بخش 6

125

مسجد خديجه ( عليه السلام )

ازرقي آنرا در همان منزل خديجه ( عليه السلام ) مي داند كه مكان آن قبل از هجرت پيامبر در زقاق عطارين يعني كوچه عطرفروشان بوده است . قبلا از مسعي پنج پله مي خورد تا بدانجا مي رسيد ولي اكنون در توسعه حرم از بين رفته است .

ازرقي تصحيح مي كند كه همانجا اكنون معروف به بيت فاطمه ( عليه السلام ) در زقاق قشاشيه است . لكن صاحب معالم مكه التاريخيه والاثريه مي گويد : بيت فاطمه ( عليه السلام ) و مولد فاطم عليها سلام اكنون بنام مدرسه دخترانه در حي قشاشيه است كه سيد عباس قطان در سال 1369 هجري آنرا از مال شخصي خود ساخته و وقف كرده است .

مسجدالرايه

اين مسجد نزديك حرم و پائين تر از مسجد جن است و محل نصب پرچم پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در فتح مكه بوده است .

مسجد متكاء

اين مسجد در اجياد صغير در مكان معروفي نزديك باب العمرة قرار دارد . ^{( 1 )}

مي گويند هنگاميكه بچه ها به تحريك مشركين و ابوجهل ، پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) را سنگباران كردند و سر مباركش را شكستند آنحضرت در حال بيهوشي به سنگي در اين مكان نزديك كعبه است تكيه داد و بهمين جهت آن را متكاء رسول الله ناميدند و بعداً در آنجا مسجدي به همين نام ساخته شده است .

ازرقي در اخبار مكه بعد از آنكه تاييد مي كند كه مسجدي در اجياد بوده وبه آن متكاء مي گفتند از قول جدش در وجود آن ترديد نموده ليكن خواندن نماز توسط پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در آن مكان ( اجياد صغير ) را تاييد مي كند . اين مكان و اين مسجد اخيراً خراب شده و ايستگاه اتوبوسها در اسفل اجياد است .

مسجد كبش

اين مسجد در مني و بين جمره اولي و جمره وسطي و نزديك به مسجد بيعت ، مي باشد . كبش يعني قوچ و اين نام را بدانجهت بر مسجد نهاده اند كه كبش و قوچي كه از غيب بوسيله جبرئيل براي فداي اسماعيل آورده شد و بجاي او ذبح

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . شفاء الغرام ج 1 ص 324

126

گرديد ، در اين مكان به حضرت ابراهيم ( عليه السلام ) داده شد . آنرا مسجد النحر نيز گفته اند ، در روايات آمده است كه پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در اين مسجد نماز گزارده و قرباني خويش ر ادر اين مكان انجام داده اند .

مسجد كوثر

اين مسجد در وسط مني در طرف راست انسان هنگام رفتن ازمنا به عرفات ، قرار داشته است . علت نامگذاري اين مسجد به كوثر را نزول كوثر بر پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در اين مكان دانسته اند . هم اينك اين مسجد در مسير پلهاي هوايي خراب شده است .

مسجد صفائح

اين مسجد در جنوب مسجد خيف در دامنه كوه صفائح قرار دارد . اينجا را غار مرسلات نيز گفته اند ، اين غار بشكل دايره است . گفته اند پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در آنجا استراحت مي كرد و آن محل نيز جاي سر پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در هنگام استراحت بوده است . مي گويند : سوره مرسلات نيز در اينجا نازل شده است و بهمان جهت آنرا غار مرسلات نيز مي نامند .

مسجد رضوان

اين مسجد در سرزمين حديبيه است كه تامكه بيست كيلومتر فاصله دارد .

حديبيه سرزمين خاطره هاست . پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در آنجا در سال ششم هجرت با قريش پيمان صلح بست صلحي كه خير و بركت فراواني داشت و در سايه آن پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) دشمن ديرينه خود يهود خيبر را شكست داد و نامه به سران كشورها و شاهان و امپراتوران نوشت و با برخي از قبايل پيمان صلح منعقد كرد . بهمين جهت در قرآن از اين صلح به فتح قريب تعبير شده است .

لذا قبل از صلح با ياران خود بيعت عدم فرار منعقد كرد اين پيمان در زير درختي بنام شجرة السمره بود كه با نزول آيه شريفه « لقد رضي الله عن المومنين اذيبا يعونك تحت الشجرة » به بيعت رضوان مشهور گشت بعدها در آن مكان مسجدي ساخته شد كه بنام مسجد رضوان معروف گرديد .

مسجد خيف

خيف به زميني گفته مي شود كه اطرافش مَسيل و بلندتر از وادي باشد و در عين حال

127

ميان دو كوه قرار گيرد . مسجد خيف ، مهمترين مسجد در منطقه مشاعر مقدسه است كه در سرزمين منا واقع گرديده و مساحت آن حدود 45000 متر مربع و گنجايش تعداد زيادي نماز گزار را دارد .

نوسازي اين مسجد با تشكيلات همراه آن از وضوخانه و . . . ، ( 000/000/90 ) ريال سعودي هزينه برداشته است . طبق نقل ازرقي طول اين مسجد در گذشته ، 293 ذراع و 12 انگشت و عرض آن ، 204 ذراع و 12 انگشت بوده است ، وي در اوصاف مسجد و درب ها و خصوصيات داخلي و پلكان مطالبي دارد كه با تغييرات جديد تطبيق نمي كند و مربوط به گذشته هاي دور است .

مي گويند كه در گذشته اين مسجد حتي از مسجدالحرام نيز با وسعت تر بود . مسجد خيف در قرن سوم سال 256 هجري و در عصر معتمد عباسي بنا شد و سپس در سال 559 هجري توسط يكي از وزرا كه بنام جواد اصفهاني معروف است تجديد بنا شد . آنگاه در سال 894 هجري به بعد بوسيله قايتباي ، يكي از سلاطين چروكسي ( چراكس ) نوسازي و گسترش يافت و در عصر سلاطين عثماني در قرن نهم تعمير و در سال 1025 هجري توسط سلطان احمد بن سلطان محمد ثالث ، نوسازي شد .

مساحت مسجد خيف در زمان قايتباي ده هزار متر مربع بود .

مسجد مزدلفه

مسجدي است بزرگ و تاريخي ، بمساحت 6000 متر مربع كه تعداد كثيري نمازگزار را در خود جاي مي دهد . ^{( 1 )} اين مسجد در سرزمين مشعرالحرام ( مزدلفه ) ساخته شده است . پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) هنگام كوچ كردن از عرفات به سوي مشعر و منا در اين مكان نماز مغرب و عشاء گزاردند ، و آنجا بود كه جبرئيل نازل و آياتي درباره مشعر به پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) وحي نمود .

سرزمين مني

از جمله اماكن تاريخي و مشاعر حج ابراهيمي ، مني است كه در فاصله 10 كيلومتري مسجدالحرام قرار دارد . در علت نامگذاري اين سرزمين بدين نام مختلف گفته اند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . اشهر المساجد في الاسلام ، ص 149

128

برخي گفته اند : جبرئيل در اين سرزمين به ابراهيم گفت : آرزوي خود را باز گوي ، و او خواهان بدلي از ذبح فرزندش گرديد كه مورد اجابت خدا واقع و كبشي براي و آماده گرديد .

بعضي برآنند كه اين خطاب به جبرئيل به آدم ( عليه السلام ) بود و او خواهان بازگشت به بهشت گرديده است . بهر صورت سرزميني است مقدس كه مسجد خيف و جمرات و قربانگاه را در خود جاي داده است .

سرزمين عرفات

صحراي وسيع عرفات در غرب مني و در 21كيلومتري مسجدالحرام قرار دارد . اين سرزمين محل عبادت ابراهيم خليل و ديگر انبيا بوده است . عرفات مسجد نمره و نيز جبل الرحمه را در آغوش خود دارد .

در وجه تسميه آن مختلف گفته اند :

* حضرت آدم ( عليه السلام ) و حوا ( عليه السلام ) پس از دوره طولاني فراق يكديگر را در اين وادي يافتند و شناختند .

* ابراهيم ( عليه السلام ) با ديدن خواب ذبح فرزند ، در اين سرزمين ، به وظيفه خود شناخت حاصل كرد .

* اين زمين محل اعتراف آدم به خطاي خويش بوده است .

مشعرالحرام

در حد فاصل ميان عرفات و مني سرزميني ، بنام مشعر يا مزدلفه وجود دارد . اين منطقه از سويي به « مأزمين » و از جانب ديگر به « وادي مُحسّر » و « حياض » محدود مي گردد و اين همان سرزميني است كه حجاج ريگ هاي لازم جهت رمي جمرات را از اين منطقه جمع آوري مي كنند .

وادي محسّر

منطقه اي محدود را گويند كه ميان مشعر و مني واقع گرديده و همان نقطه اياست كه اصحاب فيل ( سپاهيان ابرهه ) توسط پرندگان كه از ناحيه خداوند مامور بودند بهلاكت رسيدند . ^{( 1 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مجمع البحرين

129

مسجد تنعيم يا مسجد عمره

تنعيم كه در مسير ورودي شهر مكه واقع و تا كعبه كمي بيش از 7 كيلومتر فاصله دارد ، نزديكترين ( ميقات ) ، و خارج از حرم است . مردم مكه و نيز زائران خانه خدا از اينجا براي عمره احرام مي بندند . بهمين جهت به مسجد عمره نيز مشهور است . اين مسجد اخيراً بشكل زيبائي نوسازي شده و توسعه يافته و در توسعه شهر مكه در داخل شهر واقع شده است .

شهداي فخّ

فخ محلي است نزديك مكه كه اكنون در داخل شهر و تقريبا در حدود ، دو تا سه كيلومتري مسجد تنعيم ، در كنار شارع تنعيم واقع است . ^{( 1 )}

آن منطقه را محله شهداء نيز مي گويند و اخيراً برجهائي در آنجا ساخته شده كه به ابراج شهداء معروف است .

هنگام رفتن به تنعيم در سمت راست ، خيابان كوچكي است بنام شارع عبدالله بن عمر كه در انتهاي آن قبرستان مخروبه ايست كه برخي از معمرين و ساكنان محل ، قبور شهداء را در آنجا مي دانند .

مبارزين فخ كه بيش از سيصد نفر بوده اند ، در زمان هادي خليفه عباسي به رهبري « حسين بن علي بن حسن بن حسن بن حسن بن علي بن ابيطالب ( عليه السلام ) قيام كردند ، و بي رحمانه به شهادت رسيدند . طبق نقل مسعودي : اجساد آنان سه شبانه روز بر روي زمين افتاده بود . ^{( 2 )}

امام جواد ( عليه السلام ) فرمودند : « براي ما اهل بيت بعد از واقعه كربلا قتلگاهي بزرگتر از فخ ديده نشده است . »

امام باقر ( عليه السلام ) فرمودند : پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در يكي از سفرها در اين مكان نماز گزارد و در ركعت دوم آن ، بسيار گريست كه مردم نيز با او گريستند ، و وقتيكه از علت گريه سوال شد ، فرمود :

« جبرئيل بمن خبر داد كه از فرزندانت در اينجا كسي شهيد مي شود كه اجر دو شهيد را دارد . »

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مقاتل الطالبين ابي الفرج 397 تا 427 .

2 . مادر او زينب دختر عبدالله بن حسن است .

130

و نيز طي روايتي آنحضرت فرمود : « در اينجا يكي از اولاد من با جماعتي ديگر شهيد مي شوند كه ارواح آنان براي سبقت به بهشت از اجساد آنان پيشي و سبقت گرفته و « كفن و حنوط آنان از بهشت مي آيد . »

حسين بن علي صاحب فخ مي گفت : « ما پس از مشورت با موسي بن جعفر ( عليه السلام ) قيام كرديم . »

دعبل خزاعي در شعرش به اين جريان اشاره مي كند كه :

« قبور بكوفان و آخري بطيبة * * * و اخري بفَخّ نالها صلوات . » ^{( 1 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مقاتل الطالبين ابي الفرج و شهداء الفضيله علامه اميني و منتهي الامال محدث قمي مراجعه شود

132

منابع و مآخذ بخش دوّم

133

فهرست منابع كتاب

1 ـ تاريخ المدينه المنورة ـ ابن شيبه

2 ـ معجم معالم الجغرافيه في السيرة النبويه ـ المقدم : عاتق بن غيث البلادي

3 ـ خلاصة الوفاء با حواشي ابراهيم فقيه

4 ـ معجم معالم الحجاز ـ المقدم عاتق بن غيث البلادي

5 ـ مراة الحرمين ـ رفعت پاشا

6 ـ مراة الجزيرة العرب جلد1 ـ ايوب صبري پاشا

7 ـ عمدة الاخبار في مدينه المختار ـ شيخ احمد عبدالحميد عباسي

8 ـ موسوعة اعتاب المقدسه ـ جعفر خليلي

9 ـ معالم دارالمعجزة ـ يوسف عبدالرزاق استاد دانشكده اصول دين

10 ـ معالم مكة تاريخيه و الاثرية ـ عاتق بين غيث البلادي

11 ـ فتوح البلدان ـ بلاذري

12 ـ معجم البلدان ـ ياقوت حموي

13 ـ في رحاب بيت الحرام

14 ـ شفاءالغرام باخبارالبلد الحرام ـ قاضي مكه حافظ ابي الطيب تقي الدين محمدبن احمدبن علي

15 ـ اتحاف الوري باخبارام القري تاليف بغم عمر بن فهد

16 ـ العقدالثمين في تاريخ بلدالامين تاليف امام ابي الطيب التقي الفاسي

17 ـ الدرالثمين في معالم دارالرسول الامين ( صلّي الله عليه وآله ) : غالي محمد امين شنقيطي

18 ـ مجله و نشريه في خدمة ضيوف عبدالرحمن چاپ سال 1412 مكه

19 ـ سيرة الحلبيه

134

20 ـ سيرة ابن هشام

21 ـ مغازي واقدي

22 ـ سيرة النبي

23 ـ بحارالانوارمرحوم مجلسي ( ره )

24 ـ مدينه شناسي

25 ـ راهنماي حرمين شريفين

26 ـ اخبارمكه ازرقي

27 ـ في رحاب بيت الله الحرام

28 ـ سيرة ابن هشام

29 ـ سيرة النبي الهدي و الرحمة از عبدالسلام هاشم حافظ رابط العالم الاسلامي چاپ 1406 چاپ دوم

30 ـ دراسات في جغرافية الممكة العربيه . . تاليف دكتر عمر فاروق سيد رجب چاپ دارالشرق

31 ـ المنتقي في اخبارام القري تاليف زهير محمد عبدالله مليباري

32 ـ التحفة اللطيفه في تاريخ المدينه الشريفه از سنجاوي

33 ـ التاريخ المفصل لكعبة المشرفه : عبدالقدوس انصاري چاپ مكه

34 ـ تاريخ الكعبه تاليف علي حسني الخربوطي

35 ـ اخبار مدينه الرسول تاليف امام حافظ محمد بن محمود بن النجار

36 ـ موسوعة المدينه المنوره التاريخيه تاليف دكتر محمدالسيد الوكيل

135

فهرست مصادري كه در مجموعه مكه

مورد استفاده قرار گرفته است

1 ـ قرآن كريم

2 ـ مرآت جزيرة العرب

3 ـ مجمع البحرين

4 ـ معجم معالم الحجاز

5 ـ وافي فيض كاشاني

6 ـ علل الشرايع

7 ـ وسائل الشيعه

8 ـ تفسير ابوالفتح رازي

9 ـ اخبارمكه ازرقي

10 ـ مرآت الحرمين

11 ـ شفاءالغرام

12 ـ سنن ترمذي

13 ـ صحيح مسلم

14 ـ مجمع البيان طبرسي

15 ـ في رحاب البيت الحرام

16 ـ مستدرك حاكم

17 ـ مرآت الحج مغازي واقدي

19 ـ مجله ضيوف الرحمن

20 ـ معالم مكه

21 ـ فقه الرضا

136

22 ـ موسوعة العتبات المقدسه

23 ـ بحارالانوار

24 ـ راهنماي حرمين شريفين

25 ـ تبصرة المتعلمين

26 ـ معجم المعالم الجغرافيه

27 ـ وفاء الوفا

28 ـ تاريخ المدينة المنورة

29 ـ عمدة الاخبار

30 ـ فتوح البلدان

31 ـ اتحاف الوري

32 ـ العقدالثمين

33 ـ الدرالثمين

34 ـ سيرة حلبي

35 ـ سيره ابن هشام