بخش 1

1

3

احكام فقهيِ سفرِ زيارتي عتبات

محمدحسين فلاح زاده

7

مقدمه

از آنجا كه « فقه » برنامه عملي تمام زندگي است و براي همه مراحل آن ؛ در حضر و سفر ، تنهايي يا گروهي ، براي اعمال فردي يا اجتماعي ، قانون عملي دارد ، لذا بر آن شديم تا در اين نوشته مختصر برخي از احكام مربوط به سفر زيارتي عتبات را مرور كنيم ، باشد كه با مراعات آن ها ، زائران عزيز بتوانند وظيفه ديني خود را بهتر بشناسند و به آن ها عمل كنند و بهره معنوي بيشتري ببرند .

9

احكام و آداب سفر

در اين قسمت گوشه اي از احكام و آداب سفر را با استفاده از منابع فقهي در سه بخش : « پيش از سفر » ، « در سفر » و « نماز مسافر » مي آوريم :

پيش از سفر

اين كارها پيش از سفر و هنگام آغاز آن مستحب است :

1 . طلب خير از خداوند ؛ بدين معني كه از خداوند ، خير و خوبي در اين سفر را درخواست كند .

2 . اطلاع دادن به دوستان و بستگان و حلاليّت طلبيدن از آنان .

3 . وصيت كردن ، به خصوص نسبت به امور واجب .

4 . انتخاب همسفران مناسب و هم شأن خود از نظر اخلاقي و اقتصادي .

5 . انتخاب زمان مناسب براي سفر ، كه در ايام هفته ،

10

روزهاي شنبه و پس از آن ، روزهاي سه شنبه و پنجشنبه مستحب است و روز جمعه ، قبل از نماز جمعه به سفر رفتن مكروه است . اگر در ساير ايام هفته لازم شد به سفر برود ، صدقه بدهد و برود .

6 . خواندن دعاي سفر و آيات و سوره هاي قرآني و دعاهاي ديگري كه وارد شده است و از جمله آنهاست ، سوره قدر ( انا انزلناه في ليلة القدر . . . ) ، آية الكرسي از ( لا اله الاّ هو الحيّ القيوّم تا . . . هم فيها خالدون ) و سوره هاي حمد ( الحمد لله ربّ العالمين . . . ) ، ناس ( قل أعوذ بربّ الناس . . . ) و فلق ( قل أعوذ بربّ الفلق . . . ) .

7 . صدقه دادن در آغاز سفر ، و بهتر است هنگام سوار شدن به وسيله نقليه صدقه بدهد .

8 . غسل كردن پيش از بيرون رفتن براي زيارت . ^{( 1 )}

در سفر

هر چند احكام و آداب سفر بسيار است و به تناسب افراد و مكان ها نيز احكام و آداب خاصي دارد و بسياري از آن ها در بخش آداب زيارت و در بخش هاي ديگر اين نوشته خواهد

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . العروة الوثقي ، ج2 ، كتاب الحج ، في آداب السفر ، ص411 و سراج الشيعه في آداب الشريعه ، ص255

11

آمد ولي گوشه اي از آن ها بدين شرح است :

1 . مستحب است زاد و توشه لازم و كافي به همراه داشته باشد .

2 . با همسفران خود با اخلاق نيكو رفتار كند .

3 . به افراد ضعيف و مريض در طول سفر كمك كند .

4 . به خدمت كاران حرم هاي مطهر كمك و انفاق كند .

5 . به فقرا و مساكين محل صدقه بدهد . ^{( 1 )}

نماز مسافر

1 . اگر برنامه سفر زائران عزيز به گونه اي باشد كه كمتر از ده روز در يك محل مي مانند ، نمازهاي چهار ركعتي را بايد دو ركعتي ( شكسته ) بجا آورند ، حتي افرادي كه پيش از اين به جهت آنكه شغلشان يا مقدمه شغلشان مسافرت بوده است ، مانند خلبانان و ملوانان و برخي از رانندگان . و كساني كه براي انجام كار زياد به سفر مي روند ولي اين سفر آنان زيارتي است و شغلي نيست بايد نمازهاي چهار ركعتي را شكسته بخوانند . آري اگر افرادي بدانند كه مي توانند حداقل ده روز در يك محل ؛ مثلاً در كربلا يا نجف بمانند و با قصد ماندن حداقل ده

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . همان .

12

روز به آنجا بروند ، نمازشان تمام است . ^{( 1 )}

2 ـ مسافري كه قصد كرده ده روز بماند ، اگر بيشتر از ده روز ، مثلا 13 يا 15 روز بماند ، تا وقتي كه مسافرت نكرده و از آنجا نرفته ، بايد نمازش را تمام بخواند و لازم نيست دوباره قصد ماندن ده روز كند . ^{( 2 )}

3 ـ مسافري كه بنا دارد ده روز در جايي بماند ، اگر از قصد خود برگردد تكليف او بدين شرح است :

الف : پيش از خواندن نماز چهار ركعتي از قصد خود برگردد و تصميم بگيرد كمتر از ده روز بماند ، بايد نماز را شكسته بخواند .

ب : پس از خواندن يك نماز چهار ركعتي از قصد خود برگردد ؛ تا وقتي كه در آنجاست بايد نماز را تمام بخواند . ^{( 3 )}

4 ـ مسافري كه قصد كرده ده روز در جايي بماند ، اگر در بين نماز چهار ركعتي از قصد خود برگردد ، چنانچه مشغول ركعت سوم نشده ، بايد نماز را دو ركعتي تمام نمايد و بقيه نمازهاي خود را شكسته بخواند و اگر مشغول ركعت سوّم

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . توضيح المسائل ، نماز مسافر و تحرير الوسيله ، ج1 ، ص258 ، القول في قواطع السفر ، الثاني .

2 . توضيح المسائل ، م1347

3 . همان ، م1342

13

شده ، نمازش باطل است و تا وقتي كه در آنجاست بايد نماز را شكسته بخواند ، اگر چه داخل در ركوع ركعت سوم شده باشد . ^{( 1 )}

5 ـ مسافري كه بنا دارد ده روز در جايي بماند اگر :

الف : تصميم نداشته باشد به اطراف آنجا برود ، يعني تمام ده روز را در يك جا مي ماند ، نمازش تمام است .

ب : تصميم دارد به اطراف ( كمتر از 5/22 كيلومتر ) برود و برگردد ولي كمتر از چند ساعت در آنجا مي ماند ، يعني در تمام ده روز چند ساعتي بيرون آن محل خواهد بود ، در اين صورت نيز نمازش تمام است .

ج : تصميم دارد پس از ده روز به اطراف ( كمتر از 5/22 كيلومتر ) برود و برگردد ، در اين صورت نيز نمازش تمام است .

د : تصميم دارد در بين ده روز به اطراف برود و مي داند ، بيش از چند ساعت طول مي كشد ، در اين صورت قصد ده روز صحيح نيست و نمازش شكسته است .

هـ : تصميم بيرون رفتن نداشته و پس از خواندن حداقل يك نماز چهار ركعتي ، بيرون رفت ( كمتر از 5/22 كيلومتر ) در اين صورت نماز تمام است و ضرري به قصد ندارد ، هر چند بيش

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . همان ، م1346

14

از چند ساعت طول بكشد . ^{( 1 )}

6 . مسافري كه مي خواهد ده روز در محلي بماند ، در صورتي بايد نماز را تمام بخواند كه بخواهد تمام ده روز را در يك جا بماند ، پس اگر بخواهد مثلاً ده روز در نجف و كوفه بماند ، بايد نماز را شكسته بخواند . ^{( 2 )}

7 . مسافر مي تواند در مسجدالحرام و مسجد النبي ( صلّي الله عليه وآله ) و مسجد كوفه و حرم امام حسين ( عليه السلام ) نماز را تمام يا شكسته بخواند ولي تمام خواندن با فضيلت تر است . ^{( 3 )}

8 . تمام روضه شريفه ( زير گنبد ) حرم مطهّر امام حسين ( عليه السلام ) و رواقها و مسجد متصل به آن ، همين حكم را دارد و مسافر مي تواند در آنجا نيز نماز را تمام بخواند ، ولي در غير از روضه شريفه ؛ يعني در رواق ها و مسجد متصل به آن احتياط مستحب است كه مسافر نماز را شكسته بخواند ولي در صحن و شهر كربلاء بايد نماز را شكسته بخواند . ^{( 4 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . العروة الوثقي ، ج1 ، في قواطع السفر ، م8

2 . توضيح المسائل ، م 1337 و تحرير الوسيله ، ج1 ، ص259 ، القول في قواطع السفر ، م 6

3 . توضيح المسائل ، م 1356 و تحرير الوسيله ، ج1 ، ص264 ، القول في احكام المسافر ، م 8

4 . همان .

15

9 . مسافر مي تواند در اين اماكن ، بدون نيّتِ تمام يا شكسته ، نماز را شروع كند و در وسط آن يكي را اختيار كند و بر همان اساس نماز را به پايان ببرد و حتي در اثناي نماز مي تواند نيّت را برگرداند ؛ مثلاً به نيت شكسته خواندن نماز را شروع كرده ولي در اثناي نماز قصد كند كه نماز را چهار ركعتي تمام كند و همچنين به عكس ، تا وقتي كه محل عدول نگذشته باشد . پس اگر به نيت چهار ركعتي نماز را شروع كرده و در ركعت اوّل يا دوم تصميم گرفت كه نماز را شكسته بخواند ، اشكال ندارد . ^{( 1 )}

10 . حكم تخيير بين تمام و شكسته مخصوص نماز است ، بنابراين شخص مسافر حتي اگر تمام روز را در حرم امام حسين ( عليه السلام ) يا مسجد كوفه بماند نمي تواند روزه بگيرد . مگر روزه مستحب با نذر كه حكم آن خواهد آمد . ^{( 2 )}

احكام مسجد و حرم

شش تن از امامان معصوم ( عليهم السلام ) در كشور عراق مدفونند . زائران عتبات مقدس عراق ، به زيارت ايشان و بسياري از مساجد آنجا ؛ از جمله مسجد كوفه خواهند رفت كه جهت آگاهي آنان مسائلي از احكام مسجد و حرم را

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . تحرير الوسيله ، ج1 ، ص264 ، القول في احكام المسافر ، م 8

2 . همان ، ج1 ، ص264 ، القول في احكام المسافر ، م 10

16

يادآور مي شويم :

1 . نماز خواندن در مساجد مستحب است ، بلكه حاضر نشدن در مسجد به خصوص براي همسايگان مسجد ، در صورتي كه عذري مثل بارش باران نباشد ، مكروه است . ^{( 1 )}

2 . وقتي انسان وارد مسجد مي شود ، مستحب است دو ركعت نماز به قصد تحيّت و احترام به مسجد بخواند و اگر نماز واجب يا مستحب ديگري هم بخواند كافي است . ^{( 2 )} شايسته يادآوري است كه برخي مساجد ؛ از جمله مسجد كوفه و سهله ، داراي نمازها و آداب ويژه اي است كه در كتاب هاي ادعيه و زيارات آمده است و چنانچه زائران بتوانند آن آداب را مراعات كنند و آن نمازها را بخوانند خوب است .

3 . ترتيب اولويت مساجد براي نماز خواندن از نظر ثواب بدين شرح است :

* مسجد الحرام ، هر نماز در آنجا ، معادل يك ميليون نماز است .

* مسجد النبي ( صلّي الله عليه وآله ) هر نماز در آنجا ، معادل ده هزار نماز است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . تحريرالوسيله ، ج1 ، في مكان المصلي ، ص151 ، م 16

2 . توضيح المسائل ، م 913

17

* مسجد جامع كوفه ، هر نماز در آنجا معادل هزار نماز است .

* مسجد الاقصي ، هر نماز آن معادل هزار نماز است .

* مسجد جامع هر شهر ، هر نماز در آنجا معادل يكصد نماز است .

* مسجد قبيله ، هر نماز در آنجا معادل بيست و پنج نماز است .

* مسجد بازار ، هر نماز در آن ، معادل دوازده نماز است . ^{( 1 )}

با توجه به اين مسأله و اهميت بسيار زياد مسجد كوفه ، زائران عزيز فرصت را غنيمت شمرده ، و در وقت حضور در آن مسجد ، از عبادت و نماز و ادعيه و آداب آن غفلت نكنند .

4 . نماز خواندن در حرم امامان ( عليهم السلام ) ثواب بسيار دارد به خصوص در حرم اميرالمؤمنين علي ( عليه السلام ) و امام حسين ( عليه السلام ) و در روايتي وارد شده است نماز كنار قبر حضرت علي ( عليه السلام ) معادل دويست هزار نماز است . ^{( 2 )}

5 . انسان بايد رعايت ادب را بكند و جلوتر از قبر پيغمبر ( صلّي الله عليه وآله ) و امام ( عليه السلام ) نماز نخواند و چنانچه نماز خواندن بي احترامي باشد

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . تحريرالوسيله ، ج1 ، في مكان المصلي ، ص151 ، م 16 والعروة الوثقي ، ج1 ، مكان المصلي ، ص596 ، م4

2 . تحرير الوسيلة ، ج1 ، ص151 ، م16 و العروة الوثقي ، ج1 ، ص596 ، م5 .

18

حرام است ^{( 1 )} ولي نماز باطل نيست . ^{( 2 )}

6 . اگر در نماز چيزي مانند ديوار بين او و قبر مطهر باشد كه بي احترامي نشود اشكال ندارد ولي فاصله شدن صندوق شريف ضريح و پارچه اي كه روي آن افتاده است كافي نيست . ^{( 3 )}

7 . تعطيل كردن مسجد مكروه است و مستحب است انسان نماز را در مسجدي بخواند كه نماز گزار ندارد تا تعطيل نشود . از امام صادق ( عليه السلام ) روايت شده است كه - سه چيز در قيامت از مردم شكايت مي كنند : اول ، مسجد متروكي كه اهالي آنجا در آن نماز نمي خوانند . دوم ، عالمي كه بين عده اي جاهل قرار دارد و از او استفاده نمي كنند . و سوم ، قرآني كه متروك مانده و غبار گرفته است و آن را تلاوت نمي كنند . ^{( 4 )}

8 . زياد رفتن به مسجد مستحب است . از پيامبر اكرم ( صلّي الله عليه وآله ) روايت شده است كه هركس به مسجد رود از وقتي كه روانه مسجد مي شود تا به خانه بر گردد ، براي هر قدم كه بر مي دارد ده حسنه نوشته مي شود . ^{( 5 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 برخي از فقها نماز را نيز باطل مي دانند .

2 . توضيح المسائل ، م884

3 . توضيح المسائل ، م885

4 . العروة الوثقي ، ج 1 ، في مكان المصلي ، ص 596 ، م 6 .

5 . العروة الوثقي ، ج 1 ، في مكان المصلي ، ص 597 ، م 9 .

19

9 . س : نماز اول وقت كه در غيرمسجد خوانده شود افضل است يا نماز درمسجد كه با تأخير از اول وقت خوانده مي شود ؟

ج : ظاهراً فضيلت نماز در مسجد بيشتر است به شرط اينكه تأخير زياد نباشد . ^{( 1 )}

نماز تحيّت مسجد

وقتي انسان به مسجد مي رود مستحب است دو ركعت نماز به قصد تحيّت و احترام مسجد بخواند و اگر نماز واجب يا مستحب ديگري هم بخواند ، كافي است . ^{( 2 )}

جا گرفتن براي نماز

1 . مسجد و حرم از اماكن مشترك و عمومي مسلمانان است كه همه آنان در استفاده از آن مساوي هستند ـ البته استفاده هايي كه مخالف شرع و شأن آن اماكن مقدس نباشد ـ پس اگر شخصي قبل از ديگري ، جايي براي نماز يا عبادتي ديگر يا قرائت قرآن يا خواندن دعا در اختيار گرفت ، ديگري نمي تواند آن جا را از او بگيرد . آري بعيد نيست كه نماز ـ جماعت يا فرادي ـ بر ساير كارها مقدم باشد ، پس اگر

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . استفتاء

2 . توضيح المسائل ، م 913 .

20

شخصي جايي از مسجد يا حرم را براي تلاوت قرآن يا درس گفتن يا دعا خواندن اشغال كرده باشد و شخص ديگري بخواهد در آنجا نماز بخواند و جاي ديگري در مسجد براي نماز خواندن نباشد يا بخواهد به جماعت ملحق شود و جاي ديگري براي فُرادا خواندن نماز هست ولي براي شركت در جماعت نيست ، مثلاً در كنار صفوف به هم فشرده نماز جماعت ، شخصي مشغول قرائت قرآن است و شبستان ديگري در مسجد براي نماز فرادي خواندن هست ولي جايي براي شركت در نماز جماعت باقي نمانده و شخصي وارد مي شود و مي خواهد در نماز جماعت شركت كند ، بر شخصي كه قرآن مي خواند واجب است جاي خود را به نمازگزار بدهد . ^{( 1 )}

2 . اگركسي درمسجد يا حرم جايي براي خود بگيرد وديگري نگذارد كه از آنجا استفاده كند ، حق او را غصب كرده است . ^{( 2 )}

3 . كسي كه در مسجد يا حرم نشسته است ، اگر ديگري جاي او را غصب كند و در آنجا نماز بخواند بنابر احتياط واجب بايد دوباره نمازش را در محل ديگري بخواند . ^{( 3 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . تحرير الوسيله ، ج 2 ، كتاب اجياء الموات و المشتركات ، ص 214 ، م 15 .

2 . توضيح المسائل ، م 2545 .

3 . توضيح المسائل ، م 868 .

21

4 . گذاشتن رحل ^{( 1 )} براي نشستن در حرم يا مسجد ، مانند نشستن است ، يعني صاحب رحل حق اولويتي نسبت به آن مكان پيدا مي كند و ديگران نمي توانند جاي او را بگيرند به شرط آن كه رحل ، چيزهايي مثل سجاده و عبا باشد كه تمام محل نماز خواندن يا قسمت عمده آن را بگيرد ، نه مثل گذاشتن مهر يا تسبيح يا مسواك و شانه و امثال اينها . بنابراين با گذاشتن مهر يا تسبيح و حتي هردو ، حقي براي او ثابت نيست و ديگران مي توانند بردارند و در آن مكان نماز بخوانند . ^{( 2 )}

5 . بين گذاشتن رحل و آمدن فرد نبايد فاصله زياد باشد ، به طوري كه آن مكان معطّل بماند ، پس اگر رحلي بگذارد و برود و برنگردد در صورتي كه بدون برداشتن نتوان در آن محل نماز خواند ، ديگران مي توانند آن را بردارند ، ولي كسي كه آن را بر مي دارد ضامن نگهداري آن است تا صاحبش برگردد . ^{( 3 )}

6 . اگر شخصي كه در جايي از مسجد يا حرم نشسته است ، برخيزد و از آن محل صرفنظر كند ، حتي اگر رحلي گذاشته و رحل را بر ندارد ، ديگران مي توانند آن جا را بگيرند . ولي تصرف در رحل او جايز نيست ، مثلاً نمي توانند بر سجاده او

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

* رحل = اثاث و وسايل ؛ مانند سجاده ، عبا و . . .

2 . تحرير الوسيله ، ج 2 ، ص 215 ، م 17 .

3 . همان ، ص 215 .

22

نماز بخوانند . ^{( 1 )}

7 . اگر شخصي در مسجد جهت نماز جماعت رحل گذاشته و بيرون رفته و جماعت بر پا شده و صاحب رحل مراجعه نكرده است بعد از منعقد شدن نماز جماعت ، احتياط آن است كه تا امام به ركوع ركعت اول نرفته جاي او را اشغال نكنند . ^{( 2 )}

بردن مهر و قرآن مسجد و حرم

بردن مهر و قرآن و كتاب هاي دعاي مساجد و حرم هاي مطهّر جايز نيست و چنانچه كسي عمداً يا سهواً برده باشد ، بايد به جاي آن برگرداند . ^{( 3 )}

حفظ حرمت مسجد و حرم

1 . حفظ احترام مسجد و حرم واجب است و هر كاري كه بي احترامي به آن اماكن مقدس باشد حرام است ؛ مثل آب دهان انداختن يا با كفش وارد شدن .

2 . نجس كردن زمين و سقف و بام و طرف داخل ديوار

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . همان ، ص 214 و 215 ، س 16 و 18 .

2 . مجمع المسائل ، ج 1 ، ص 135 ، س 32 .

3 . استفتاآت ، ج 2 ، ص 345 ، س 26 .

23

مسجد و حرم امام ( عليه السلام ) حرام است . ^{( 1 )}

3 . احتياط واجب آن است كه طرف بيرون ديوار مسجد و حرم را هم نجس نكنند . ^{( 2 )}

4 . نجس كردن فرش مسجد و حرم نيز بنابر احتياط واجب حرام است . ^{( 3 )}

تطهير مسجد و حرم

1 . برطرف كردن نجاست از مسجد و حرم واجب است وفرقي در اين مسأله بين داخل و سقف و پشت بام وحتي طرف داخل ديوار مسجد و حرم نيست . يعني هرجاي مسجد يا حرم نجس شود بايد تطهيريا به گونه اي ديگر نجاست برطرف گردد . ^{( 4 )}

2 . بنابر احيتاط واجب اگر طرف بيرون ديوار مسجد يا حرم نجس شود ، بر طرف كردن نجاست از آن واجب است . ^{( 5 )}

3 . هنگامي كه انسان از نجاست مسجد يا حرم مطلع شد ،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . توضيح المسائل ، م 900 .

2 . توضيح المسائل ، م 900 .

3 . العروة الوثقي ، ج 1 ، في احكام النجاسات ، ص 86 ، م 8 و توضيح المسائل ، م 905 .

4 . العروة الوثقي ، ج 1 ، في احكام النجاسات ، ص 84 ، م 2 .

5 . العروة الوثقي ، ج 1 ، في احكام النجاسات ، ص 84 ، م 2 .

24

فوراً بايد آن را تطهير كند ، پس نبايد به قدري معطل كند كه عرفاً بگويند تأخير كرده است . ^{( 1 )}

4 . بر طرف كردن نجاست از مسجد يا حرم واجب كفايي است و اختصاص به كسي كه آنجا را نجس كرده يا سبب نجس شدن آن شده ندارد ، بلكه بر همه افرادي كه مي توانند آنجا را تطهير كنند واجب است . ^{( 2 )}

5 . اگر فرش مسجد يا حرم نجس شود ، بنابر احيتاط واجب بايد آن را تطهير كنند ولي چنانچه به واسطه آب كشيدن خراب مي شود و بريدن و تراشيدن جاي نجس بهتر است ، بايد محل نجس را بتراشند يا ببرّند و اگر كسي كه مي بُرد يا مي تراشد خودش نجس كرده باشد ، بايد آن را اصلاح كند . ^{( 3 )}

6 . اگر انسان نتواند جايي را كه نجس شده تطهير كند يا كمك لازم داشته باشد و پيدا نكند ، تطهير مسجد بر او واجب نيست ولي اگر بي احترامي به مسجد يا حرم باشد ، بنابر احتياط واجب بايد به كسي كه مي تواند آن را تطهير كند ، اطلاع دهد . بنابراين چون زائران محترم خودشان نمي توانند

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . العروة الوثقي ، ج 1 ، في احكام النجاسات ، ص 84 ، م 2 .

2 . العروة الوثقي ، ج 1 ، في احكام النجاسات ، ص 84 ، م 2 .

3 . العروة الوثقي ، ج 1 ، في احكام النجاسات ، ص 86 ، م 8 و توضيح المسائل ، م 905 .

25

به اين امر اقدام كنند ، بايد به مسئولان نظافت و خدام حرم اطلاع دهند . ^{( 1 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . توضيح المسائل ، م 901 .