. بناي آن از دوران عثماني است كه در عصر حاضر اندكي تعمير شده است. مساحت آن به 335 متر مربع مي‌رسد.⁽¹⁾

اكنون ميراث فرهنگي مدينه گرداگرد آن ديواري با آجر و

نخل ساخته و دري نيز بر آن ديوار قرار داده است كه هنگام نماز

گشوده مي‌شود. (تصوير شماره 59)

4/1. مالك بن سنان: رسول گرامي اسلام صلي الله عليه و آله ، در سال چهارم هجرت، در كنار خانه مالك بن سنان نماز عيد خواندند، كه در نمازگاه ايشان مسجدي ساخته شد. اين مسجد، هنگام تعريض خيابان‌هاي غرب مسجد النّبي صلي الله عليه و آله در دوران سعودي تخريب شد.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. احمد ياسين الخياري، همان، صص 100 و 101

185

5/1. عثمان بن عفّان: پيامبر صلي الله عليه و آله در سال پنجم، در مكاني سمت باب الشامي مسجدالنبي صلي الله عليه و آله ، نماز عيد خوانده‌اند. بعدها خليفه سوم در آن جا به اقامه نماز عيد پرداخت. مسجدي كه بر آن ساختند، در تعريض خيابان مجاور آن، چند سال پيش تخريب شد. مكان دقيق آن، چند سال پيش در نزديكي كتابخانه كنوني ملك عبدالعزيز؛ يعني رو به روي باب السّلام و در شارع المناخه بود.⁽¹⁾

6/1. علي بن ابي طالب عليه السلام : پيامبر صلي الله عليه و آله ششمين نماز عيد را در دارالشفا (محلّ كنوني مسجد علي عليه السلام ) اقامه كردند و بعدها امام علي عليه السلام در آن جا نماز عيد خواندند. اين مكان در نزديكي محل مسجد غمامه بود كه عمر بن عبدالعزيز بر آن مسجدي ساخت. آن مسجد در قرن نهم رو به تخريب رفت و زائراني را كه در آن نواحي از دنيا مي‌رفتند، آن جا دفن مي‌كردند. در دوران عثماني آن را تعمير كردند و در دوران سعودي (1411ق.) اين مسجد به صورتي زيبا و تقريباً سه برابر بناي قبلي 690 متر مربع بازسازي شد. تابلوي مسجد «سيّدنا علي»، در دايره‌اي بر بالاي مسجد ديده مي‌شود. اين مسجد در كنار شارع السلام، در سمت چپ كسي است كه از جنوب غربي صحن مسجد النبي صلي الله عليه و آله خارج مي‌شود. (تصوير شماره 60)

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. امروزه مسجدي به نام مسجد "ذوالنورين" يا "عثمان بن عفان" در شارع ستين و تقاطع شارع السلام، در نزديكي مسجد بلال كنوني وجود دارد كه مسجد مورد نظر نيست.

186

7/1. بلال بن رباح: پيامبر صلي الله عليه و آله در سال هفتم هجرت، در كنار قلعه‌اي در محله خالديه كنوني نماز عيد اقامه كردند.⁽¹⁾ مسجد ياد شده در توسعه سعودي، ميان بناي شهرداري و مسجد غمامه تخريب و به ايستگاه اتوبوس‌ها و ماشين‌هاي شهرداري تبديل شد.

8/1. مسجد ابوبكر بن ابي قحافه: پيامبر صلي الله عليه و آله در سال هشتم هجرت، نماز عيد را در مكان اين مسجد اقامه كردند. از ابن عطا نقل شده است كه پيامبر صلي الله عليه و آله بر نجاشي، پادشاه حبشه، كه در كشور خود فوت كرده بود، در اين محل نماز گزاردند. گويند ابوبكر نيز در دوران خلافت خود، در اين مكان نماز عيد اقامه مي‌كرد. بناي نخستين آن را عمر بن عبدالعزيز ساخت و در عصر عثماني بازسازي شد.⁽²⁾ اين مسجد در

40 متري مسجد غمامه و نزديك‌ترين مسجد به آن است و 300 مترمربع مساحت دارد امروزه در آن نماز اقامه مي‌گردد. (نقشه و تصوير شماره 61و62)

2. مساجد جنوب غربي مسجدالنبي صلي الله عليه و آله

1/2. سُقيا: سقيا نام مسجد؛ چاه و روستايي است در حرّه غربي مدينه منوّره. ترمذي از امام علي عليه السلام نقل كرده كه پيامبرخدا صلي الله عليه و آله در حرّه سقيا؛ وضو ساختند و رو به قبله ايستاده، گفتند:

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. احمد ياسين الخياري، همان، ص102

2. سمهودي، همان، ج2، صص791 و 792

187

«خدايا! ابراهيم بنده و دوست تو بود كه براي اهل مكّه طلب بركت و خير كرد؛ من نيز بنده و رسول تو هستم و براي اهل مدينه دعاي خير مي‌كنم كه به آنان همانند اهل مكّه، بركت دهي. خدايا! در برابر يك بركت براي آنان دو بركت براي اهل مدينه قرار ده.» ^{( 1 )}

آن‌گاه پيامبر صلي الله عليه و آله در كنار آن چاه نماز گزارد. بعدها در مكان نماز آن حضرت مسجدي ساختند. ابن زباله نقل كرده است: پيامبر صلي الله عليه و آله قبل از حركت براي نبرد بدر از سربازان خود در كنار چاه سقيا سان ديد و در اين مكان نماز گزارد.

در سال‌هاي گذشته، اين مسجد به زباله داني تبديل شده بود كه شهرداري مدينه در سال 1382 ضمن بازسازي محوّطه راه آهن (سكة القديم) مسجد سقيا را نيز تعمير و تنظيف كرد.

موقعيت كنوني آن، داخل محوطه راه آهن؛ يعني مقابل ميدان عنبريه، در جنوب غربي مدينه و كمي بالاتر از مسجد غمامه است. ساختمان قديمي و متروكه راه‌آهن دوره عثماني، كه اكنون بازسازي شده، در كنار ميدان ديده مي‌شود. نماي مسجد سفيد و داراي دو گنبد و دري بسيار كوچك و مساحتي حدود 9 متر مربع دارد كه مي‌توان در آن نماز گزارد، اين مسجد توجه كسي را به خود جلب نكرده و نام و نشاني هم بر آن ديده نمي‌شود. (تصويرهاي شماره 63 و 64)

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. جندي المكي، فضائل المدينه، ص14

188

2/2. مَغْسَله = بني‌دينار: اين مسجد از آنِ طايفه بني‌دينار بن نجّار، از قبيله خزرج بود. روايت شده كه پيامبر صلي الله عليه و آله در آن مسجد بسيار نماز گزارده‌اند.⁽¹⁾ چون اين مكان در باغي به نام «مغسله» بود؛ مسجد آن را به اين نام خواندند.

سمهودي كتيبه‌اي به خط كوفي در آن جا ديده كه بر آن نوشته شده بود: «هذا مسجد رسول الله صلي الله عليه و سلّم». مسجد، داخل باغ مذكور، پشت مقرّ دارالرعايه، كمي بالاتر از ميدان عنبريه، در شارع عنبريه (عمر بن خطاب) قرار دارد. در سال‌هاي اخير بازسازي شده و در آن نماز اقامه مي‌گردد. (تصوير شماره 65)

3. مساجد شرق و شمال شرق مسجدالنبي صلي الله عليه و آله

1/3. الاِجابَة = مباهله: پيامبر صلي الله عليه و آله روزي در مكاني پس از اقامه نماز به مدت طولاني دعاكرده و گفتند: از خداوند چيزهايي براي امتم خواستم كه خواسته‌ام را اجابت كرد. بعدها در مكان دعاي رسول خدا صلي الله عليه و آله مسجدي ساختند كه به سبب اجابت دعاي پيامبر صلي الله عليه و آله به «الاِجابَه» معروف شد.⁽²⁾ نام ديگرش مباهله است.

پيامبر صلي الله عليه و آله در همين مكان براي مباهله با مسيحيان نجران و به منظور آشكار ساختن حقّانيت خود و دين اسلام، همراه اهل بيت؛ يعني علي، فاطمه، حسن و حسين عليهم السلام حضور يافتند. در اين

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. ابن شبه، همان، ج1، ص65

2. (احمد بن حنبل، المسند، ج5، ص243؛ رفعت پاشا، مرآة الحرمين، ج1، ص417).

189

حادثه مهم و

تاريخي، مسيحيان نجران با ديدن آثار روحاني و معنوي و چهره مصمّم و صادقانه اهل بيت پيامبر عليهم السلام حاضر به مباهله نشده و به پرداخت جزيه تن دادند.⁽¹⁾

موقعيّت كنوني اين مسجد در سمت راست شارع ستّين (ملك فيصل كنوني) و كمي بالاتر (500 متري) از ضلع شمال شرقي بقيع است. فندق الدّخيل در سمت راست و مستشفي الولادة والأطفال نيز در سمت چپ آن خيابان واقع است. در سال 1376ش. مساحت آن به 1000 متر مربع رسيد و گنبد و مناره‌اي هم بر آن ساخته شد. تابلو و نام مسجد به فهد بن عبدالعزيز تغيير يافت كه البته در سال 1382ش. بار ديگر نام آن به الاجابه برگشت. (تصوير شماره 66)

2/3 ـ ابوذر غفاري = سجده: پيامبر صلي الله عليه و آله در مكاني به نام صدقه

وضو ساخت و پس از نماز، به سجده‌اي طولاني پرداخت. آن‌گاه

فرمود:

«جبرئيل به من بشارت داد كه هركس بر من درود و صلوات فرستد، خداوند بر او درود مي‌فرستد و كسي كه بر من سلام كند، خداوند بر او درود و سلام فرستد و من به خاطر اين مسأله سجده شكر كردم.»

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. آيات مباهله در قرآن كريم آمده است: (فَمَنْ حَاجَّكَ... فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَأَبْناءَكُمْ وَنِساءَنا وَنِساءَكُمْ...) (آل عمران : 61).

190

مسجدي كه بعدها به ياد اين واقعه ساختند، به سجده معروف شد و به سبب سكونت ابوذر در آن‌جا، به مسجد ابوذر نيز شهرت يافت. اين مسجد داخل خيابان ابوذر، در نزديكي كمربندي ملك فيصل (سمت شمال شرقي مسجد النبي صلي الله عليه و آله ) و حدود 800 متري آن است. مسجد ابوذر با350 متر مربع مساحت و با يك مناره و بناي جديد در كنار خيابان ديده مي‌شود. (تصوير شماره 67)

ج) منطقه غزوه احزاب و مساجد آن (شمال غربي مدينه)

در شوال سال پنجم هجري، مشركان با همكاري يهود و با تلاش گسترده خود، تمامي طوايف و قبايل موجود در شبه جزيره را بر ضدّ اسلام و مسلمانان بسيج كردند. چون در اين جنگ، تمامي احزاب و قبايل حضور داشتند، آن را «غزوه احزاب» ناميدند. پيشنهاد سلمان فارسي و كندن خندق در اطراف مدينه، سپاه شرك را زمين‌گير كرد و محاصره مدينه براي كفار، جز از دست دادن بزرگان و پهلوانان آنان نتيجه‌اي در پي نداشت و ناگزير به مكّه بازگشتند.⁽¹⁾

منطقه اين نبرد، مقابل كوه «سلع» در شمال غرب مدينه بود. مسير خندق نيز از نزديكي مسجد المستراح (در شارع سيد الشهدا) به سوي احد آغاز و به صورت نيم دايره اي، با عبور از بخشي از كوه سلع، در برابر مساجد سبعه (شارع السيح) پايان مي يافت. در اين مسير اكنون حي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. ابن هشام، همان، ج3، صص233 ـ 214؛ ابن حجر عسقلاني، فتح الباري بشرح صحيح البخاري، ج7، صص320 ـ 214

191

الخندق (محلّه خندق) واقع و داراي خانه‌هايي بسيار قديمي است و تابلوي حي الخندق نيز بر آن ديده مي‌شود. اين محله در كنار كوه سلع است. (تصوير شماره 68)

طول خندق 5/2 كيلومتر و عمق آن 3 متر و عرض آن 4 متر بوده است. به اين صورت نيمي از مدينه در محاصره خندق درآمد و كوه سلع نيز محل استقرار و جان پناه سپاهيان اسلام و در پشت آنان واقع گرديد.⁽¹⁾ در چند نقطه و دامنه اين كوه بعدها به يادبود حضور چند تن از صحابه و نيز دختر رسول الله مساجدي ساختند كه به نام هريك از آن صحابه معروف شد. امروزه جز مسجد ابوبكر مساجد مورد نظر، صرف نظر از تغييرات مختصري در فضاهاي مجاور، هم‌چنان محفوظ مانده است.

گفتني است، در سال‌هاي اخير كمي پايين‌تر از اين شش مسجد، مسجدي بسيار بزرگ، با دو مناره و گنبد ساخته‌اند كه محتمل است پنج مسجد باقي مانده تخريب شوند. (تصويرهاي شماره 69، 70، 71)

1. مسجدهاي هفتگانه (مساجد سبعه)

1/1. فتح: اين مسجد بر دامنه شمال غربي كوه سلع و در جنوب غربي خندق واقع شده و بر وادي بطحان مشرف است. خداوند ـ تبارك و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. ابن هشام، همان، ج3، ص220؛ در حفر خندق سه هزار مرد شركت داشتند. هر ده نفر نقطه‌اي را مي‌‌كندند و در نقاط مختلف به طور هم زمان، كار خود را آغاز كردند؛ اين خندق كه در ظرف بيست روز آماده شد، پيامبر صلي الله عليه و آله خود بر آن اشراف كامل و همكاري داشته‌اند.

192

تعالي ـ دعاي رسول گرامي را براي پيروزي در جنگ بر فراز اين تپه مستجاب ساخت و خبر فتح و پيروزي سپاه اسلام در اين محل به آن حضرت رسيد. پيامبر صلي الله عليه و آله سه روز در اين مكان دعا كردند و دعاي ايشان مستجاب شد.⁽¹⁾ دعاي پيامبر صلي الله عليه و آله چنين بود:

«اَلّلهُمَّ لَكَ الْحَمْدُ هَدَيْتَنِي مِنَ الضَّلالَةِ فَلا...».

خدايا! تو را سپاس كه ما را ره نمودي و هدايت كردي. كسي كه تو را كوچك شمارد بزرگ و گرامي نمي‌شود و كسي كه گرامي ات شمارد خوار نمي‌شود. كسي كه تو را خوار كند عزيز نمي‌شود و كسي كه عزيزت كند خوار نمي‌گردد. كسي كه تو را كوچك شمارد ياري نمي‌شود و...

از دعاهاي ديگر آن حضرت است: «اَلّلهُمَّ مُنْزِلَ الْكِتابِ وَمُنْشِيءَ السَّحابِ...».⁽²⁾

اين دعاها هنگامي زمزمه شد كه كار بر مسلمانان سخت و مقاومت در خندق طولاني گرديد. سرانجام مشركان نااميد بازگشتند و اين امر با امدادهاي غيبي و تلاش مجاهدان تحقق يافت. پيامبر صلي الله عليه و آله در جايي كه اكنون صحن است، كنار ستوني نماز خوانده، دعا مي‌فرمودند.⁽³⁾ بعضي نيزگفته‌اند: سوره فتح در اين مكان بر پيامبر صلي الله

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. رفعت پاشا، مرآة الحرمين، ج1، ص416؛ ابن شبه، همان، ج1، ص58

2. اي خداوند فرستنده كتاب و پديد آورنده ابرها، آنان را هزيمت ده و ما را بر ايشان پيروز كن!

3. سمهودي، همان، ج2، ص832

193

عليه و آله نازل شد و در روايت ديگري است كه آيه (إِنْ تَسْتَفْتِحُوا فَقَدْ جَاءَكُمْ الْفَتْحُ...) در اين جا نازل شده است و آن را به اين سبب «مسجدالفتح» ناميده‌اند.

اين مسجد را عمر بن عبدالعزيز (88 ق.) تعمير كرد و رواقي با سه ستون بر آن نهاد، حكومت عثماني نيز به عمران و آباداني آن همّت گمارد.⁽¹⁾ در داخل محراب مسجد فتح، بوي بسيار خوشي به مشام مي‌رسد كه همانند اين بو در دو نقطه ديگر، يكي در شكاف كوه احد كه پيامبر صلي الله عليه و آله را براي مداوا در آن‌جا پنهان ساختند و ديگري در غار حِرا استشمام مي‌شود.

2/1. سلمان فارسي: مسجد سلمان پس از مسجد فتح و در جنوب آن است.⁽²⁾ اين مسجد كه حدود 40 متر مربع مساحت دارد محل عبادت اين صحابه پارساي اسلام بوده است. مسجد سلمان دومين مسجد پس از مسجد فتح است.

3/1. علي بن ابي طالب عليه السلام : به روايت سمهودي اين مسجد

در جنوب مسجد سلمان فارسي بوده و بناي آن، به مرور رو به

تخريب رفت تا اين كه در قرن دهم تجديد بنا شد. مساحت اين

مسجد 35 متر بوده است.⁽³⁾ موقعيت مشهور امروزي آن با گفته سمهودي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. احمد ياسين الخياري، تاريخ المعالم المدينة المنوره قديماً و حديثاً، ص145

2. پيشين، همان جا.

3. سمهودي، همان، ج2، صص836 و 837

194

مطابقت ندارد؛ زيرا مسجد علي عليه السلام امروزه آن مسجدي است كه كمي بالاتر از مسجد فاطمه عليها السلام بر روي بلندي قرار دارد و با پله‌هايي به آن راه مي‌يابند كه البته به سبب ساخت مسجد جديد امكان حضور در آن مسجد نيست و جلو آن را نرده زده‌اند. سمهودي اين مسجد را مسجد ابوبكر و مسجد معروف ابوبكر را مسجد علي عليه السلام مي‌داند. اگر گفته سمهودي صحيح باشد، مسجد علي عليه السلام در سال 1380 ش تخريب شده است و اگر اشتهار امروزين صحيح باشد، مسجد ابوبكر را خراب كرده‌اند.⁽¹⁾

4/1. ابوبكر بن ابي قحافه: اين مسجد، پس از مسجد سلمان و در جنوب آن قرار داشته كه سوّمين مسجد از سمت مسجد فتح است. سمهودي آن را مسجد علي عليه السلام دانسته است ولي امروزه به ابوبكر معروف است. در سال 1380 ش اين مسجد تخريب و اكنون اتوبوس‌هاي زائران در آن جا توقف مي‌كنند. اگر گفته سمهودي صحيح باشد، مسجد ابوبكر آن مسجدي است كه در انتهاي مساجد سبعه بر روي بلندي قرار گرفته

است.

5/1. عمر بن خطّاب: مسجد عمر بن خطاب در مجاورت مسجد ابوبكر به سمت جنوب و چهارمين مسجد است.

6/1. فاطمه عليها السلام : در مغرب مسجد علي عليه السلام ، به ياد

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. پيشين، همان جا.

195

دختر گرامي پيامبر صلي الله عليه و آله مسجدي كوچك و بدون سقف ساخته‌اند. حضرت فاطمه عليها السلام هنگام جنگ خندق در اين مكان براي پدر و همسرشان علي عليه السلام غذا و نان تهيه مي‌كردند. اين مسجد پايين‌ترين مساجد اين منطقه و كنار خيابان اصلي قرار دارد. در سال‌هاي قبل مؤمنان به اهل بيت و دوستداران فاطمه عليها السلام در آن نماز مي‌گزاردند. اما چند سالي است كه درِ آن را با بتون و آجر بسته‌اند.

7/1. ذو قبلتيين: پيامبر صلي الله عليه و آله در شانزدهمين يا هفدهمين ماه از هجرت، در ميان قبيله بني‌سلمه و مسجد آنان به نماز ايستاد. آن حضرت، به ويژه شب‌ها از خداوند مي‌خواستند تا مسلمانان را از سرزنش يهوديان برهاند. به روايتي، در روز دوشنبه، نيمه ماه رجب، ميان نماز ظهر، آيات تغيير قبله بر پيامبر صلي الله عليه و آله نازل شد:

(قَدْ نَري تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّماءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضاها فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ...).⁽¹⁾

پيامبر خدا، هنگام نزول اين آيات، در حالي كه دو ركعت از نماز ظهر را خوانده بودند، به صورت نيم دايره برگشتند و رو به سمت جنوب غربي كردند. لذا مردان در مكان زنان؛ يعني صفوف عقب و زنان در

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. بقره : 144. "ما توجه تو را بر آسمان (به انتظار وحي و تغيير قبله) بنگريم و البته روي تو را به قبله‌اي كه به آن خشنود شوي بگردانيم. پس شما مسلمانان هر جا كه باشيد، در نماز رو به طرف مسجد الحرام كنيد. گروه اهل كتاب به خوبي مي‌‌دانند كه اين تغيير قبله به حق و راستي از جانب خداست، نه به دلخواه كسي و خدا غافل از كردار آنان نيست."

196

مكان مردان، يعني صفوف جلو واقع شدند و همراه پيامبر صلي الله عليه و آله دو ركعت نماز باقيمانده ظهر را به سوي مسجدالحرام به صورت فرادي اقامه كردند. به سبب نزول اين آيات، آن مسجد به ذو قبلتين مشهور شد؛⁽¹⁾ زيرا يك نماز را به دو قبله خواندند.

خبر نزول آياتِ تغيير قبله، كه باعث خشنودي مسلمانان شده بود، به مسجد قبا و مسجد النّبي صلي الله عليه و آله و ديگر مساجد رسيد و مسلمانان نماز عصر را رو به سوي مسجدالحرام اقامه كردند.

مسجد ذو قبلتين در شمال غربي مدينه و غرب مساجد سبعه

(كوه سلع) قرار دارد. اين مسجد در چندين نوبت بازسازي شده

است. محراب سمت بيت المقدس در سمت راست ورودي مسجد بوده كه قبلاً سنگي به عنوان نشانه آن نصب كرده بودند. از آن‌جا كه زائران آن را مسح و لمس مي‌كردند، در سال 1398ق. آن سنگ را برداشتند و آيات تغيير قبله را با خطوطي زرّين بر ديوار شمالي نگاشتند كه البته در سال‌هاي اخير آن را نيز محو كرده‌اند. مساحت مسجد اكنون 3920 متر مربع است كه دو گنبد بزرگ نيز بر آن استوار گشته است. (تصوير

شماره 72)

2. مساجد ديگر منطقه احزاب

دو مسجد ديگر به نام‌هاي (الرايه) و بني‌حرام كبير در شارع سلطانه (ابوبكر) و شارع السيح در منطقه خندق وجود دارد كه نمازگاه رسول

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. ابن شبه، همان، ج1، ص68؛ سمهودي، همان، ج1، صص360 ـ 357

197

خدا صلي الله عليه و آله بوده است.

د) منطقه احد و مساجد پيرامون آن

1. المستراح (محلّ استراحت)

پيامبر صلي الله عليه و آله هنگام بازگشت از نبرد اُحد، در ميان راه، از سختي و رنجي كه جنگ و راه طولاني بر ايشان عارض ساخته بود، در مكاني به استراحت نشستند.⁽¹⁾ در آن مكان مسجدي ساختند2 كه مي‌توان از شارع سيدالشهدا (راه قديمي اُحد)، كه اكنون از زيرگذر تقاطع شارع فيصل مي‌گذرد، به آن راه يافت. پس از حدود دو كيلومتر از ابتداي تقاطع ياد شده اين مسجد در كنار خيابان قرار دارد و بناي آن در دوران اخير (1411ق.) بازسازي و توسعه يافته است. امروزه در اين مكان نماز جماعت برپا مي‌شود و رونق دارد. گفتني است اين‌جا موقعيت خاص استراتژيكي داشته و خندق معروف از اين‌جا آغاز شده كه منازل بنوحارثه بوده است. (تصوير شماره 73)

2. الدِّرْع = الشَّيخان

ابن شبّه روايت كرده است كه پيامبر صلي الله عليه و آله هنگام عزيمت به سوي احد در شيخان بيتوته كرده و نماز عصر و عشا و نماز صبحِ قبل از روز جنگ را در اين مكان خوانده‌اند. آن را بدين سبب

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. احمد ياسين الخياري، همان، ص132

2. ر.ك. به: نقشه غزوه احد در ص301 از همين كتاب.

198

شيخان ناميده‌اند كه در كنار منزل دو پيرمرد و پير زن يهودي بوده است. وجه تسميه آن به «الدّرع» چنين است كه آن حضرت هنگام بيتوته و اقامه نماز زره خود را از تن درآورده و در آن جا نهاده بودند.⁽¹⁾ مسجدي كه در مكان آن ساخته‌اند حدود 200 متر پايين‌تر از المستراح؛ يعني در جانب چپ كسي است كه به سوي كوه و مقابر شهداي احد، در شارع الشهدا مي‌رود. اطراف آن نيزمطابخ يا آشپزخانه‌هاي بزرگي قرار دارد. امروزه در اين مسجد، اقامه مي‌شود. (تصوير شماره 74)

3 . عَيْنَيْن

بر سمت شرقي «جبل الرُّماة» يا «جبل عَيْنَيْن» در محل و سنگر تيراندازان سپاه اسلام، در جنگ احد، مسجدي ساخته شد كه (روي تپه) جز پايه‌هاي چند سانتي متري آن، چيزي باقي نمانده است.⁽²⁾

جبل اُحد = الفَسْح

پيامبر صلي الله عليه و آله نماز ظهر و عصرِ روز نبرد اُحد را در اين مكان، كه به كوه چسبيده بود، اقامه كردند.⁽³⁾ چون صحابه از فرط خستگي به صورت راحت بر روي جايي نشستند و فضا را براي ديگر

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. سمهودي، همان، ج3، ص866

2. ر.ك. به: مقبره شهداي احد و هم‌چنين فصل "كوه‌هاي مدينه" از همين كتاب.

3. سمهودي، همان 3/848؛ الصاعدي و مطر المحمدي، احد، الاثار، المعركه، التحقيقات ص 29.

199

مسلمانان باز نمي‌كردند، آيه فَسح، در سوره مجادله1 نازل گرديد.

بعدها به ياد آن واقعه، مسجدي ساختند كه به مسجد الفسح يا مسجد جبل احد معروف شد. مكان آن، كه اكنون جز چند سانتي‌متر از ديواره‌اي مخروبه چيزي از آن باقي نمانده، در دامنه كوه احد، كنار منازل مسكوني پايه كوه، و نزديك غاري است كه پيامبر صلي الله عليه و آله را براي مداواي جراحت خود در آن پنهان ساختند.⁽²⁾ (تصوير شماره 75)

در منطقه احد، كمي بالاتر از مسجد شيخان و المستراح، مسجد بنوحارثه قرار داشته كه اكنون در داخل پادگان نظامي است و نيز مسجدي در محل شكسته شدن دندان رسول خدا صلي الله عليه و آله (قبة الثنايا) و كمي پايين‌تر از قبور شهداي احد كه تخريب شده است.

ه‍ ) منطقه غزوه بني‌قريظه، بني‌نضير و مساجد آن

يهوديان بني‌قريظه در جنوب شرقي مدينه، جايي كه امروز شارع العوالي است و يهوديان بني‌نضير در نزديكي آن‌ها جايي كه امروزه شارع قربان يا امير محسن است ساكن بودند.

معيشت اصلي بني‌نضير كشاورزي و نخل كاري بوده كه اكنون نيز نخلستان‌هاي آن منطقه موجود و آبادان است و بني‌قريظه نيز به كار تجارت اشتغال داشتند. اين دو منطقه جزو بهترين و آبادترين مناطق مدينه بود. از قلعه‌هاي بني‌نضير امروزه تنها ديواره‌ها و بقاياي برخي كه ظاهراً

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. (يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذا قِيلَ لَكُمْ تَفَسَّحُوا فِي الَْمجالِسِ...).

2. ر.ك. به: نقشه غزوه اُحد در كتاب حاضر.

200

در دوران‌هاي بعد بازسازي و سپس رو به تخريب رفته‌اند، در كنار شارع قربان بر جاي مانده و منطقه وسيعي را در دو سوي خيابان اشغال كرده‌اند. نخلستان‌هاي زيادي در اطراف شارع قربان و پيرامون قلعه‌هاي مستحكم بني‌نضير وجود دارند كه همان نخلستان‌هاي معروف بني‌نضير هستند. پيامبر صلي الله عليه و آله پس از محاصره اين دو قبيله و انجام غزوه‌هايي كه به نام آن دو قبيله معروف است، به علت پيمان شكني، آنان را از مدينه اخراج كرد. امروزه منطقه كوچك بني‌قريظه و آثار موجود از قلعه‌ها و حصارهاي آنان نشان مي‌دهد كه نبايد بني‌قريظه چندان جمعيت زيادي در آن دوران داشته باشند. در هر حال، به هنگام محاصره آنان، پيامبر صلي الله عليه و آله در برخي نقاط نماز گزارده و يا مستقر شده‌اند كه در آن مكان‌ها مساجدي ساخته‌اند. (تصويرهاي شماره 76 و 77)

1. مسجد بني‌قريظه

پيامبر صلي الله عليه و آله هنگام محاصره بني‌قريظه در مكاني نماز خواندند.⁽¹⁾ در مكان نمازِ ايشان مسجدي ساختند كه به سبب اين غزوه، به بنو قريظه معروف شد.

اين مسجد يك بار در دوره عثماني و بار ديگر در دوره سعودي بازسازي شد. اما در سال 1380ش. كاملاً آن را تخريب كردند. مكان آن بالاتر از مشربه امّ ابراهيم در عوالي است. اين مسجد اشتباهاً ردالشمس يا فضيخ مشهور شده است. (تصوير شماره 78)

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. الياس عبدالغني، تاريخ المدينة المنوره، ص104

201

2. مشربه امّ ابراهيم

روايت كرده‌اند كه پيامبر خدا صلي الله عليه و آله در مشربه يا باغ امّ ابراهيم نماز گزاردند. در اين مكان، ماريه قبطيّه، همسر گرامي آن حضرت، ابراهيم را به دنيا آورد. در كنار مشربه مورد نظر، كه در منطقه «العوالي» و ميان «نخيلات بني‌قاسم» (برادران امام حسن عسكري عليه السلام ) قرار داشته، مقبره اهالي منطقه نيز بوده است.⁽¹⁾ لذا بنا بر قولي نجمه خاتون مادر امام رضا عليه السلام نيز در اين مكان دفن شده است.

مخروبه اين مشربه، كه تنها داراي يك چهار ديواري و يك درِ قفل شده است، در انتهاي خيابان العوالي و سمت چپ كسي قرار دارد كه از مستشفي الزهرا به سوي مستشفي الوطني مي‌رود. (تصوير شماره 79)

3. فضيخ = رد الشمس = بني‌نضير

فضيخ، در لغت به معناي «عصير العنب»؛ (شراب انگور) است و بعضي نيز به شيره خرما گفته‌اند. آيات تحريم قطعي شراب در همين مكان نازل شد.

پيامبر صلي الله عليه و آله در مدت شش شبانه‌روزي كه بني‌نضير را در محاصره داشتند، در اين مكان به نماز و عبادت ايستادند.⁽²⁾ به سبب همين غزوه، اين مسجد به بني‌نضير نيز معروف است. اما نام ديگر آن

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. سمهودي، همان، ج3، صص825 و 826

2. ابن شبه، همان، ج1، ص69؛ طبرسي، مجمع البيان، ج6، ص187؛ رفعت پاشا، همان، ج1، ص418

202

ردّ الشمس، به سبب حادثه‌اي است كه راويان و مورّخان شيعه و سني دربرگشت خورشيد براي امام علي صلي الله عليه و آله نقل كرده‌اند.⁽¹⁾

اما برخي از پژوهشگران آثار مدينه، اين مسجد را «شمس» ثبت كرده‌اند، نه «ردّالشمس» و گفته‌اند چون نور خورشيد در زمان طلوع به اين مسجد مي‌تابيده، آن را شمس ناميده‌اند و اين گفته جز براي محو يا رد كردن واقعه ردالشمس نيست.⁽²⁾

اين مسجد در جنوب شرقي مسجد قبا، حدود يك كيلومتري آن و در محله معروف قربان، كه خياباني هم به اين نام در آن‌جا وجود دارد، در كنار وادي مزينب ساخته شده كه اكنون جز يك چهارديواري از آن نمانده است.⁽³⁾

گفتني است، معمولاً زائران ايراني، به گمان آن كه مسجدي كه بالاتر از مشربه امّ ابراهيم، در عوالي است، همان مسجد فضيخ يا ردّ الشمس است، به زيارت آن مي‌روند، در حالي كه آن مسجد

جز مسجد بني‌قريظه نيست و البته در سال‌هاي گذشته نيز تخريب شده است.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. سمهودي، همان، ج3، ص822؛ اين حديث را بسياري از منابع اهل سنت نيز نقل كرده‌اند؛ از جمله ماوردي در اعلام النبوه (ص79)؛ بيهقي در دلائل النبوه و نيز خصائص الكبري (ج2، ص183)؛ ابن سبع در شفاء الصدور؛ سيوطي در جمع الجوامع (ج5، ص277)؛ ابن حجر عسقلاني در فتح الباري بشرح صحيح البخاري (ج2، ص168)؛ گنجي شافعي در كفاية الطالب في مناقب آل ابي طالب (ص237)؛ ابن حجر در الصواعق المحرقه (ص76).

2. احمد ياسين الخياري، همان، ج125

3. همان جا: الياس عبدالغني، تاريخ المدينة المنوره، ص72

203

مساجد و مناطق تاريخي اطراف مدينه

1. مسجد شجره = ذو الحُلَيْفه (آبار علي عليه السلام )

اين مسجد، كه امروزه به نام‌هاي «شجره»؛ «ذوالحُلَيفه» و «اَبيار علي» مشهور است، يكي از مساجد بسيار مهم خارج از مدينه بوده و به عنوان يكي از ميقات‌ها و مساجد احرام از اهميت به سزايي برخوردار است. وجه تسميه آن به نام‌هاي فوق چنين است:

الف. شجره؛ از آن رو آن را چنين خوانند كه پيامبر صلي الله عليه و آله در آن جا، كنار درختي فرود آمد و احرام بست.⁽¹⁾

ب. اِحرام؛ به سبب آن كه حاجيان براي تشرف به حج، در اين مسجد اِحرام مي‌بندند.

ج. ذو الحُلَيفه؛ «حُليفه» نام آبي است در اين منطقه، كه پيامبر خدا صلي الله عليه و آله دوست داشتند براي بستن احرام، كنار درختي در اين محل فرود آيند.⁽²⁾

د. ابيار علي عليه السلام : از آن جهت به اين نام شهرت يافت كه حضرت علي عليه السلام براي آبياري نخلستان‌ها، چاه‌هاي فراواني در اين منطقه كندند و ابيار نيز جمع «بئر» يعني چاه است. فيروزآبادي كه در قرن هشتم آن را توصيف كرده، گويد: اين مسجد جز به نام «ابيار علي عليه السلام

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. فيروز آبادي، المغانم المطابه في معالم طابه، ص199؛ بخاري، صحيح، [كتاب الصّلاة«، ص322، حديث441

2. فيروز آبادي، همان، ص119

204

» شناخته نيست.⁽¹⁾

پيامبر خدا صلي الله عليه و آله سه بار در اين مكان مُحرم شده‌اند: 1. هنگام صلح حديبيه (سال ششم هجري)؛ 2. عمره ناشده (سال هفتم هجري)؛

3. حَجّة‌الوداع (سال دهم هجري).⁽²⁾

زين‌الدين الاستدار، در سال 961ق. بناي مسجد را بازسازي كرد و در پيرامون آن ديواري بزرگ ساخت كه تا پايان دوره عثماني هم‌چنان پا بر جا بود.

طول اين مسجد، از جنوب تا شمال، (65/25 متر) و از شرق به غرب نيز به همين مقدار بوده است.⁽³⁾ در دوران فهد بن عبدالعزيز به گونة بسيار زيبايي بازسازي شد. اكنون مساحت آن به 26000 مترمربع رسيده كه 10هزار نمازگزار در آن جاي مي‌گيرند. (تصويرهاي شماره 80 و 81)

2. منطقه خيبر

خيبر نام يكي از هفت قلعه‌اي است كه به يهوديان تعلق داشته

و در غزوه‌اي به همين نام فتح شده است. منطقه خيبردر 140 كيلومتري شمال شرقي مدينه واقع است. فدك با آن ده كيلومتر فاصله دارد. (تصوير

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. پيشين، همان، ج82؛ علي بن موسي، رسالة في وصف المدينه، صص16 ـ 8

2. ابن هشام، سيرة النبويه صلي الله عليه و آله ، ج3، صص355 و 424؛ ابن قتيبه، المعارف، ص70؛ ابن سعد، طبقات الكبري، ج1، صص87 و 124 و ج2، ص172

3. سمهودي، همان، ج3، ص1002

205

شماره 82)

3. منطقه فدك

فدك تا مدينه 130 كيلومتر و تا خيبر حدود ده كيلومتر فاصله دارد. امروزه اين سرزمين،آباد نيست اما آب گوارايي دارد كه بسته‌بندي شده و در سرتاسر عربستان عرضه مي‌شود. بر اين بطري‌ها اين عبارت ديده مي‌شود: «ماء لوادي فاطمة عليها السلام ». (تصوير شماره 83)

4. زيارتگاه يَنبوع

يَنبوع يا يَنْبُع در غرب مدينه (در ساحل درياي سرخ) و213 كيلومتري مكه واقع شده و امروزه به عنوان يك شهر بندري، از رونقي برخوردار است. از آن‌جا كه اين قريه چشمه‌ها و آب‌هاي فراواني داشته، به اين نام شهرت يافته است.⁽¹⁾ هنگامي كه پيامبر صلي الله عليه و آله غنايم جنگي را ميان مجاهدان تقسيم مي‌كردند، اين مكان سهم امام علي عليه السلام شد و آن حضرت با كندن چاه‌هايي به ايجاد نخلستان پرداختند و در آمد آن را به يتيمان و مستمندان بني‌هاشم اختصاص دادند. ايشان تا پيش از خلافت، عمدتاً در اين مكان سكونت يافته و به كار مشغول بوده‌اند. در آن مكان مسجدي ساختند كه به گفته ابن رشيد، پيامبر صلي الله عليه و آله در مكان آن نماز گزارده بودند.⁽²⁾ امروزه در ينبوع، كه يكي از

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. "ينبوع" يا "ينبع" از فعل مضارع گرفته شده تا كثرت چاه‌هاي آب آن را بيان كند.

2. ابن رشيد فهري، ملءُ العيبه بما جمع بطول الغيبه، صص 278 و 279

206

زيارتگاه‌هاي فراموش شده است، چند تن از فرزندان ائمه و سادات جليل القدر در آن‌جا به خاك سپرده شده‌اند. معروف‌ترين آنان عبارت‌اند از:

1. عمر الاطرف؛ آخرين فرزند امام علي عليه السلام و فردي بسيار با تقوا و زاهد بوده است.

2. علي اصغر؛ كوچك‌ترين فرزند امام سجاد عليه السلام .

3. احمد بن علي بن علي بن محمدبن عون بن محمد حنفيّه.

207

خلاصه درس

مورخان در مورد نخستين ساكنان يثرب پس از طوفان نوح عليه السلام ، اختلاف كرده‌اند.

يهوديان بارها در طول تاريخ به اين سرزمين مهاجرت كرده‌اند. علماي يهود توصيف پيامبر خدا صلي الله عليه و آله در تورات راديده بودند، لذا در جستجوي اين نشاني‌ها با اشتياق تمام به اين سرزمين رو آوردند. هنگامي كه اين نشاني هارادريثرب يافتند، درآن جا ساكن شدند.

قبايل يهود كه به يثرب آمدند، 25 قبيله بودند. آنان شهر را به اين صورت ميان خود تقسيم كردند:

1 . قبايل بني‌قريظه و بني‌نضير؛ آنان در «عاليه» فرود آمدند.

2 . قبايل بني‌قينقاع؛ در منطقه «الصاغه» فرود آمدند.

جز يهوديان اعراب جنوبي يا قحطاني، كه همان يمني‌هاي مهاجر باشند، نيز در مدينه ساكن شدند آنان برخلاف اعراب عدناني يا ساكنان مكّه، داراي تمدّن و شهرنشيني بودند. از ميان اعراب يماني كه در يثرب ساكن شدند، دو طايفه نيرومند اوس و خزرج، كه بعدها پيامبر صلي الله عليه و آله آنان را «انصار» ناميد، با يهود بني‌قريظه و بني‌نضير پيمان‌هايي بستند. اوس و خزرج، همواره براي تسلط بر شهر يثرب با يكديگر رقابت

208

مي‌كردند.

براي مدينه نام‌هايي نيز در قرآن آمده است؛ از جمله: المدينه، مدخل صدق، دارالايمان، ارض الله.

از پيامبرخدا صلي الله عليه و آله روايات بسياري در فضيلت مدينه نقل شده است. آن حضرت اين شهر را، هم‌چون مكّه، حرم قرار داد و صيد و شكار حيوانات، كندن درختان، ريختن خون و... را در آن حرام كرد.

يكي از مناطق مهم مدينه قبا است. اين قريه در دو كيلومتري جنوب مدينه قرار دارد.

پيامبر صلي الله عليه و آله وقتي به اين جا وارد شدند زميني را خريدند و بناي مسجد قبا را آغاز كردند. در فضيلت مسجد قبا روايات زيادي وجود دارد. از جمله اين كه: دو ركعت نماز در مسجد قبا برابر با يك عمره است. پيامبر صلي الله عليه و آله وقتي از قبا به سوي مدينه مي‌رفتند، ميان قبيله «بني سالم بن عوف» در مسجد آنان نماز جمعه خواندند. به گفته ابن اسحاق، اين اولين نماز جمعه‌اي بود كه در مدينه اقامه شد و بعدها به مسجد جمعه معروف گرديد.

مساجد پيراموني مسجد النبي صلي الله عليه و آله

1. مساجد مصلاّ و نمازگاه‌هاي پيامبر صلي الله عليه و آله در اعياد اسلامي (جنوب غربي مسجدالنّبي)آن حضرت پس از ورود به مدينه، نماز اعياد فطر و قربان را در جنوب غربي مسجد النّبي صلي الله عليه و آله ، در منطقه مناخه اقامه مي‌كردند.

2. مساجد جنوب غربي مسجدالنبي صلي الله عليه و آله : سُقيا و مَغْسَله.

209

3. مساجد شرق و شمال شرق مسجدالنبي صلي الله عليه و آله : الاِجابَة = مباهله پيامبر صلي الله عليه و آله در همين مكان براي مباهله با مسيحيان نجران و به منظور آشكار ساختن حقّانيت خود و دين اسلام، همراه اهل بيت؛ يعني علي، فاطمه، حسن و حسين عليهم السلام حضور يافتند.

منطقه غزوه احزاب و مساجد آن (شمال غربي مدينه)

چون در اين جنگ، تمامي احزاب و قبايل حضور داشتند، آن را «غزوه احزاب» ناميدند. پيشنهاد سلمان فارسي و كندن خندق در اطراف مدينه، سپاه شرك را زمين‌گير كرد و محاصره مدينه براي كفار، جز از دست دادن بزرگان و پهلوانان آنان نتيجه‌اي در پي نداشت و ناگزير به مكّه بازگشتند. به ياد حضور برخي از صحابه، مساجدي در آن جا ساختند كه به نام هريك از آنان معروف شد.

مسجدهاي هفتگانه (مساجد سبعه): عبارتند از فتح، سلمان فارسي، علي بن ابي طالب عليه السلام ، فاطمه عليها السلام ، ابوبكر بن ابي قحافه، عمر بن خطّاب و مسجدي نيز كمي آن طرف‌تر به سبب نزول آيات تغيير قبله كه به ذوقبلتين معروف شد.

منطقه احد و مساجد پيرامون آن عبارتند از: 1. المستراح (محلّ استراحت)؛ 2. الدِّرْع = الشَّيخان؛ 3. عَيْنَيْن.

منطقه غزوه بني‌قريظه، بني‌نضير و مساجد آن

يهوديان بني‌قريظه در جنوب شرقي مدينه، جايي كه امروز شارع العوالي است و يهوديان بني‌نضير در نزديكي آن‌ها كه اكنون خيابان

210

قربان يا امير محسن است ساكن بودند. به هنگام محاصره آنان، پيامبر صلي الله عليه و آله در برخي نقاط نماز گزارده و يا مستقر شده‌اند كه در آن مكان‌ها مساجدي ساخته‌اند:

1. مسجد بني‌قريظه؛ 2. مشربه امّ ابراهيم؛ 3. فضيخ = ردّ الشمس.

مساجد و مناطق تاريخي اطراف مدينه

1. مسجد شجره = ذو الحُلَيْفه (آبار علي عليه السلام ): وجه تسميه آن به نام‌هاي فوق چنين است:

الف. شجره؛ از آن رو آن را چنين خوانند كه پيامبر صلي الله عليه و آله در آن‌جا، كنار درختي فرود آمد و احرام بست.

ب. اِحرام؛ به سبب آن كه حاجيان براي تشرف به حج، در اين مسجد اِحرام مي‌بندند.

ج. ذو الحُلَيفه؛ «حُليفه» نام آبي است در آن منطقه كه پيامبر خدا صلي الله عليه و آله دوست داشتند براي بستن احرام، كنار درختي در اين محل فرود آيند.

د. ابيار علي عليه السلام : از آن جهت به اين نام شهرت يافت كه حضرت علي عليه السلام براي آبياري نخلستان‌ها، چاه‌هاي فراواني در اين منطقه كندند.

2. منطقه فدك؛ 3. منطقه خيبر؛ 4. زيارتگاه يَنبوع.

خودآزمايي

1. سير شكل‌گيري شهر يثرب را توضيح دهيد.

211

2. فضايل شهر مدينه را بيان كنيد.

3. مقدمات هجرت پيامبر به مدينه را توضيح دهيد.

4. مساجدي كه در منطقه قبا وجود دارد را نام برده و نحوه شكل‌گيري هر يك را شرح دهيد.

5. مساجدي كه اطراف مسجد النبي هستند را نام ببريد.

6. ويژگي‌ها و آثار منطقه غزوه احزاب را برشمريد.

7. مساجد پيرامون منطقه احد كدام‌اند و علت پيدايش آن‌ها چيست؟

8. مسجد ذوقبلتين به دنبال چه حادثه‌اي به اين نام مشهور شد؟

9. اسامي كه براي مسجد شجره عنوان شده را نام ببريد و وجه تسميه آن‌ها را بنوبسيد.