بخش 13

300

وجه تسميه آن كوه مبارك به اُحد يا توحّد و يگانگي اوست از كوههاي ديگر و يا به سبب اتصّاف اهل اوست به توحيد . و نصرت و اعانت اهل توحيد حُسن اين اسم شريف از روي مجانست و اشتقاق بر احدي از اهل وحدت و اتحاد ، بايد كه پوشيده نباشد و حبّ مذكور در احاديث مذكوره بر حقيقت محمول است چه [ 111 ـ ب ] نزد قدرت حق ـ سبحانه ـ ايجاد محبت در كوه ممكن است ؛ چنان كه ايجاد نموده در كوه قوّت تكلم را به تسبيح و مؤيد اراده حقيقت است وجود احد در جنّت كه « المرء مع احبّ » و ايضاً خطاب مستطاب رسول ـ صلي الله عليه وآله وسلم ـ او را در وقت اضطراب به صيغه « اُسكن يا اُحد » دال است بر معني مذكور چه از خواص ذوي العقول است و هيچ كس انكار نكرده است اتصّاف جمادات را به محبّت انبياء ـ عليهم الصلوات و السلام ـ همچو حنين استوانه بر مفارقت حبيب الله ـ سبحانه ـ و مذكور شد كه هارون ـ عليه السلام ـ در آنجا مدفون است و در اُحد شعبي است ، معروف به شعب هارون كه زعم مردم آن است كه قبر مُباركش در بالاي اوست و مستعبد است ، و در او مسجدي است منسوب به حضرت رسالت ـ صلي الله عليه وآله وسلم ـ و در فصل مساجد سبق ذكر يافت .

اما غاري كه مي گويند كه آن حضرت ـ صلي الله عليه وآله وسلم ـ در آنجا در آمده پنهان شده اند و ديگر آنكه مي گويند كه آن حضرت ـ صلي الله عليه وآله وسلم ـ بر سنگي نشسته سر مُبارك خود را به سنگ ديگر كه منقور است درآورده ، از كلام ائمّه نقل ، همچو امام احمد ـ رحمة الله ـ و غيره فهم مي شود كه اصلي ندارد .

اما فضل شهداي اُحد ـ رضي الله عنهم ـ ابوداوود و حاكم روايت كرده اند كه رسول ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ فرمود كه چون رسيد به برادران شما در اُحد آنچه رسيد ، خُداي تعالي ارواح ايشان را درون مُرغان سبز گردانيد كه به انهار جنت و جويهاي او فرود مي آيند و از ثمرات جنت مي خورند و از انهار او مي آشامند و در آخر اين حديث است كه پس انزال فرمود خداي عزوجل « وَلا تَحْسَبَنَّ الَّذينَ قُتِلُوا في سَبيلِ اللهِ اَمْواتا ^{( 1 )} » الآيه .

در صحيح بخاري است كه رسول ـ صلي الله عليه وآله وسلم ـ نماز كرد بر كشته شده هاي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 سوره آل عمران ، آيه 169

301

اُحد [ 112 ـ آ ] بعد از هشت سال همچو كسي كه وداع مي كرده باشد به احيا و اموات . و نيز وارد شده كه رسول ـ صلي الله عليه وآله وسلم ـ در سر سال به قُبور شهداي اُحد مي آمد و مي گفت : « اَلسْلامُ عَلَيْكُمْ بِما صَبَرْتُمْ فَنِعم عُقْبَي الْدار » و نيز آمده كه رسول ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ هرگاه كه مُتوجه شعب مي شد مي گفت : « اَلسْلامُ عَلَيْكُم بِما صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ اَجْرَالْعامِلِينْ » .

مروي شده است كه حضرت فاطمه زهرا ـ سلام الله عليها ـ بود كه زيارت مي كرد قبر حمزه را ـ رضي الله عنه ـ و مرمت و اصلاح مي نمود قبر شريفش را و به تحقيق كه علامت نمود بر قبر شريفش به سنگي و ايضاً مروي است از اميرالمومنين علي ـ عليه السلام ـ كه گفت كه فاطمه زيارت مي كرد قبر عم خود حمزه را در هر جمعه پس نماز مي گزارد و گريه مي كرد در نزد او و ايضاً روايت كرده اند كه آن خاتون جنت در هر دو روز و سه روز يك بار به قبور شهداي اُحد مي آمد ، پس نماز مي گزارد و دُعا و گريه مي كرد تا آنكه به رحمت حق واصل شد .

بيهقي در دلايل النبوه روايت كرده است كه پيغامبر ـ صلي الله عليه وآله وسلم ـ زيارت كرد قبور شهداي اُحد را ، پس گفت : اي پروردگارا به درستي كه بنده تو و پيغامبر تو گواهي مي دهد كه اين گروه شهيدان اند ^{( 1 )} و آنكه هر كه زيارت كند ايشان را به او سلام كند بر ايشان تا روز قيامت ايشان نيز جواب آن مي دهند .

عطاف گفت كه خاله من به من گفت كه زيارت كردم شهداي اُحد را ، پس سلام كردم بر ايشان و شنيدم جواب سلام را و گفتند به درستي كه ما مي شناسيم شما را ، همچنان كه مي شناسد بعضي از بعضي ديگر را و گفت كه از شنيدن اين كلام قشعريره تمام مرا روي داد و از فاطمه خزاعيه ايضاً مروي شده كه گفت : به تحقيق كه خود را ديدم در قُبور شهداي [ 112 ـ ب ] اُحد و حال آنكه آفتاب نشسته بود و خواهر نيز با من همراه بود ، پس به وي گفتم كه بيا تا بر قبر شريف حمزه ـ رضي الله عنه ـ سلام كنيم . پس بر سر قبر شريف او ايستاده گفتيم : « السلام عليك يا عم رسول الله » پس شنيديم كلامي كه رد

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ م : اين گور شهيدان است .

302

سلام مي كرد بر ما و مي گفت « و عليكم السلام و رحمة الله » و مشهور آن است كه مردمي كه به شهادت اكرام يافته اند در آن روز هفتاد مَردند و از آن جمله است : اسدالله و اسد ، رسوله حمزة بن عبدالمطلب و خواهرزاده او عبدالله بن جحش و مصعب بن عمير ـ رضي الله عنهم .

مروي است كه چون حمزه ـ رضي الله عنه ـ مقتول شد در ته كوه خُرد سرخ كه در بطن وادي است و همان است كه تيراندازان در آنجا بودند ، در موضع قتلش ماند ، بعد از آن به امر رسول ـ صلي الله عليه وآله وسلم ـ از آنجا برداشته به بطن وادي به سوي ربوه اي كه قبر مقدس او در آنجاست آوردند و آن حضرت ـ صلي الله عليه وآله وسلم ـ به بُرد اطهر خود پيچيد و مصعب بن عمير را در بُرد ديگر پيچيده هر دوي ايشان را در يك قبر نهاد و بعضي گفته اند كه عبدالله بن جحش نيز با ايشان مقتول شد و مدفون گرديد با ايشان در يك قبر و همان قائل گفته كه غالب نزد من آن است كه مصعب و عبدالله ـ رضي الله عنهما ـ در شيب مسجدي كه از براي حمزه بنا كرده اند مدفون اند و هيچ يك از ايشان با حمزه در يك قبر نيست ـ والله اعلم . بايد كه در زيارت حمزه ـ رضي الله عنه ـ بر ايشان نيز سلام كند و ديگر سهل بن قيس است ـ رضي الله عنه ـ در شامي قبر حمزه ـ رضي الله عنه ـ يعني ميان قبر شريف و كوه اُحد . ديگر عمرو بن الجموح و عبدالله بن عمرو بن حزام اند ـ رضي الله عنهما ـ در موطاست كه هر دو در يك قبر بودند در امرسيل ، پس خواستند كه مكان ايشان را [ 113 ـ آ ] تغيير دهند . چون قبر ايشان را كندند چنان يافتند كه گويا كه دي مرده اند و هيچ تغيير نكرده و يكي از ايشان كه مجروح شده بود و دست خود را بر جراحت نهاده مدفون شده ديدند كه همچنان است . پس دست مباركش را از جراحت دور ساخته چون گذاشتند باز عُود نمود و حال آنكه ميان روز شهادت و روز حفر قبر چهل و شش سال گذشته بود و در روايتي آنكه عبدالله را كه جراحت رسيده و دستش بر جراحت بود چون دستش را از جراحت برداشتند خون روان شد و چون باز به مكانش گذاشتند خون تسكين يافت .

واقدي گفته : با عمرو بن الجموح است در قبر ، خارجة بن زيد و سعد بن الربيع و

303

نعمان بن مالك و عبدالله بن الحسحاس ^{( 1 )} و ايضاً گفته اند : مولاي عمرو بن الجموح ابوايمن و خلاد بن عمرو بن الجموح نيز با ايشان مدفون است ، پس بر همه بايد سلام كرد و موضع قبر ايشان ظناً و تخميناً در غربي مُسيل آنجا واقع است و نزديك به آنجاست از جهت قبله مجراي عين .

اما بقيه شهداي اُحد ـ رضوان الله عليهم : ـ قبور ايشان معروف نيست ليكن ظاهر آن است كه نزديك موضع مذكور و حوالي قبر حمزه ـ رضي الله عنه ـ بوده باشد از ابو سعيد خدري مروي شده كه امر كرد رسول ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ كه هر كه نقل كرده باشد از شهداي اُحد به سوي مدينه هر كجا كه مُخبر رسول ـ صلي الله عليه وآله وسلم ـ ايشان را دريابد در همان جا دفن كنند ، پس دريافته شد پدر من مالك بن سنان در نزد اصحاب عبا يعني مردمي كه عبا مي فروختند و مدفون شد در آنجا و ايضاً مروي شد كه چندي از شهداي اُحد در مقبره بني سلمه مدفون [ 113 ـ ب ] شده اند و عبدالله بن سلمه و المحذر ^{( 2 )} بن زياد از شُهداي اُحد در قبا آسوده اند و رافع بن مالك زرقي در بني زريق مدفون است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ م : الجسحاس .

2 ـ هر سه نسخه : المجدر .

304

 

 

305

 

باب ششم

در آبار مباركات مدينه و عين و غراس و صدقاتي كه منسوب است به رسول ـ صلي الله عليه و آله و سلم .

 

در اين باب دو فصل است :

 

306

 

307

 

 

فصل اول

 

در آبار مُباركات يعني چاه ها بر ترتيب حروف تهجّي

 

بئر اريس

اريس بر وزن جَليس منسوب است به دهقاني از يهود و اريس به لغت شام ، دهقان را گويند . از احاديث مشهوره صحيح مسلم است حديث ابو موسي اشعري كه وضو ساخته از خانه خود برآمده رسول را ـ صلي الله عليه وآله وسلم ـ در بئر اريس يافته كه وضو ساخته بر بالاي چوبي كه در روي چاه بود پايهاي مبارك را آويزان ساخته نشسته بوده اند كه آمدن ابوبكر و عمر و عثمان به ترتيب اتفاق افتاده ^{( 1 )} هر يك بعد از اذن به نزد آن حضرت درآمده اند ، حاصل حديث طويل در اين باب اين است ، اگر كسي مي خواهد كه بخصوص حديث اطلاع يابد بر اصل رُجوع كند و در صحيح بُخاري است كه انس ـ رضي الله عنه ـ گفت كه خاتم در دست رسول بود ـ صلي الله عليه وآله وسلم ـ و بعد از آن حضرت در ^{( 2 )} دست ابوبكر و بعد از آن در دست عمر و چون زمان عثمان شد روزي بر بالاي بئر اريس نشسته خاتم را از دست خود برآورده با آن بازي مي كرد كه ناگاه از دستش افتاد و گفته كه سه روز همراه با عثمان بر سر چاه مي رفتيم و مي آمديم و آب چاه نيز تمام كشيده و مع ذلك نيافتيم خاتم شريف را و از بعضي احاديثي ديگر چنان فهم مي شود كه در بئر خريف بوده

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ م : افتاده اتفاق .

2 ـ م : به .

308

از آبار [ 114 ـ آ ] مالي كه مسماست به بئر اريس از اموال عثمان و در اينجا مالي است كه آن را دومه گويند و آنكه ابن جماعه در مناسك خود گفته كه به صحت رسيده كه پيغامبر ـ صلي الله عليه وآله وسلم ـ آب دهن خود را در بئر اريس انداخته . صاحب تاريخ آن را استغراب نموده ، امّا درجه ^{( 1 )} يعني زينه هاي چاه اريس كه امروز موجود است ، در سال هفتصد و چهاردهم تجديد يافته [ است ] .

بئر اعواف

يكي از صدقات نبوي است ـ عليه افضل الصلوات ـ در خبري آمده كه آن حضرت ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ بر كنار او نشسته ، در آنجا وضو ساخته و آب وضوي شريف بر چاه سيلان نموده و بر اثر آن وضو گياه رُسته ولايزال در آنجا بوده و مروي شده است كه رسول ـ صلي الله عليه وآله وسلم ـ دُزدي را طلب فرمود و آن دُزد فرار نمود و در ميان اعواف و شطبيه ^{( 2 )} سنگي بر او خورد تا از پا افتاد و رسول ـ صلي الله عليه وآله وسلم ـ او را گرفته [ و آن ] سنگ ^{( 3 )} را مُتبرك ساخت و دعا كرد و اين سنگ همان است كه در ميان اعواف و شطبيه است كه مردم بر آن دست مي مالند ، اعواف جرعي ^{( 4 )} است بُزرگ در جهت قبله او مربوع و جهت شاميش خناقه ^{( 5 )} است و شطبيه معروف نيست . شايد كه موضعي باشد كه معروف است به عتبي در شرقي مايلي خناقه ^{( 6 )} .

بئر أنا

أنا به ضم همزه و تخفيف نون و يا به فتح همزه و تشديد باء موحده همچو حتّي و يا غير مذكور . مروي شده كه در حين مُحاصره بني قريظه رسول ـ صلي الله عليه وآله وسلم ـ خيمه مبارك خود را بر بالاي بئر أنا زد و در مسجدي كه در آنجاست نماز گزارد و از

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ درجه : پلكان .

2 ـ هر سه نسخه : شطيبه .

3 ـ هر سه نسخه : سنگ مباركش فرموده .

4 ـ م : جدعي ، ل : جز .

5 ـ م : خنافه ؛ د : خنافنه ، ل : خفافه .

6 ـ ل : خنافه .

309

آن چاه آب خورد و دابه خود را به سدره اي كه در آن زمين بود بر بست .

صاحب تاريخ مي گويد : اين بئر معروف نيست .

بئر انس بن مالك [ 114 ـ ب ] بن النضر ـ رضي الله عنه

از انس مروي شده كه رسول ـ صلي الله عليه وآله وسلم ـ در چاه خانه او آب دهان مبارك خود را انداخته پس چنان شده كه در مدينه چاهي خوش آب تر از آن نبوده و غير اين نيز احاديث ديگر در باب اين چاه مبارك وارد شده .

صاحب تاريخ مي گويد : ابن شبّه بيان نموده كه دار انس در بني حديله بوده و مي گويد كه ملخص مي شود از كلام او كه مرجح آن است كه اين چاه همان چاهي است كه امروز معروف است به رباطيّه وقف رباط يمنه ^{( 1 )} در شامي حديقه معروف به روميه در نزديكي دار فحل و آبش شيرين است .

بئر اهاب

مروي شده كه پيغامبر ـ صلي الله عليه وآله وسلم ـ در آن چاه آب دهان مبارك خود را انداخته و ايضاً مروي شده كه آن حضرت ـ صلي الله عليه وآله وسلم ـ بيرون شد تا كه به بئر اهاب آمد و گفت نزديك است كه بنيان يعني بنا و معموري به اينجا رسد و حال آنكه آن موضع در حره غربي بود و از آنچه گفته اند چنان ملخص مي شود كه اين همان چاهي است كه امروز معروف است به زمزم و در طرف جدار قبلي حديقه آثار بناي قديم هست كه ظاهر در آن است كه اثر قصر اسماعيل بن الوليد بن هشام است كه نصف آن چاه را خريده بود و مطري گفته كه لايزال اهل مدينه قديماً و حديثاً از آن چاه تبرّك مي جويند و آب آن را به آفاق عالم همچو زمزم نقل مي كنند .

بئر البُصه

البصه به ضم باي موحده و تخفيف صاد مهمله ، چنان كه بر السنه اهل بلد داير است و مجد گفته كه به تشديد است گويا از بَصّ الماء به معني رشح است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ ل : ربا يمنه ؛ د : يمنيه .

310

از ابوسعيد خدري ـ رضي الله عنه ـ مروي شده كه رسول ـ صلي الله عليه وآله وسلم ـ به شهدا مي آمد و فرزندان و عيالان ايشان را تعاهد مي نمود ، روزي با ابوسعيد خُدري آمده گفت كه آيا نزد تو سدر هست كه سر خود را بشويم كه روز جمعه است [ 115 ـ آ ] گفت آري و سدر بر آورده به همراهي آن سرور به بُصه آمد ، پس آن سرور سر مبارك خود را شسته ، غساله آن را به آن چاه انداخت و اين چاه نزديك بقيع است در راه قبا و الزكوي ^{( 1 )} بن صالح در محل اطمي كه آنجا بوده منزلي ساخته و چاه را از زينه ها بنا كرده و حديقه اي را كه اين چاه در اوست شيخ خُدام ، ريحان بدري شهابي ^{( 2 )} بر فقراي صادر و وارد وقف كرده .

بئر بُضاعه

مشهور ضم موحده است كه و كسرش نيز منقول است و ضادش معجمه است و بعضي مهمله نيز گفته اند و عينش مهمله است و در آخرش ، هاست و اين چاه در غربي بئرحاء ^{( 3 )} است مايل به جهت شمال . به روايت صحيح از ابوسعيد خُدري ـ رضي الله عنه ـ منقول است كه گفت : رسول را ـ صلي الله عليه وآله وسلم ـ شنيدم و حال آنكه به او گفته مي شد كه از براي تو از بئر بضاعه ^{( 4 )} آب مي آرند و حال آنكه چاهي است كه در آن گوشت سگان و خرقه هاي حيض و گندگي مردم را مي اندازند ، پس آن سرور ـ صلي الله عليه وآله وسلم ـ فرمود كه آب ، پاك سازنده است هيچ چيز او را نجس نمي سازد و در روايتي الاّ آنچه غالب شود بر بوي و طعم و رنگ او .

مروي شده كه آب دهان مبارك را به آن انداخته و به دست مبارك از آنجا آب كشيده و ايضاً مروي شده به روايت ثقات كه در حق او به بركت دعا كرده و در حديث ديگر آنكه در آنجا وضو ساخته و آب وضو را در آن چاه انداخته و در ايام با بركات سيد كاينات ـ عليه افضل الصلوات ـ مريض را به آب آن چاه مي شسته اند و عافيت مي يافته و در روايتي آنكه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ م و ل : زكوي . وفاء الوفا : زكي الدّين بن ابي الفتح بن صالح . ج : 3 ، ص 955 .

2 ـ وفاء الوفا : بدري شهامي ، ج : 3 ، ص 955 .

3 ـ م : درع بئرحاست .

4 ـ ل : بصاعه .

311

سه روز مي شستند و اين چاه در ميان دو حديقه بوده كه هر دو بستان را شاهين جمالي از شيخ خدام خريده يكي ساخته ، در آن بستان مسجدي بنا كرده [ 115 ـ ب ] و در نزد چاه بركه اي ساخته .

بئر جاسوم

جاسوم به جيم و جاسم نيز گويند . مروي شده كه آن سرور ـ صلي الله عليه وآله وسلم ـ از آن چاه آب خورده و در حايط آن نماز كرده و صاحب اين چاه ابوالهيثم بن تيهان بوده ـ رضي الله عنه ـ و اين چاه امروز معروف نيست ليكن جهتش جهت مسجد راتج است .

بئر جمل

جمل به معني شتر وجه تسميه اين به جمل يا به سبب آن است كه شتري در آن مرده و يا مُسما شده به اسم مرد جمل نام كه آن را حفر نموده . از عبدالله بن رواحه و اسامة بن زيد ـ رضي الله عنهم ـ مروي شده است كه گفته اند كه رسول ـ صلي الله عليه وآله وسلم ـ رفت به سوي بئر جمل و ما نيز رفتيم با او ، پس آن حضرت ـ صلي الله عليه وآله وسلم ـ در آمد و بلال نيز با او درون رفت گفتيم سؤال مي كنيم از بلال كه چگونه وضو ساخت ، پس سؤال كرديم و بلال گفت كه وضو ساخت و مسح كرد بر هر دو موزه و خمار يعني دستار ^{( 1 )} و در روايت صحيح و غيره اقبال آن سرور ـ صلي الله عليه وآله وسلم ـ از جانب بئر جمل منقول و مروي است و اما در تعيين آن بعضي گفته اند كه اين بئري است معروف در ناحيه جرف ^{( 2 )} در آخر عقيق و اما مي گويد : صواب آن است كه در نواحي بقيع بوده باشد و گفته كه بعضي اقوال مقتضي آن است كه اين بئر همان چاهي است كه امروز معروف است در مؤخر شرقي مسجد شريف به خزق الجمل ^{( 3 )} .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ « مسح علي الخفين و الخمار » را فقهاي اماميّه به تفضيل بحث و ردّ كرده اند .

2 ـ م : جوف .

3 ـ خزق الجمل كوچه اي بوده است در ناحيه « شرشوره » . در سال 1269 هـ . ق خانه بزرگي در آن مكان ساخته شد . عربي حاشيه ص 401 . ل و م : خرق الجمل ؛ د : حرق الجمل .

312

بئر حاء

بئر حاء به فتح موجده و كسر او و به فتح راء مهمله و ضم او و به مدّ همزه در هر دو و به فتح موحده وراء مهمله مقصوره ، فعيلي ^{( 1 )} است مشتق از البراح . به معني زمين منكشف و غير اين نيز گفته اند و در صحيح است كه ابوطلحه اكثر انصار بود به حسب مال از نخل و دوست ترين اموالش بئرحا بود و بئرحا مستقبل مسجد بود و رسول ـ صلي الله عليه وآله وسلم ـ بود كه به آنجا [ 116 ـ آ ] مي درآمد و از آب او مي آشاميد و در سايه آن حديقه استظلال مي نمود و هم در روايت صحيح است كه ابوطلحه آن را به اقارت خود تصدق نمود از جمله اقرباي او يكي ابي وحسان بود ـ رضي الله عنها . وحسان حصه خود را به معاويه فروخت ، چون به او در اين معني عتاب كردند گفت : آيا صاع خرما به صاع دراهم نفروشم و در اين روايت هست كه اين حديقه در موضع قصر بني حُديله ^{( 2 )} بود كه آن را معاويه بنا كرده بود و در روايتي ديگر است كه معاوية بن سفيان قصر بني حديله ^{( 3 )} را بنا كرد تا كه حصن شود و در ميان اوست ، بئرحاء و آن قصر را دو دَر است و در كلام مطري آنكه دَرِ شمالي سور مدينه است در ميان او و سور راه است و معروف است امروز به نُويريه به سبب آنكه بعضي از زنان نويريّين آن را خريده بر فقرا و مساكين و قف نموده و صاحب تاريخ مي گويد : ظاهر در آن است كه بعضي از آن امروز داخل سور باشد .

بئر حُلوه

به حاء مهمله . آمده كه پيغامبر ـ صلي الله عليه وآله وسلم ـ در تحت اراكي كه در سر آن بئر بوده قيلوله فرموده ليكن امروز معروف نيست .

بئر ذرع

به ذال معجمه . آمده است كه پيغامبر ـ صلي الله عليه وآله وسلم ـ به بني خطمه ^{( 4 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ م : فعلي .

2 ـ م و ل : حديله .

3 ـ م و ل : حديله .

4 ـ هر سه نسخه : حطمه .

313

آمده و در خانه عجوزي نماز كرد و بعد از آن در مسجد بني خطمه ^{( 1 )} نمازگزارد و بعد از آن به جانب چاه ايشان كه ذرع نام داشت گذشت و بر سر چوب چاه نشسته وضو ساخت و آب دهان مبارك در آن انداخت . وضو ساختن و آب دهان مبارك انداختن ، از طرق متعدد مروي شده ، ليكن معروف نيست و اما آثار قريه بني خطمه ^{( 2 )} در قرب ماجشونيه است .

بئر رُومه

رومه به ضم راء مهمله ، به همزه بعد از راء نيز گفته اند . در [ 116 ـ ب ] حديث است كه چه خوب چاهي است چاه مزني ، بخر آن را يا عثمان و تصدق نماي به آن و ايضاً در حديث ديگر است كه چه خوب حفيره اي است حفيره مزني ، يعني بئر رومه . چون عثمان آن را شنيد نصف آن را به صد شتر جوان خريد و تصدق نمود . پس مردم از آن چاه آب مي گرفتند ، چون صاحبش آن را ديد و دانست كه آن چنان كه بود نماند نصف ديگر را به چيز اندك به عثمان فروخت ، پس او جميع آن را در راه حق تصدّق نمود . در باب رومه و وعده پيغامبر ـ صلي الله عليه وآله وسلم ـ كسي را كه آن را بخرد و خريدن عثمان و اظهار نمودن عثمان در وقت مُحاصره اين معني را و گواهي خواستن از مردم بر اين معني و شهادت مردم بر آن ، احاديث بسيار و آثار بي شمار وارد است از آن جمله يكي آن است كه مذكور شد .

و ديگري آنكه بغوي از بشير اسلمي روايت كرده كه چون مهاجران ، مدينه را به قدوم شريف خود معمور ساختند آب آن را مكروه داشتند و مردي از بني غفار عيني داشت كه آن را رومه مي گفتند كه مشك آب را از آن چاه به مُدّي مي فروخت ، پس پيغامبر ـ صلي الله عليه وآله وسلم ـ به او گفت كه عين خود را به عيني از جنت بفروش . او گفت : يا رسول الله مرا و عيال مرا غير آن هيچ چيز ديگر نيست و چون خبر به عثمان رسيد به سي و پنج هزار درهم آن را خريد و اين بئر از آبار جاهليت بوده كه از براي قوم تُبّع از آن چاه آب كشيده اند و اين چاه در پايان عقيق است نزديك به مجتمع سيلها و خراب شده و سنگهاي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ هر سه نسخه : حطمه .

2 ـ هر سه نسخه : حطمه .

314

او ريخته بوده كه قاضي مكه محب الدين طبري احياء و تجديد [ 117 ـ آ ] نموده ، در حدود سال هفتصد و پنجاه .

بئرالسقيا

السقيا به ضم سين مهمله و سكون قاف . نبذه اي از احوالش در مسجد سقيا سبق ذكر يافت . از عايشه مروي است كه از براي رسول ـ صلي الله عليه وآله وسلم ـ آب خوش را از بئر سقيا مي آوردند و در خوشي آبش و استقا نمودن براي پيغامبر ـ صلي الله عليه وآله وسلم ـ احاديث متعدده وارد شده . اين چاه چنان كه مطري گفته در آخر منزل نقاء است بر يسار كسي كه به جانب بئر علي مي رفته باشد و در كوه كنده اند و معطل و خراب شده بود كه بعضي از فقراي عجم در سال هفتصد و هفتاد و هشت تجديد و تعمير كرد و لهذا مسمّا شده به بئر اعجام و غير اين نيز اختلافات كرده ، اگر كسي خواهد به اصل رُجوع كند .

بئر العقبه

بعضي گفته اند كه اين چاهي است كه پيغامبر ـ صلي الله عليه وآله وسلم ـ و ابوبكر و عمر در بالاي او پاهاي مبارك خود را آويزان كرده نشسته اند ليكن مشهور آن است كه وقوع اين قصّه در بئر اريس بوده اگر هر دو واقع باشد ، قصه متعدد بوده باشد ـ والله اعلم .

بئر ابي عنبه

به لفظ واحد عنب به معني انگور . مروي شده كه لشكر بدر را در بئر ابي عنبه عرض كرده ، مردمي را كه خُرد ^{( 1 )} بودند رد كردند و آنكه گذشت كه عرض لشكر بدر در بئر سقيا بود مي تواند بود كه اولاً در سقيا بوده باشد و ثانياً در اينجا به سبب گردانيدن صغار صحابه ـ رضي الله عنهم ـ و شايد كه اين بئر همان چاهي باشد كه امروز معروف است به بئر وادي ^{( 2 )} كه اعذب آبار است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ ل : جوزد .

2 ـ م و ل : ودي .

315

بئرالعهن

العهن به كسر عين مهمله و سكون ها به معني پشم رنگين .

بعضي گفته اند كه اين بئر در عاليه است يعني بالاي مدينه يعني قبا و حوالي آن و در آنجا زراعت مي كنند و در نزد او سدره [ 117 ـ ب ] اي است و بعضي ديگر گفته اند كه اين بئر معروف است در حوالي مدينه و آبش خوش است و منقور است در كوه ، بعضي ديگر گفته اند آن سدره امروز مقطوع است .

صاحب تاريخ مي گويد : بعد از تأمل به من چنان ظاهر شد كه اين بئر العهن همان چاهي است كه مسمّاست به بئر يسيره كه بعد از اين خواهد آمد .

بئر غرس

غرس به ضم معجمه و سكون مهمله . بعضي گفته اند به فتح و سكون است و بعضي ديگر به تحريك بر وزن شجر ضبط كرده اند و بئر اغرس نيز گويند و اين بئر در شرقي مسجد قباست ، مايل به شمال مقدار نصف ميل دورتر از مسجد . مروي شده است كه از آب آن براي پيغامبر ـ صلي الله عليه وآله وسلم ـ مي برده اند . از انس ـ رضي الله عنه ـ مروي شده كه گفته : آب بياريد براي من از بئر غرس كه ديدم رسول را ـ صلي الله عليه وآله وسلم ـ كه از او آب مي خورد و وضو مي ساخت .

از اميرالمؤمنين علي ـ عليه السلام ـ مروي شده كه گفت : پيغامبر ـ صلي الله عليه وآله وسلم ـ فرموده كه هر گاه كه من بميرم غسل كنيد مرا به هفت مشك آب از چاه من ، چاه غرس و حال آنكه اين چاه در قبا بود و رسول ـ صلي الله عليه وآله وسلم ـ از آن چاه آب مي خورد و اين معني از طرق متعدده وارد شده است .

در حديثي آمده كه پيغامبر ـ صلي الله عليه وآله وسلم ـ وضو ساخت از چاه غرس و بقيه آب وضوي خود را در آن چاه ريخت ؛ و در حديثي ديگر است كه پيغامبر ـ صلي الله عليه وآله وسلم ـ گفت كه ديدم امشب كه بر سرچاهي شدم از جنّت ، پس صباح آن سرور ، بئر غرس آمده از آن چاه وضو ساخت و آب دهان مبارك در آن انداخت و عسلي به هديه آوردند آن را در آن چاه ريخت و اين چاه مبارك را [ 118 ـ آ ] بعد از خرابي ، خواجه حسين

316

بن شهاب احمد قاوان ^{( 1 )} خريده ، برگرد او محوطه ساخته ، بستان كرده و زينه ساخته كه از آن زينه به چاه درآيند و در پهلوي چاه در سال هشتصد و هشتاد و دو مسجدي بنا نموده ـ فرحمه الله .

بئر القراضه

قراضه به قاف وراي مهمله و در بعضي نسخ به عين مهمله به جاي قاف و به ضاد معجمه صاحب تاريخ مي گويد : گمان مي برم كه صواب اين است .

از جابر بن عبدالله ـ رضي الله عنهما ـ مروي است كه گفت : چون پدرم شهيد شد قراضه را به اصل و تمرش به قرضداران او عرض كردم از قبولش ابا نمودند و در اين حديث است كه پس رسول ـ صلي الله عليه وآله وسلم ـ بيرون آمد در جماعتي از اصحاب و آب دهان مُباركش را در آن چاه انداخته ، دعا كرد كه خداي از عبدالله ادا كند و اين بئر امروز معروف نيست ، ليكن بايد كه در غربي مساجد فتح بوده باشد در جهت مسجد خربه .

بئر القريصه

كسي لفظش را ضبط نكرده ، مظنون آن است كه تصغير قرصه اي است كه ذكرش گذشت . در مسجد قرصه از سعد بن حرام و حرث ^{( 2 )} بن عبيدالله ـ رضي الله عنهما ـ مروي شده كه گفتند : وضو ساخت رسول ـ صلي الله عليه وآله وسلم ـ از چاهي كه در قريصه است يا ^{( 3 )} بئر حارثه ، آب خُورد و آب دهان مبارك انداخت در آن و خاتم شريفش در آن ^{( 4 )} افتاد ، پس بيرون كردند آن خاتم را . در شرقي مدينه نزديك به قرصه ، چاهي است معروف به بئر قريصه ، اگر لفظ قريصه به تصغير صحيح باشد آن بئر همين خواهد بود .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ د : قا ن .

2 ـ هر سه نسخه : حارث بن عبدالله .

3 ـ ل و م و د : قريصه است بئر حارثه يا .

4 ـ ل : او .

317

بئر اليسيره ^{( 1 )}

يسيره مشتق است از يسر ضد عسر ، مروي شده كه رسول ـ صلي الله عليه وآله وسلم ـ به بني امية بن زيد آمده بر سر چاه ايشان ايستاده ، پرسيد كه نام اين چاه چيست ؟ گفتند عسيره ، پس آن حضرت ـ صلي الله عليه وآله وسلم ـ [ 119 ـ آ ] فرمودند چنين است ، ليكن اسم او يسيره است و آب دهان مُبارك خود در آن انداخته به بركت در حق آن دعا نمود ، در روايتي وضو ساخت و اين مضمون از طرق ديگر نيز وارد است و گذشت كه بئر العهن بايد كه همين بئر يسيره بوده باشد پس بر اين تقدير آبار ^{( 2 )} مُباركه نوزده بوده باشد و آنكه در هفت عدد حصر كرده اند مردود است ليكن آنچه مشهور شده هفت است : بئر اريس ، بئر حاء ، بئر رومه ، بئر غرس ، بئر بضاعه ، بئرالبصه ، بئرالسقيا يا بئر العهن يا بئر جمل در سابع سه قول است ^{( 3 )} ، همچنين گفته است حافظ عراقي در تخريج احاديث احياء و اين نظمي است در اسماي آبار ^{( 4 )} سبعه .

اذا رمت ابار النبي بطيبة * * * فعدّتُها سبع مقالا بلا وهن

اريس و غرس رومة و بضاعة * * * كذا بصة قُل بئر حاء مع العهن

تتمه :

بدان كه اين عيني كه امروز در مدينه مُشرّفه جاري است و فايده او در عروق عامّه ^{( 5 )} مردم ساري است ، مسمّاست در زبان عامه به عين الزرقا ، اما صوابش آن است كه عين ازرق گويند چه او مسمّاست به ازرق به جهت آنكه به امر معاويه ، مروان اجرا كرده بود و مروان ازرق بود ، پس مُلّقب شد اين عين به ازرق و گفته اند كه در مدينه و حوالي آن عيون بسيار بود و معاويه در اين باب اهتمام تمام داشت ، گويند كه در زمان او صد هزار وسق ^{( 6 )} گندم مي درويدند در مدينه .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وفاء الوفا : اليسره . ج : 3 ، ص 983 .

2 ـ م : آبار مبار مباركه .

3 ـ خلاصة الوفا ، ص 408 .

4 ـ م : ندارد .

5 ـ ل و د و م : آورده عامه .

6 ـ وسق : بار شتر ، ( منتهي الارب ) .

318

 

 

فصل دوم

 

در صدقات نبويّه و آنچه به دست مبارك خود نهال كرده ـ صلي اللّه عليه و آله و سلم .

زهري ـ رحمة الله ـ گفته كه ، صدقات پيغامبر ـ صلي الله عليه وآله وسلم ـ اموال مُخيريق يهودي بود به خاي معجمه و قاف به صيغه تصغير [ 119 ـ آ ] گويند كه مخيريق از بقاياي بني قينقاع بود و ذهبي گفته كه مخيريق حبري بود عالم از بني النضير كه ايمان آورده بود به پيغامبر ـ صلي الله عليه و آله و سلم . ليكن واقدي گفته : ايمان نياورده بود ليكن مقاتله كرده بود و يهودي بود چون بمرد در ناحيه مقبره مسلمين دفنش كردند و نماز نگزاردند بر وي و زهري ـ رحمة الله ـ گفته كه مخيريق وصيّت كرد اموال خود را از براي رسول ـ صلي الله عليه وآله وسلم ـ و در اُحد حاضر شد و در آنجا مقتول گرديد و رسول ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ گفت كه مخيريق سابق يهود است و سلمان سابق فارس و بلال سابق حبشه و هم زهري گفته اسماي اموال مخيريق كه به آن حضرت ـ صلي الله عليه وآله وسلم ـ مُتعلق گشت الدلال و برقه و الاعواف و الصافيه و الميثب و حسنا و مشربه اُمّ ابراهيم است . فأما صافيه و برقه و دلال و ميثب مجاور يكديگرند در اعلاي صورين از پس قصر مروان بن الحكم كه از وادي مهزور آب مي خورند و اما مشربه اُمّ ابراهيم در مسجد مشربه ، سبق ذكر يافت و حسنا از نواحي قفّ است و از وادي مهزور آب مي خورد و اعواف از اموال بني محمم است او نيز از مهزور آب مي خورد .

بدان كه كلام علما در آنكه اين اموال در اصل از كه بود مُختلف است ـ والله اعلم

319

بحقيقتها .

واقدي گفته : پيغامبر ـ صلي الله عليه وآله وسلم ـ در سال هفتم از هجرت ، حوايط سبعه ، يعني اين هفت موضع را وقف كرد ، اما نهال كردن آن حضرت ـ صلي الله عليه و آله و سلم ، مروي است از امام جعفر ـ عليه السلام ـ كه دلال از آن زني بود از بني النضير كه سلمان مملوك او بود و او سلمان را ـ رضي الله عنه ـ مكاتب ساخته در عوض كتابت شرط كرد كه براي او [ 119 ـ ب ] پاره اي نخل سبز كند و بعد از آن حُرّ باشد و سلمان ـ رضي الله عنه ـ به پيغامبر ـ صلي الله عليه وآله وسلم ـ اخبار كرد و آن حضرت بيرون آمده در فقير نام موضعي نشست و به سوي حضرت نهالهاي خرد را در مي آوردند و آن حضرت به دست مُبارك خود آنها را مي نشاند ، پس همه آن نهالها گرفته به زودي بارآورد و بعضي ديگر گفته اند كه آن موضع كه در آنجا پيغامبر ـ صلي الله عليه وآله وسلم ـ از براي سلمان ـ رضي الله عنه ـ نهال كرده مثيب بود و غير اين نيز گفته اند پس علي اختلاف الاقوال آن موضع به نهال نشاندن آن حضرت سعادتمند گرديد يا دلال است و يا الميثب و يا برقه ؟ ـ والله اعلم .

صافيه امروز در شرقي مدينه معروف است به جزع زُهيره ، تصغير زهره و برقه نيز معروف است در قبله مدينه مايل به مشرق و آن ناحيه به اين اسم مشهور است و دلال نيز جزعي معروف است در قبله صافيه نزديك به مليكي و وقف است به مدرسه شهابيّه و ميثب امروز معروف نيست ، ليكن مذكور شد كه مجاور آن سه مذكور است و اعواف جزعي است در عوالي مدينه و در بئر اعواف حَدّش مذكور شد و مشربه امّ ابراهيم معروف است در عوالي مدينه و در ذكر مسجد او نيز مذكور شد و حسناء به ضم حا و سكون سين مهملتين و فتح نون معروف نيست و اگر اين لفظ تصحيف حنا باشد به نون بعد از حا معروف است در شرقي ماجشونيه و آنچه ظاهر مي شود آن است كه حسنا همين موضعي است كه معروف است به حسينيات نزديك به جزع دلال . فايده اين مواضع سبعه مذكوره آن است كه سيدة نساء العالمين فاطمه ـ عليه السلام ـ آنها را به اسم پيغامبر ـ صلي الله عليه وآله وسلم ـ از خيبر و فدك [ 120 ـ آ ] از ابوبكر طلب نمود و در جواب گفت كه نيستم من ترك

320

كننده چيزي را كه مي كرد آن را پيغامبر ـ صلي الله عليه وآله وسلم ـ الاّ آنكه مي كنم آن چيز را براي آنكه مي ترسم كه اگر ترك كنم امري را از امور رسول ـ صلي الله عليه وآله وسلم ـ گمراه شوم و بعد از آن صدقاتي را كه در مدينه بود به علي ـ عليه السلام ـ و عباس ـ رضي الله عنه ـ داده خيبر و فدك را نگاه داشت .

گفته اند : ابوبكر احتجاج مي كرد به قول پيغامبر ـ صلي الله عليه وآله وسلم ـ « لانورث ما تركنا صدقة » و ايضاً در صحيح آمده كه علي ـ عليه السلام ـ و عباس ـ رضي الله عنه ـ به نزد عمر آمده آنچه فاطمه ـ عليهاالسلام ـ طلب كرده طلبيده كه پيغامبر ـ صلي الله عليه وآله وسلم ـ گفته كه « لانورث ماتركنا صدقة » پس وجهش آن باشد كه علي ـ عليه السلام ـ و عباس ـ رضي الله عنه ـ با سيده عالميان از قول پيغامبر ـ صلي الله عليه وآله وسلم ـ آن فهميده اند كه صدقات او وقف است و ديده اند كه نظارت آن به طريق ارث به ايشان مي رسد نه اصل رقبه آن صدقات و رأي ابوبكر آن تقاضا كرده ، نظارت به او تعلق دارد كه خليفه رسول است ـ صلي الله عليه وآله وسلم ـ و لهذا عمر وقتي كه به علي و عباس داد ـ رضي الله عنه ـ از ايشان عهد گرفت كه همچنان كه پيغامبر ـ صلي الله عليه وآله وسلم ـ و خليفه او عمل مي كردند عمل كنند و اين صدقات به دست اميرالمومنين علي ـ عليه السلام ـ بود و بعد از آن به دست امام حسن ـ عليه السلام ـ و بعد از آن به دست امام حسين ـ عليه السلام ـ و بعد از آن علي بن حسين و حسن بن حسن و بعد از آن به دست زيد بن حسن و بعد از آن معمر گفته كه به دست عبيدالله بن حسن بود تا آنكه بني العباس [ 120 ـ ب ] متولي خلافت را كُشتند پس قبض نمودند آن صدقات را ايشان ^{( 1 )} .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ درباره فدك و حديث مجعول « لانورث ماتركنا صدقه » كه خلاف قرآن و سنّت بوده مطالب فراوان گفته شده است . ر . ك به كتاب « فدك » محمّدرضا مظفر و بخش اضافات .

321

 

باب هفتم

در مساجدي كه منسوب است بر پيغامبر ـ صلي الله عليه وآله وسلم ـ كه در سفرها و غزوات مباركه در آن مساجد نماز كرده اند .

 

اين باب مشتمل است بر سه فصل :

 

322

 

323

 

 

فصل اول

 

در مساجدي كه در طريق مكّه است

 

يعني آن طريقي كه پيغامبر ـ صلي الله عليه وآله وسلم ـ سلوك مي نموده اند از براي حج و غيره و آن طريق انبياست ـ عليهم الصلوات و السلام .

بدان كه اين راه بعد از روحاء و مسجد غزاله از راه متعارف جدا مي شود و بر خيف ^{( 1 )} و صفرا مرور نمي كند .

مسجد الشجرة

اين شجرة درخت سمره اي است در ذوالحليفه كه پيغامبر ـ صلي الله عليه وآله وسلم ـ در زير آن فرود مي آمده اند و اين مسجد را مسجد ذوالحليفه نيز گويند و اين ميقات اهل مدينه است . در صحيح مسلم است كه رسول ـ صلي الله عليه وآله وسلم ـ شب كرد در ذوالحليفه و نماز گزارد در مسجد او و در روايتي از مسلم آنكه بود رسول ـ صلي الله عليه وآله وسلم ـ كه دو ركعت نماز مي كرد در ذوالحليفه و بعد از آنكه ناقه مباركش مي ايستاد و راست مي شد در نزد مسجد اهلال مي كرد به اين كلمات ، يعني آواز شريف خود را بلند مي كرد به تلبيه و در آنكه پيغامبر ـ صلي الله عليه وآله وسلم ـ در آنجا نماز كرده در وقت توجّه به مكه معظمه از براي حج يا عمره احاديث بسيار وارد شده . مطري گفته كه اين مسجد مذكور آن مسجد بزرگ است كه در ذوالحليفه است در قبله او عمارتي بود و در ركن غربي ـ شمالي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ ل : حيف .

324

او مناره و به طول ايام منهدم گشت .

صاحب تاريخ مي گويد : در سال هشتصد و شصت و يك تجديد يافت و مجدّد آن چاه ها را زينه ها ساخت و مي گويد در قبله اين مسجد بزرگ مسجدي است [ 121 ـ آ ] خُردتر از آن كه بنايش عمري است و مطري گفته كه دور نيست كه رسول ـ صلي الله عليه وآله وسلم ـ در آنجا نماز كرده باشند .

مسجد المعرس

اسدي گفته كه در ذوالحليفه دو مسجد است ، يكي مسجد بزرگ كه مردم از آنجا محرم مي شوند و ديگر مسجد معرس است كه در ناحيه اي است از مسجد كبير در پايان مصعد بيداء يعني در زير آن محلي كه از آنجا به صحرا بالا مي شوند و صعود مي نمايند . بايد دانست كه در آن نواحي غير آن مسجدي كه مذكور شد كه در قبله مسجد بزرگ است ، مسجد ديگر نيست و ميان اين دو مسجد يك تيرانداز ^{( 1 )} راه باشد و اين مسجد را سيل خراب ساخته .

از ابن عمر مروي شده كه رسول ـ صلي الله عليه وآله وسلم ـ در وقت توجّه به حج يا عمره در ذوالحليفه در تحت سمره كه مسجد بزرگ در موضع اوست نزول مي فرمود و در حين رُجوع چون از بطن وادي ظاهر مي شد شتر را بر كنار شرقي وادي در ريگ مي خوابانيد و آنجا خواب مي كرد تا آنكه صُبح مي دميد و در آخر اين حديث است كه آن موضع را سيل خراب كرده و ايضاً در صحيح است كه رسول ـ صلي الله عليه وآله وسلم ـ بيرون مي شد از راه شجره و درمي آيد از راه معرس و هرگاه كه رُجوع مي نمود در ذوالحليفه نماز مي كرد در بطن الوادي و شب در آنجا مي بود تا صباح و آن سرور ـ صلي الله عليه وآله وسلم ـ در همان موضع خواب ديد كه گفتند كه تو در بطحاي مكّه ^{( 2 )} مباركي .

مسجد شرف الروحاء

در صحيح بخاري است كه پيغامبر ـ صلي الله عليه وآله وسلم ـ نماز كرد در جاي مسجد

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ م : تيراندازه .

2 ـ م و ل : ندارد .