15

مقــدمه

مدينه منورّه شهر رسول خدا ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ است . سرزمين مقدسي كه زواياي آن آواز پر جبرئيل امين را شنوده و پژواكِ گامهاي مبارك پيامبر و ياران و خاندان او در جاي جاي آن بر گوش جان طنين افكنده است .

شهري كه پيكر نوراني و مُطهّر حضرت ختمي مرتبت ـ صلي الله عليه وآله وسلم ـ صدّيقه كبري فاطمه زهرا ـ سلام الله عليها ـ حضرت امام حسن ، امام زين العابدين ، امام باقر ، امام صادق ـ سلام الله عليهم اجمعين ـ و دهها صحابي و دهها و دهها بزرگ اسلام را در خود جاي داده و به راستي قطعه ئي از بهشت برين است كه در اين خاكدان به وديعت گذاشته شده . آري شرافت اين حرم پاك بعد از مكّه مكرمه نه تنها از تمام كره خاكي برتر است كه در افلاك نيز سرآمد است .

شهري كه هر گوشه ئي از آن تاريخ اسلام را بازگو مي كند . و اين است كه هر مسلماني در چهار گوشه جهان آرزوي زيارت مزار تابناك رسول خدا و ائمه بقيع و كسب فيوضات معنوي را در دل مي پرورد و با اشك و آه از قادر توانا مي خواهد كه او را توفيق مسافرت و زيارت مدينه عطا فرمايد .

آناني كه اين سعادت نصيبشان شده هر كدام براي بهره مند كردن دوستان و آشنايان ، در خور توان ، اطّلاعاتي مفيد در اختيار مشتاقان گذاشته اند كه براي

16

مدينه شناسي بسيار با ارزش است .

مسلمانان از صدر اسلام تاكنون ، توجّه و اهتمام فراوان نسبت به اين شهر و آثار ماندگار و معالم جاودان آن داشته اند ، و به توصيف وجب به وجب و گام به گام اين شهر پرداخته و هر رويداد آن را به تفصيل بيان كرده اند ، آثار مكتوب مسلمانان به زبانهاي مختلف كه بيشتر آنها به زبان عربي و فارسي است ، مشحون از مباحث مدينه شناسي بوده امّا مطالبشان اغلب پراكنده است . كتابهايي از قبيل :

الف : كتابهاي تاريخي و جغرافياي تاريخي ^{( 1 )}

در كتابهاي مانند : المسالك والممالك ابن خُرداذبه ( م : 250 هـ . ق ) ، كتاب البُلدان يعقوبي ( م : 278 هـ . ق ) ، و فتوح البلدان بلاذري ( م : 279 هـ . ق ) و الاعلاق النفيسه ابن رُسته ( م : 290 هـ . ق ) و واحسن التقاسيم في معرفة الاقاليم مقدسي ( م : 375 هـ . ق ) . و مطالب ارزشمند كتاب تاريخ الرسل و الملوك معروف به تاريخ طبري كه مؤلف آن ابونصر محمد بن جرير طبري است و اين كتاب گرانسنگ را در اوائل قرن چهارم هجري تاليف كرده است و همچنين در معجم البلدان ^{( 2 )} ياقوت حموي ( م : 626 هـ . ق ) ، و دهها كتاب ديگر دانستنيهاي بسيار مفيدي آورده شده است .

در اينجا بايد به اين نكته اشارت رود كه مطالب موجود در اين كتابها براي آگاهي از وقايع زمان پيامبر اكرم مورد استفاده كتابهاي تاريخ عمومي عربي و فارسي قرنهاي بعد قرار گرفته و به همين مناسبت به شهر مدينه و آثار آن نيز توجه شده است . در الكامل في التاريخ ابن اثير جزري ( م : 630 هـ . ق ) و البداية والنهاية ابن كثير شامي ( م : 774 هـ . ق ) و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ جهت اطلاع بيشتر ر . ك :

ـ ياقوت ، معجم البلدان ، مصر ، ج /7 ، ص 424

ـ الطبري ، ابي جعفر محمد بن جرير ، تاريخ الامم و الملوك ، قاهره ، 1939 م . ج /2 ، ص 115 به بعد .

ـ ابن اثير ، الكامل ، چاپ اوّل ، 1349 هـ . ق ، مصر ، ج /2 ص 71 به بعد .

ـ مير خواند ، روضة الصفا في سيره الأنبياء والملوك والخلفاء ، تهران ، خيام ، ح /2 ، ص 186 به بعد .

ـ خواندمير ، حبيب السير ، تهران ، خيام ، با مقدمه استاد جلال همائي . ج /1 ، ص 326 به بعد .

2 ـ در معجم البلدان ، اطلاعات فراواني از جغرافياي مدينه وجود دارد كه بر حسب مورد مي توان به آن رجوع كرد . مانند : ج /1 ص 223 ، ج /2 ص 115 و 367 ، ج /3 ص 180 ، ج /3 ص 753 و ج/ 4 ص 198 و . . .

17

در كتابهاي فارسي مانند روضة الصفا في سيرة الانبياء والملوك والخلفا ، ميرخواند ( 837 ـ 903 هـ . ق ) و حبيب السير في اخبار افراد بشر خواند مير كه در بين سالهاي 927 تا 930 هـ . ق تأليف شده و نيز در نزهة القلوب حمدالله مستوفي ( م : 756 ) مطالبي آمده اما عموم آنها خلاصه و پراكنده است .

ب : سفرنامه ها

در سفرنامه هاي سيّاحان مسلمان اطلاعات ذيقيمتي در اين باره درج شده همچون : سفرنامه ناصر خسرو قبادياني ( م : 438 هـ . ق ) و رحله ابن جُبير ^{( 1 )} ( م : 580 ) به زبان عربي و رحله ابن بطوطة ( م : 756 ) ^{( 2 )} ، سفرنامه ابن بطوطه به فارسي هم ترجمه شده ^{( 3 )} . سفرنامه هاي ديگري هم به زبان فارسي و عربي موجود است كه اكثر آنها بعد از قرن يازدهم هجري نگاشته شده است . ^{( 4 )}

ج : كتابهاي جامع و خاص

مورّخان و مُحدثان از اين لحاظ كه دانستن روش زندگي و سيره پيامبر و ياران و امامان معصوم ، بسيار مُهمّ بوده و أسوه حسنه محسوب مي شده است توجّهي خاصّ به نگارش كتابهاي مستقل سيره و تراجم و اخبار شهرهاي اسلامي نشان داده اند . اين كار سترگ در نيمه قرن دوّم هجري آغاز شد ^{( 5 )} ، و در كنار كتابهاي سيره نخست به حرمين شريفين پرداخته شد ، اهميّت و ذكر آثار و مقابر همراه با تاريخ سياسي ، اجتماعي ، ديني ، چگونگي زندگاني پيامبر اكرم اصحاب و ياران ، تابعين و محدّثان ، فقها و متكلّمان و دانشمندان درج گرديد . تاريخ مكه از حسن بصري ( م : 110 هـ . ق ) و تاريخ مكّه الازرقي ( م : 244 هـ . ق ) از اين گونه كتابها محسوب مي شوند . بعدها در كنار كتابهاي مربوط به مكّه و مدينه ، به شهرهاي ديگر نيز توجه شد مانند كتاب فتوح مصر از ابن

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ جهت اطلاع نيز ر . ك : ابن جبير ، رحله ، نشر ، حسين نصار ، مصر ، 1955 م ، ص 175

2 ـ ترجمه محمدعلي موحّد ، مركز انتشارات علمي و فرهنگي . تهران .

3 ـ مانند سفرنامه تجيبي ( م : 760 هـ . ق ) از قاسم بن يوسف بن علي بُستي تونسي .

4 ـ ر . ك : فهرست مشترك .

5 ـ ر . ك به مقدّمه فهميم محمد شلتوت بر كتاب ابن شبّه ، تاريخ المدينة ، بيروت ، 1410 هـ . ق ، ص الف ـ ل .

18

عبدالحكم ( م : 257 هـ . ق ) . ابن النديم در الفهرست خود تعداد 85 مجلد كتاب مستقل كه درباره شهرهاي متمدن اسلامي نگاشته شده نام مي برد ، اين تعداد مربوط به كتابهايي است كه تا سال تأليف الفهرست ( 438 هـ . ق ) وجود داشته است .

در اينجا به تعدادي كتاب مستقل كه تا سده نهم هجري در باره مدينه نگاشته شده اشاره مي شود ^{( 1 )} :

1 ـ كتاب تاريخ المدينه از محمد بن الحسن بن زَباله معروف به « ابن زَباله » تأليف در صفر سال 199 هـ . ق . وي از اصحاب امام مالك است ^{( 2 )} .

2 ـ تاريخ يحيي بن جعفر العبيدي معروف به يحيي بن حسن بن جعفر علوي ( م : 227 هـ . ق ) از اصحاب مالك به نام « اخبار المدينه » ^{( 3 )} .

3 ـ كتاب « امر المدينه » از علي بن محمد المدائني ^{( 4 )} .

4 ـ كتاب « اخبار المدينه » از زبير بن بكار ( م : 256 هـ . ق . ) وي شاگرد ابن زَباله است ^{( 5 )} . كتابي هم درباره وادي « عقيق » دارد به نام « معارف العقيق » ^{( 6 )} .

5 ـ كتاب « امام ابو عبدالله بن احمر اسدي » است كه سمهودي از او فراوان نقل كرده است ^{( 7 )} .

6 ـ كتاب « عرّام بن الاصبغ السُلمي » كه بخشي يا رساله ئي از آن به نام « اسماء جبال تهامه » در مَجلّه اورينتال كالج لاهور ، دانشگاه پنجاب چاپ شده است ^{( 8 )} .

7 ـ كتاب « ابو عبيدالله عمرو بن بشر الشكوني » : در توضيح اعلام جغرافيايي حومه مدينه مطالب او را ياقوت در معجم البُلدان آورده و شرح ابوابش را در معجم الادباء ذكر كرده است ^{( 9 )} .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ ر . ك به وفاءالوفاء ، سمهودي ، به تصحيح محمد محيي الدين عبدالحميد ، مصر ، جزء اوّل ص 252 ، 366 .

2 ـ سمهودي ، جزء اوّل ، ص 110 ، سمهودي حدود سيصد و پنجاه مطلب از او در لا به لاي كتابش نقل مي كند .

3 ـ سمهودي ، جزء اوّل ، ص 252 ، سمهودي بيش از دويست مطلب از او در كتابش آورده است .

4 ـ ر . ك به ابن نديم ، فهرست ، ص 147

5 ـ سمهودي ، جزء اوّل ، ص 150

6 ـ سمهودي ، جزء دوم ، ص 208

7 ـ سمهودي ، حدود 50 مطلب آورده است ، مانند جزو دوّم ، ص 51 و 54 و 189

8 ـ ر . ك : سلسلة النوادر المخطوطات ، محمد عبدالسلام هارون ، مدينه ، 1357 هـ . ق .

9 ـ ج /3 ص 8

19

8 ـ كتاب « ابو علي الهجري » منسوب به شهر « هَجَر » از بلاد بحرين و مطالب او را سمهودي در كتاب خود آورده است ^{( 1 )} .

متأسفانه هر هشت كتاب فوق در گذر زمان از دست رفته اند و فعلاً در گنجينه هاي نسخ خطّي اطلاعي از آنها نيست ، گرچه مطالب آنها را مورخان و محدثان بعد استفاده و ياد كرده اند .

9 ـ كتاب مهم ديگر كه نخستين كتاب باقيمانده درباره مدينه است به نام « تاريخ المدينة المنوره » يا « اخبار المدينة المنوره » مي باشد مؤلف آن ابوزيد عمر بن شبّه النميري البصري ( 173 ـ 262 هـ . ق ) است تنها نسخه منحصر به فرد اين كتاب كه تاكنون شناخته شده متعلق به كتابخانه مظهر الفاروقي بوده و متأسفانه از اوّل و آخر افتادگي دارد ، و كُلاً داراي سه بخش است كه در چهار مجلّد توسط « فهيم محمّد شلتوت » تصحيح شده و در سال 1990 ميلادي به چاپ رسيده است . سه قسمت آن عبارت است از :

الف ـ بخش اوّل : زندگاني و سيره پيامبر از زمان هجرت تا انتقال آن حضرت به رفيق اعلي .

اين بخش به ذكر مسجدالنّبي و روايات مربوط به مدينه ، مانندِ چاه ها ، چشمه ها ، حدود مدينه و . . . پرداخته است .

ب ـ بخش دوم : زندگاني خليفه دوم

ج ـ بخش سوم : زندگاني خليفه سوم و روزگار وي .

همانطور كه مصحح محترم كتاب در مُقدّمه آورده است در تنها نسخه كتاب از يك كلمه تا يك صفحه جا افتادگي مطالب مشاهده مي شود .

قسمت نخست كتاب كه ارتباط مستقيم با تاريخ مدينه دارد ، مانند ديگر قسمتهاي آن به شيوه قدما موضوعات به صورت روايات در پي هم و در ذيل يك موضوع مشخص آورده شده . مثلاً ذيل « متوفي فاطمه بنت رسول الله » روايات گوناگون و از طرق مختلف به دنبال هم ذكر شده است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ جزء اوّل ص 69

20

10 ـ محب الدين محمد بن محمود معروف به ابن النجّار ( 578 ـ 3/641 هـ . ق ) صاحب كتاب الدرة الثمينه في اخبار المدينة است . اين كتاب هم يكي از مهمترين كتابهاي مربوط به تاريخ مدينه است . نسخه خطي آن در كتابخانه ملي پاريس نگهداري مي شود و به نام « اخبار مدينة الرسول » به تصحيح صالح محمّد جمال چاپ شده است . ^{( 1 )}

11 ـ افراد ديگري از بزرگان محدّثين و روات درباره موضوع مدينه شناسي نوشته هاي فراوان دارند مانند :

رزين معاويه اندلسي ( م : 535 هـ . ق ) ، جمال الدين المطري ( 676 ـ 741 هـ . ق ) ، عفيف الدين مطري ( 698 ـ 745 هـ . ق ) ، زين الدين مراغي ( 727 ـ 824 هـ . ق ) در « تحقيق النصره بتخليص معالم دار الهجره » مجدالدين فيروزآبادي ( 720 ـ 817 هـ . ق ) و سخاوي ( 821 ـ 902 هـ . ق ) ، در « التحفة اللطيفه في تاريخ المدينة الشريفة » .

12 ـ در اكثر كتب روايي شيعه اماميّه به حسب ارتباط موضوع مطالب مربوط به مدينه منوره به صورت ابواب مجزا آمده است و همچنين كتابهاي مستقلي در باره مدينه نوشته شده است مانند :

كتاب المدينة و زيارة قبرالنّبي والأئمّه ـ ع ـ از شيخ صدوق ابي جعفر محمد بن علي بن الحسين بن موسي بن بابويه قمي ( م : 381 هـ . ق ) .

13 ـ درباره رويدادهاي مدينه ، انساب مدنييّن ، كتاب اخبارالمدينه اثر سيد شريف يحيي ؛ عبيدالله اعرج ( م : 277 هـ . ق ) و كتاب المدينة شريف علي بن احمد علوي عقيقي صاحب كتاب رجال عقيقي كه هر دو كتاب اخير از كتابهاي مُهمّ رجال مدينه شناسي محسوب مي شوند ^{( 2 )} .

پس از ذكر كتابهاي فوق مي رسيم به كتاب وِفاءُ الوفاء اثر سمهودي كه در بين همه كتابهاي ذكر شده در بين دانشمندان اهل سنت مهمتر و معتبرتر و به عنوان مرجع نخست و مأخذ اوّل مدينه شناسي شناخته شده و در عين حال مورد عنايت علماي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ چاپ دوم آن در سال 1401 هـ . ق در مكّه مكرّمه در 166 صفحه منتشر شده است .

2 ـ ر . ك : علاّمه شيخ آقا بزرگ طهراني ، الذريعه الي تصانيف الشيعه ، بيروت ، 1983م . ج/20 ، ص 251 .

21

معظّم شيعه نيز قرار گرفته است . در اينجا نخست درباره مؤلف كتاب مطالبي مي آوريم و سپس به طور خلاصه به مندرجات كتاب مي پردازيم .

شرح احوال علاّمه نورالدين سمهودي

امام نورالدين ، ابوالحسن علي بن القاضي عفيف الدين عبدالله الحسني ، مشهور به السمهودي ، منسوب به سَمهود ^{( 1 )} ، از شهرهاي مصر است . سلسله نسب وي به حسن مُثنّي بن حسن بن علي ابي طالب ـ عليهم السلام ـ ، مي رسد و لذا به او حسني هم گفته مي شده است .

در صفرالخير سال 844 هجري قمري در سمهود متولد شد در همان شهر به علوم مقدماتي اسلامي را فرا گرفت و قرآن كريم را حفظ كرد . سپس براي تكميل دروس به قاهره آمد و حديث و فقه و اصول و ادبيات عرب و عرفان را نزد شمس جوهري و شريف مناوي تحصيل كرد . سپس به مدينه منوره رفت و در آنجا سي و سه سال ساكن بود . ابتدا نزد استادان مكه و مدينه مانند شهاب الابشيطي ابوالفرج المراغي حديث و فقه و علوم اسلامي را فراگرفت و مدتي در كتابخانه مسجد پيامبر به كتابداري مشغول بود تا اينكه اجازه تدريس يافت و از علماي شافعي مذهب معروف زمان خود در مدينه شد و به عنوان مدرس تدريس مي كرد و شاگردان فراواني از او بهره مي گرفتند . او فتوا نيز در ضرورت صادر مي كرد ، در عين حال مورّخي بود اديب و عارف و اهل يقين و معتقد به توسّل و زيارت .

وي بيت المقدس را زيارت كرد و دوبار به مدينه منوّره بازگشت و مدينه را وطن دائمي خويش اختيار نمود ، تا اينكه در همان جا در روز پنجشنبه هيجدهم ماه ذيقعده سال 911 هـ . ق به ديار باقي شتافت . عموم اصحاب تراجم از او به بزرگي ياد كرده و فضل و مرتبت او را تحسين كرده اند ^{( 2 )} .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ يا سَمهود . به ضمّ نيز صحيح است . ر . ك به مقدّمه محمد محيي الدين بر وفاء الوفا .

2 ـ جهت اطلاع بيشتر از شرح احوال و آثار وي ر . ك :

ـ الزركلي ، خيرالدين ، الاعلام ، بيروت ، 1969م . ج/5 ، ص 123

ـ عبدالقادر بن شيخ عيدروس ، النور السافر عن اخبار القرن العاشر ، بغداد ، 1934م ، ص 58

ـ السخاوي ، الضوء اللامع ، مصر ، 1353 هـ . ق ، ج/5 ، ص 245

ـ يوسف اليان سركيس ، معجم المطبوعات العربيّة و المُعرّية ، مصر ، 1928م ، ص 1052

22

تأليفات علامه سمهودي

سمهودي در مدينه منّوره كتابهاي متعددي نگاشت مانند :

1 ـ جواهر العقدين في فضل الشرفين .

2 ـ « الافصاح » كه حاشيه اي است بر « الايضاح في مناسك الحج » اثر امام نووي .

3 ـ امنية المعتنين بروضة الطالبين ، كه حاشيه ئي است بر كتاب « الروضه » در فقه شافعي ، اين كتاب تا باب ربا نگاشته شده بود .

4 ـ الانوارالسنية في اجوبة الأسئلة اليمنية ، اين كتاب خطّي است و در گنجينه نسخه هاي خطّي در رباط نگهداري مي شود .

و كتابهاي مربوط به مدينه منوّره و آن جمعاً سه كتاب مي شود به اين ترتيب :

5 ـ اقتضفاء الوفا ، باخبار دارالمصطفي ؛ اين كتاب را به صورت مفصل و مشروح نگاشته ، امّا موفق به اتمام آن نشده بود ، در يكي از مسافرتهايش به مكّه مُكرّمه اين كتاب را همراه سه كتاب فوق در حجره خود در مسجد پيامبر گذاشته بود كه دستخوش آتش سوزي مهيبي كه در سال 886 هـ . ق در اماكن مسجدالنبي ـ ص ـ رويداده بود شد واز بين رفت ولذا مؤلف تصميم گرفت كتاب ديگري بنگاردوآن عبارت است از :

6 ـ وفاء الوفا باخبار دارالمصطفي ^{( 1 )} ؛ اين كتاب مهمترين كتاب مربوط به تاريخ مدينه است . كتابي است در چهار جزء كه در دو مجلد ضخيم بارها به چاپ رسيده است . استاد محمد محيي الدين عبدالحميد تصحيح دقيقي از كتاب انجام داده و مجدداً انتشار يافته است .

پس از تأليف كتاب فوق براي سهولت دسترسي زوّار و علاقه مندان ، سمهودي كتاب خود را در سال 891 هـ . ق تلخيص و تقريباً نيمي از آن را حذف كرد و به صورت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ عنوان اين كتاب را به صورت « وفاء الوفي بأخبار دارالمصطفي » هم نوشته اند ، هر دو صورت صحيح است .

23

كتاب مستقلي درآورد ، اسم اين كتاب گزيده عبارت است از :

7 ـ خلاصة الوفا باخبار دارالمصطفي .

در كتاب خلاصة الوفا تمام مطالب مُهمّ وفاء الوفا آورده شده و بعضاً از ذكر اسناد روايات طولاني و روايات گوناگون كه داراي يك موضوع بوده اجتناب ورزيده است ، خلاصة الوفا چابهاي گوناگوني دارد ^{( 1 )} و همچنين توسط شيخ ابراهيم فقيه تصحيح شده و در سال 1403 هـ . ق در يك مجلّد در مكه مكرّمه منتشر شده است .

نگاهي به مطالب مندرج در خلاصة الوفا

ابراهيم بن ابي الحرم مدني ( م : 1056 هـ . ق ) يكي از بزرگان عصر سمهودي در مورد كتاب خلاصة الوفا چنين سروده است :

من رام يستقصي معالم طيبة * * * ويشاهد المعدوم بالموجودِ

فعليه باستقصاء تاريخ الوفا * * * تأليف عالم طيبة السُمهودي

آري هيچ كس مانند وي نتوانسته آثار مدينه منوره چه آنچه در ابتدا وجود داشته و دستخوش نابودي قرار گرفته و چه آنها كه در زمان حياتش موجود بوده ثبت و ضبط كند . سمهودي از هيچ واقعه مُهمّ تاريخ مدينه منوره غافل نبوده است معتقد به توسل و تشفّع به معصوم بوده و در آخر جزء چهارم ، احاديث مربوط به زيارت قبر پيامبر را آورده و فصل سوم آن را در توسّل زائر و تشفع جُستن به آن حضرت اختصاص داده است . و اين درست بر خلاف اعتقادات وهابيّت است . و نيز بر حسب مورد احاديثي را كه در فضائل حضرت علي بن ابي طالب ـ عليه السلام ـ و اهل بيت عصمت و طهارت ـ سلام الله عليهم اجمعين ـ از پيغمبر اكرم ـ صلي الله عليه وآله و سلم ـ روايت شده بدون تعصّب نقل كرده است .

سمهودي براي تأليف كتاب خويش عموم منابع و مآخذ مكتوب كه تا آن زمان نگاشته شده بوده در اختيار داشته و از آنها بهره جُسته است . برخي از اين مآخذ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ مانند چاپ دارالطباء قاهره سال 1285 هـ . ق/ 1869م .

24

متأسفانه يا در گذر زمان از بين رفته و يا تاكنون اطلاعي از آنها نداريم مانند كتاب ابن زباله ، ابن النجار و مدائني و غيره . . . كه خوشبختانه مطالب آنها در كتاب آمده است . كتاب ابن شبّه هم كه ناقص است با مراجعه به سمهودي تكميل و قابل چاپ شده است .

مطالب مندرج در اخبار مدينه در هشت باب تنظيم شده است به اين ترتيب :

باب اوّل : در اسامي مدينه ؛

باب دوم : در فضيلت زيارت و فضل مسجد نبوي ؛

باب سوم : در اخبار ساكنان مدينه از زمان قديم تا هنگام رسيدن قدوم شريف حضرت ختمي مرتبت به مدينه ؛

باب چهارم : در بيان چگونگي معماري مسجد نبوي ؛

باب پنجم : در مساجد نبويه مدينه يعني مساجدي كه در شهر مدينه پيامبر نماز گزارده اند ؛

باب ششم : در اسامي چاه ها ، چشمه ها و . . . مدينه منوره ؛

باب هفتم : در مساجدي كه پيامبر در آنجا نماز گزارده اند و اين مساجد در راه مكه ، در راه غزوات و . . . بوده اند ؛

باب هشتم : در جغرافياي مدينه است .

براي هر كدام از ابواب فوق سمهودي فصل هايي ترتيب داده و مطالب را به صورتي دقيق دسته بندي و تقسيم كرده است .

ترجمه هاي كتاب خلاصة الوفاء

از خلاصة الوفا دو ترجمه وجود دارد :

1 ـ ترجمه ئي از شهاب الدين احمد دولت آبادي موجود است ^{( 1 )} كه سال نگارش آن با تاريخ مرگ دولت آبادي در سال 849 هـ . ق ، مطابقت ندارد . و اطلاعاتي نيز از اين

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ ر . ك : احمد منزوي ، فهرست مشترك نسخه هاي خطّي فارسي پاكستان ، ج/10 ، ص 11 .