بخش 3

1 ـ محمد بن صالح بن عبدالله كه با پنج واسطه نسبت به امام حسن مجتبي7 مي‌رساند، او يكي از دليرمردان علوي و از شاعران شيعي بود، پس از آن كه ياراني دورش گرد آمدند خروج كرد ولي با دسيسة مزدوران متوكّل دستگير و روانة سامرا شد، بعد از سه سال و اندي كه در زندان بود، در سامرا ‌از دنيا رفت. ^{( 1 )}
2 ـ قاسم بن عبدالله بن حسين بن امام سجّاد7، ايشان را عمر ابن فرج والي مدينه دستگير كرده و به سامرا فرستاد، پس از مدتي كه در آنجا زير نظر مأمورين حكومتي بود مريض شد، خليفه به بهانه عيادت او، پزشكي را به پيش قاسم بن عبدالله فرستاد و آن پزشك با طرز مرموزي او را مسموم كرد، چنان كه پس از چند روز شهيد شد.
3 ـ احمد بن عيسي بن زيد، فرزند امام زين العابدين7، مردي دانشمند و شجاع و فاضل و راوي بود كه پدرانش يكي پس از ديگري قيام كرده و هر يك عاشورايي به پا كرده بودند،‌ او نيز پس از عمري زنداني شدن و شكنجه ديدن و سالها در به دري و مخفيانه زيستن، بالأخره در زمان متوكّل وفات يافت.

4 ـ عبدالله بن موسي كه با سه واسطه نسب شريفش به امام حسن مجتبي7 مي رسد،‌ اين بزرگوار در زمان

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. همان، ص 553 به بعد.

51

مأمون متواري گشت و تا عصر متوكل نيز پنهاني زندگي مي كرد و مأموران خلافت شب و روز در تعقيبش بودند.
پس از شهادت امام رضا7 مأمون نامه اي به عبدالله نوشت و از او خواست كه خود را آشكار سازد و گفت كه در نظر دارم تو را به جاي امام رضا7 ولي عهد خويش كنم، امّا عبدالله در نامه اي كه به مأمون نوشت تمام رشته هاي او را پنبه كرد. ^{( 1 )}
عبدالله بن موسي پس از عمري دربه دري، بالأخره به آرزويش كه چيزي جز لقاء الله نبود رسيد و زماني كه خبر مرگ او و همچنين خبر مرگ احمد بن عيسي را با هم  به متوكل دادند خيلي خوشحال شد چنان كه از شادي در پوست خود نمي گنجيد، زيرا كه از آن دو بزرگمرد خيلي وحشت داشت و فكرشان چون كابوس وحشتناكي بر سرش سايه افكنده و تلخ كامش مي كردند و هميشه از قيام و انقلاب ناگهاني آن دو نفر مي ترسيد و فضيلت و بزرگواري آن دو را در ميان شيعيان به خوبي مي دانست. ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. قسمت‌هايي از اين نامه را نويسنده مقاتل الطالبيّين آورده است كه بسيار خواندني است، ر.ك: همان، ص 587.
2. همان، ص 588.

52

خوش درخشيد ولي دولت مستعجل بود
پس از آن كه متوكل به وسيله تركها و به فرماندهي باغر ترك، در سال 247ق، در قصرش موسوم به قصر جعفري كشته و در همانجا به خاك سپرده شد، مردم با پسرش ابوجعفر محمد، معروف به منتصر بالله بيعت كردند و او را كه مردي خردمند و با انصاف بود به رهبري خويش برگزيدند.
برخلاف پدرش، منتصر مردي كريم و رؤوف و عطوف و نسبت به تودة مردم خيرخواه و از دوستداران آل علي: بود،‌ چنان كه مردم را به زيارت مرقد امام علي7 در نجف و به زيارت امام حسين7 در كربلا تشويق و ترغيب مي كرد و فرزندان فاطمه3  و سادات علوي را كه در زمان پدرش متوكل به هيچ وجه امنيّت جاني نداشتند امنيّت بخشيد و موقوفاتشان،‌ از جمله فدك را كه پدرش غصب كرده بود به آنها برگرداند.
ولي مدّت زمان اندكي نگذشته بود كه با زهر مسموم و كشته شد، وي كه در سال 223ق. در سامرا تولّد يافته بود، در سال 248ق. در همان شهر كشته و در قصر جوسق دفن شد. ^{( 1 )}

پايتخت هشت خليفه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . موسوعة العتبات، ج 12، ص 95.

53

پس از منتصر نيز سامرا مركز چند خليفة عبّاسي بوده و در كل بيش از نيم قرن پايتخت خلفاي عباسي شمرده مي شده است كه ما تنها به ذكر فهرست آنها بسنده مي كنيم و مي گذريم:
1 ـ معتصم عبّاسي (218 ـ 227ق).
2 ـ واثق (227 ـ 232ق).
3 ـ متوكّل (232 ـ 247ق).
4 ـ منتصر بالله (247 ـ 248ق).
5 ـ مستعين (248 ـ 252ق).
6 ـ معتزّ (252 ـ 255ق)، سيزدهمين خليفه عبّاسي و قاتل امام هادي7.
7 ـ مهتدي (255 ـ 256ق).
8 ـ معتمد (256 ـ 279ق)، پانزدهمين خليفه از بني عبّاس و آخرين كسي كه از آنها در سامرا درگذشت و مدفون شد، پس از معتمد، برادرزاده اش معتضد به  خلافت رسيد و بغداد را مركز حكومت خويش ساخت و با انتقال پايتخت از سامرا به بغداد، سامرا كه روزگاري پررونق ترين شهر محسوب مي شد رونق خويش را از دست داد و ستاره بختش افول كرد چنان كه در اندك زماني به شهري كوچك و مخروبه بدل گشت.

54

فصل سوم

آستان قدس عسكريّين

جـز آستان توام در جهـان پناهي نيست
سر مرا به جز اين در، حواله گاهي نيست

 

57

آستانة سامرا
در عصر حاضر، آستان قدس عسكريين، در قلب شهر سامرا واقع شده است.
اين بارگاه مقدس، مدفن امام علي الهادي7 و مدفن امام حسن عسكري7 است،‌ همچنين مقبرة نرگس خاتون،‌ مادر حضرت مهدي روحي فداه و مرقد بانوي بزرگوار حضرت حكيمه خاتون، دختر امام جواد7، و مزار سمانه مادر امام هادي7 و سوسن مادر امام حسن عسكري7 در اين آستانة مقدسه واقع شده است و در ضلع غربي آستانه سرداب معروف به سرداب غيبت، محل غيبت حضرت مهدي (عج) واقع است.
چنان كه حسين بن علي فرزند امام علي الهادي و ابوهاشم جعفري و جعفر كذّاب نيز در همين آستانه مدفونند.

و خيلي از خوبان و كثيري از بزرگان و دانشمندان شيعه نيز در طول تاريخ در اطراف حرم عسكريين8 به خاك سپرده شده اند و امروزه آستان سامرا، آسماني است با سه آفتاب هميشه فروزان و با هزاران ستارة

59

تابان و درخشان.
حرم آستانة سامرا كه در وسط صحن شريف قرار دارد،‌ از آثار عضدالدولة بويهي است و صحن شريف در قرون گذشته تغييراتي يافته كه در آن از آثار صفويه و قاجاريّه تا دوران معاصر به هم آ‌ميخته گشته است. قبر مقدس در وسط حرم آستانه واقع است. بر روي مزار مطهّر صندوق نفيس خاتم كاري نصب شده كه ساختة دست هنرمندان ايراني است. ضريح نقره و طلا صندوق را در بردارد كه در سال 1380ق به دست هنرمندان اصفهاني در اصفهان ساخته شده است.
حرم مطهّر داراي گنبد بزرگ طلايي است كه از بزرگترين گنبدهاي جهان محسوب مي گردد.

مروري بر تاريخ آستانه
همگي اتّفاق نظر دارند كه امام هادي7 را پس از شهادت، ميان خانه اش در سامرا ‌دفن كردند و همچنين پس از اين كه امام عسكري7 نيز به شهادت رسيد در همان خانه پيكر مطهّرش به خاك سپرده شد و اين بر قداست آن خاك و حرمت آن خانه دو چندان افزوده و تا ابد يكي از زيارتگاههاي شيعيان و مطاف و منظر روشندلان گشت.

عمارت اوّل آستانة سامرا

60

دائرة المعارف تشيّع در خصوص عمارت اوّل آستانه سامرا‌ مي نويسد:

«اتّفاق نظر كامل است بين علماي فريقين كه حضرت امام علي الهادي7 پس از مرگ خود در خانة خويش دفن گشت و حضرت اين خانه را از دليل، فرزند يعقوب نصراني خريداري فرموده بودند و چنان كه از متن روايات كافي و ارشاد و نيز كتب عامّه استفاده مي گردد، اين خانه بسيار وسيع بوده و ظاهراً تمامي صحن شريف امروزي، خانة آن حضرت را در بر مي گرفت.»

در متون تاريخي چنين تصريح گشته كه پيكر مقدّس حضرت امام علي الهادي7 را در وسط حياط خانة خود دفن نمودند و پس از رحلت حضرت امام حسن عسكري7 جسد مطهّر او را نيز در جنب قبر پدرش به خاك سپردند ولي چون در اطراف آن پادگان نظامي بود، شيعيان و دوستداران خاندان عصمت و نبوّت مخفيانه به زيارت مي شتافتند و پنجره اي به سمت خيابان باز نموده بودند كه زايران از آن پنجره زيارت مي كردند و داخل خانه نمي شدند، البته توليت آن به دست شيعيان بود. حضرت امام حسن عسكري7 داراي خادمي بود كه ساكن اين خانه بود و هر قسمت از اين خانه كه خراب مي گشت آن را مرمت مي كرد و اين حالت تا سال 328ق. كه پايان

61

عصر غيبت صغري است ادامه داشت. ^{( 1 )}
عمارت دوم آستانة سامرا
اين عمارت در سال 333ق. توسط ابومحمد الحسن معروف به ناصرالدولة حمداني،‌ فرزند ابوالهيجا عبدالله آل حمدان برادر سيف الدولة حمداني،‌ انجام شد،‌ وي اوّلين فرمانرواي شيعه بود كه حرم و گنبد بر مزار امام دهم و يازدهم8 بنا كرد و بر شهر سامرا ‌حصار نهاد و منازلي در اطراف آستانه بنا نمود و شيعيان را تشويق به سكونت در آن سامان كرد و كوشش فراواني در آباداني شهر سامرا‌كرد ولي بر اثر جنگهايي كه بين وي و معزّالدوله بويهي رخ داد اكثر برنامه هاي او ناتمام باقي ماند.

عمارت سوم آستانة مقدّسه

در سال 337ق. ابوالحسين احمد بن بويه مشهور به معزّالدولة آل بويه، پس از پيروزي بر ناصرالدولة آل حمدان و وقوع صلح بين او و ناصرالدوله وارد شهر سامرا‌شد و اموال زيادي در عمران شهر صرف نمود و گنبد بزرگي بر مزار امام علي النقي و امام حسن عسكري8 برآورد و حرم مجلّلي در اطراف قبر مطهّر تأسيس نمود و صحني بر آستانه احداث كرد، به دستور او ضريحي از چوب ساج ساخته و بر قبر مطهّر

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. دائرة المعارف تشيّع، ج 1 ، ص 92.

62

نهادند و سرداب غيبت امام مهدي را كه حوض آب، در آن جاري بود با خاك پر نمودند و حقوق ماهانه از براي خدمة آستانه تعيين نمود و كار ناتمام ناصرالدولة آل حمدان را به اتمام رساند.

عمارت چهارم آستانة سامرا
عمارت چهارم آستانه مقدّس عسكريين8 به دست عضدالدولة بويهي (درگذشتة سال 372ق.) انجام گشت، عضدالدوله پس از ورود به بغداد و زيارت از عتبات مقدّسه، دستور داد تا تمامي عمارات آنها را خراب كرده و طبق يك نقشة سنجيده، آستانه هاي كربلا و نجف و كاظمين و سامرا‌ را بنا نمايند، تجديد بناي آستانه سامرا‌ از سال 367ق. تا 372ق. كه سال وفات عضدالدوله بويهي است ـ در نهايت شكوه و جلال و عظمت به اتمام رسيدو اين بزرگترين عمارتي بود كه بر مزار عسكريين8 بنا گشت و تا عصر حاضر پابرجا مي باشد، وي همچنين حصار محكمي جهت امنيّت شهر سامرا بنا كرد و خانه هايي در اطراف آستانه تأسيس نمود و حقوق مستمرّي جهت خدمه آستانه تعيين كرد،‌ و كوشش فراواني در آباداني شهر سامرا به خرج داد و اين همه باعث شد شيعيان از اطراف و اكناف به اين شهر هجرت كنند. ^{( 1 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. دائرة المعارف تشيّع، ج 1، ص 93.

63

عمارت پنجم آستانه
امير ارسلان بساسيري فرزند عبدالله بساسيري در سال 450ق. ^{( 1 )} بغداد را به تصرّف خويش درآورد و دستور داد كه در اذان مساجد بغداد «حيّ علي خير العمل» را كه در نزاع بين شيعه و سنّي حذف شده بود بگويند، به گفتة قاضي نورالله شوشتري:

«وي عمارتي عالي بر قبر منوّر دو امام معصوم شيعه، امام علي الهادي و امام حسن بن علي8 در سامرا‌ بنا نهاد و هدايايي به آستانه تقديم نمود.»
عمارت ششم آستانه
در سال 495ق سلطان بركياروق سلجوقي توسط وزير خويش مجدّد الدوله درهاي آستانه را تجديد نمود و تعميراتي در صحن شريف گنبد انجام داد و به دور آستانه ديوار كشيد.
عمارت هفتم آستان قدس عسكريّين8

در سال 606ق تعميراتي توسط ناصر دين الله سي و چهارمين خليفه از بني عبّاس كه گرايشات شيعي داشت، در آستانه انجام گرفت كه از آن جمله درب سرداب غيبت حضرت مهدي[ مي‌باشد كه تا عصر

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. سال تعمير آستانه سامرا را به دست امير ارسلان بساسيري، سال 445ق نيز نوشته اند،‌ ر. ك: الامام الحسن العسكري7، من المهد الي اللحد، ص 313.

64

حاضر باقي است و تاريخ 606ق. و بعضي از آيات و نقش هاي ديگر بر آن نمايان است.
عمارت هشتم آستانه
در سال 640ق. بر اثر سقوط شمع بزرگي كه حرم شريف را روشن مي كرد، آتش سوزي در حرم رخ داده و ضريحي كه بساسيري در سال 450 قمري به آستانة عسكريين اهدا نموده بود دچار حريق گشت، سپس خليفه عباسي المستنصر بالله زير نظر سيد احمد ابن طاووس (732ق.) يكي از علماي معروف و بزرگ شيعه، به جبران خسارت وارده به عمارت آستان مقدس و دو ضريح شريف پرداخت و آنها را به زيباترين شكل خود بازگرداند.
عمارت نهم آستانه
پس از تأسيس دولت جلايريان در ايران به دست شيخ حسن ايلكاني در سال 740ق، وي تعميرات وسيعي در آستانة عسكريين به سال 750 قمري انجام داد كه شامل گنبد و گلدسته ها و حرم و رواقهاي مطهّر آستانه مي باشد و همچنين ضريح مطهّر را تزيين كرد و در خارج از شهر، محلّي را جهت دفن مردگان اختصاص داد و دستور داد تا ديگر در صحن مطهّر كسي را دفن نكنند.

65

عمارت دهم آستان قدس عسكريّين8
پس از به قدرت رسيدن سلسلة صفويان در ايران، شاه اسماعيل صفوي در روز 25 جمادي الثاني سال 914 ق. به عنوان فاتح بغداد وارد اين شهر گشت و شيعيان عراق از وي استقبال نمودند، سپس راهي كربلا و نجف شد و بعد به سمت كاظمين و سامرا‌ شتافت، وهداياي ارزنده‌اي به عتبات مقدسه اهدا كرد و در سامرا تمام حرم و رواقهاي اين آستانه را با فرشهاي ابريشمي مفروش ساخت، قنديل هاي طلا و نقره به حرم آستانه اهدا كرد و دستور تعميرات اين آستانه را صادر نمود و پس از مراجعت از زيارت عتبات به بغداد، حقوق مستمرّي جهت خادمان آستانة عتبات مقدّسه تعيين نمود و دستور داد كه درودگران و مهندسان و معماران را از اطراف و اكناف شهرها جمع كنند تا شش عدد صندوق خاتم، داراي نقشهاي خطايي و اسليمي، در نهايت ابداع و استواري بسازند و آنها را در حرم آستانه هاي شريف بگذارند.

عمارت يازدهم آستانه مقدّسه

در سال 1106 ق. فتنة بزرگي در سامرا از طرف سلاطين عثماني به راه افتاد و بيشتر شيعيان را قتل عام نمودند، چنان كه شهرت دارد ديگر يك نفر از شيعيان

66

در شهر سامرا باقي نماند و سهواً يا عمداً آستانة مقدس سامرا را آتش زدند، موقعي كه اين خبر تكان دهنده و موحش به اصفهان رسيد شاه سلطان حسين صفوي دخالت نمود و جمعي از علما و اعيان اصفهان را به سامرا‌گسيل داشت كه تمامي خرابيها را ترميم نمودند و تزيين و تعميرات وسيعي را در آستانه انجام دادند،‌ وي ضريحي از فولاد به حرم مطهّر اهدا نمود و صندوق مطهّر را تعمير كرد و كف حرم شريف و صحن را با سنگ مرمر مفروش ساخت.

عمارت دوازدهم آستان قدس عسكريّين
در سال 1156ق. هنگامي كه نادر شاه افشار به زيارت عتبات مقدّسه عراق شتافت، تعميراتي در آستانة سامرا انجام داد و همچنين همسر وي رضيّه بيگم دختر شاه سلطان حسين صفوي كاشيكاريهاي صحن و گنبد مطهّر را ترميم نمود.

عمارت سيزدهم آستانه

در مطلع سدة سيزدهم هجري تعميرات آستانه سامرا‌توسط احمد خان برمكي آل دنبلي،‌ از حكّام آذربايجان شروع شد، او ميرزا محمد رفيع فرزند ميرزا محمد شفيع مستوفي الممالك را با مبالغي عظيم از وجوهات نقدي به سامرا‌گسيل داشت،‌ در سال 1200 ق. به مباشرت وكيل وي شيخ محمد آل سلماسي و

67

فرزند او شيخ زين العابدين كاظمي آل سلماسي، تعميرات وسيعي را در صحن و حرم و سرداب غيبت انجام دادند. ^{( 1 )}
عمارت چهاردهم آستانة مقدّسه
پس از آن كه احمد خان دنبلي در سال 1200 ق. به قتل رسيد، پسرش حسين قلي خان دنبلي كار پدر را در تعمير و عمران آستانة سامرا تعقيب كرد كه در نتيجة مساعي زياد اين پسر و پدر، به رونق آستانه افزدوده شد چنان كه صندوقي مجلل و ضريحي مقدّس بر روي مزار نرگس خاتون مادر امام مهدي[و ضريح و صندوق مجلّلي نيز بر مزار حضرت حكيمه خاتون نصب گشت. ^{( 2 )}

عمارت پانزدهم آستان قدس عسكريّين8

پس از به شهادت رسيدن صدر اعظم ايران ميرزا محمد تقي خان امير كبير در سال 1268ق، شيخ عبدالحسين تهراني، معروف به شيخ العراقيين (م 1286ق.) كه وصيّ وي بر ثلث ماترك بود، اموال مذكور را بنا به وصيّت امير كبير صرف تعميرات اماكن مقدّسه عراق نمود،‌ از جمله در آستانه سامرا صحن شريف را توسعه داد و پس از تعميراتي در

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . دائرة المعارف تشيّع، ج 1، ص 93.
2 . الامام العسكري من المهد ا لي اللحد، ص 318.

68

حرم، ضريح نقره اي بر مزار مقدّس نهاد و به همّت او گنبد آستانة سامرا ‌طلاپوشي شد و صحن و گلدسته ها و سرداب غيبت كاشيكاري گرديد، كف حرم و صحن با سنگ مرمر مفروش شد، شروع اين تعميرات در سال 1270ق. و پايان آن در سال 1286ق. بود، بعضي از مورّخان به اشتباه اين تعميرات را به ناصرالدين شاه قاجار نسبت داده‌اند.

عمارت شانزدهم آستانه و تعميرات ديگر

در مطلع قرن چهاردهم هجري در عصر ميرزاي اوّل مجدّد شيرازي (م 1312ق.) حرم و رواقها آيينه كاري گشت و سنگهاي كف صحن شريف ترميم شد و ساعت بزرگي بر در قبله نصب نمودند و در ا واخر سال 1355ق. جمعي هنگام شب به آستانة سامرا‌حمله ور شده و مقداري از طلاهاي گنبد را به سرقت بردند و در ماه صفر 1356، هنگام شب، قفل در آستانه را شكستند و شمعدان‌هاي آستانه را كه از نقره خالص بود و هر يك هشتاد كيلو وزن داشت ربودند اين همه موجب شد تا در سال 1380ق. تعميرات وسيعي توسط حاج علي اصفهاني آل كهربايي، از تجّار معروف كربلا در آستانة عسكريين شروع گشت كه اوّلين آن نصب ضريح نقره و طلاي مزار مطهّر است كه فعلاً بر مرقد شريف نصب مي باشد و بر سر در ضريح مقدّس ذكر شده كه يك چهارم هزينه آن توسط حاج علي

69

اصفهاني كهربايي تعمير شده است، سپس در سال 1387ق. هر دو گلدسته آستانه به هزينه شخصي وي طلاكاري گشت همچنين خانه هاي قسمت شمال و شرق صحن شريف را خريداري نمود و صحن آستانة عسكريين را توسعه داد. ^{( 1 )}

در تدارك عمارت هفدهم
سوگمندانه حرم عسكريين8 در بيست و دوم فوريه 2006 و مصادف با 23 محرم 1427 و 3/12/1384 شمسي در جريان خشونت‌هاي فرقه‌اي در عراق، هدف حمله‌اي قرار گرفت كه گروه تندرو و تروريستي القاعده ^{( 2 )} عامل آن شناخته شد.
و با يك سال و اندي فاصله بمب‌گذاري دوّم توسط همان گروه سفّاك در سيزدهم ژوئن سال 2007 مصادف با 27 جمادي الاول 1428 و 23/3/86 شمسي، صورت ارتكاب يافت كه باعث ويران شدن دو منارة اين حرم مطهّر گرديد.

در پي اين دو جنايت، بلافاصله بازسازي آستان

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . دائرة المعارف تشيّع، ج 1، ص 92.
2 . القاعده، يك گروهك تروريستي است كه دست‌پروردة استكبار جهاني، آمريكا و همدستانش انگليس و اسرائيل است. اين گروه، با توجه به اهداف شوم استكبار جهاني در جاي جاي دنيا، دست به عمليات‌هاي تروريستي مي‌زند.

70

مقدّس سامرا و حرم حضرت عسكريين8 توسط يك شركت تركيه‌اي و با كمك شيعيان جهان و به ويژه‌ ايران، و با نظارت سازمان علمي و فرهنگي سازمان ملل (يونسكو) شروع شده است ^{( 1 )} كه هنوز از چگونگي و جزئيات آن، خبري منتشر نشده است.

سرداب سامرا
در روزگاران گذشته كه از وسايل امروزي چون كولر و پنكه و... خبري نبود، مردم مجبور بودند براي در امان ماندن از گرماي تابستان، به ويژه مناطق گرمسير، سردابهايي را در زير زمين بسازند و اين كار در ميان مردم چيزي مرسوم و متداول بود، مخصوصاً مردان مبارز و انقلابي را چنين جايگاهي لازم بود تا در مواقع ضروري و دور از چشم اغيار، بتوانند با احباب و ياران خويش گرد هم آيند و طرحي نو دراندازند.
امامان معصوم: نيز از اين قاعده مستثني نبودند، به ويژه كه آن پيشوايان الهي، هميشه مركز حركتها و قلب انقلابهاي مردمي بودند، تنها اشاره اي از آنها كافي بود تا  جهان را تكان دهد.

بني عبّاس كه اولاد علي7 را تنها رقيب خويش مي دانستند و به خوبي مي ديدند كه قبلة دلهاي دليرمردان

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . اخبار شيعيان، شماره 28، ص27 ـ 28 و فصلنامة فرهنگ كوثر، شمارة 70، ص151 ـ 152

71

و پاك دلان چيزي جز خانة امامان معصوم شيعه نيست مي خواستند به هر قيمت كه شده ميان مردم و رهبرشان مانعي ايجاد كنند، روزي زندان را بر اين كار مي‌گزيدند و روزي ديگر خانة خود امام7 را برايش زندان مي‌كردند.
و اين كار را در عصر امام دهم و يازدهم با سرسختي تمام اجرا مي كردند،‌ چراكه با تواتر شنيده بودند كه مهدي موعود7 و برهم زننده بساط ستمگران از نسل آن دو بزرگوار خواهد بود.
و  از همان روز اوّلي كه مهدي منتظر «روحي فداه» آن آخرين اميد محرومان و مظلومان متولّد شد تا روز شهادت و رحلت مولا امام عسكري7، كسي آن حضرت را جز در همان خانه نديد.
و از آنجايي كه سرداب خانه، بيش از هر جاي ديگر خانه، دور از چشم اغيار و مأموران حكومتي بود، احتمال زياد است كه حضرت دوست ـ جان جهانيان فداي خاك پايش باد ـ بيشتر در همان سرداب مقدّس بسر مي برد.
و پيش از غيبت صغري آخرين باري كه خيل كثيري از مردم، مولا امام مهدي[ را ديدند در همان خانه بود و در همين سرداب بود كه از چشم ناپاك مأموران عبّاسي ناپديد شد.

72

باب غيبت در سامرا
در اين خصوص مقاله اي در دست است كه ما را از هر جهت بي نياز مي كند و ما با اندك تلخيص و تصرّفي آن را مي آوريم، اميد كه مترجم محترم اين جسارت را بر ما ببخشند. ^{( 1 )}
در شهر سامرا در «سردابي» كه به نام «غيبةالمهدي» مشهور است، در چوبي زيبايي وجود دارد كه از دورة خليفة عباسي «الناصر لدين الله» به يادرگار مانده است. اين اثر ارزنده و گرانبها كه از چند قسمت قطعه چوب‌هاي مشبّك و آراسته به نقش و نگار و نوشته‌هاي زيبا و دلپذير ساخته شده، بيانگر دقّت زياد و چشمگير در فن نجاري و نيز نهايت نازك بيني و ظريف كاري در ذوق هنري است. دانشمندان غربي موفق به ارزشيابي اين در نشده اند و اثري متناسب با ارزش هنري و تاريخي آن منتشر نكرده اند.

مسجد جامع نو سامرا در وسط شهر فعلي قرار گرفته است. كسي كه از دور به سامرا بنگرد،‌ در وسط

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. متن مقاله فصلي است از كتابي به نام «باب الغيبة » ط 1938م، 1317ش، بغداد، مديرية الآثار القديمه، كه بدون ذكر مؤلف كتاب، توسط آقاي مسلم صاحبي ترجمه و در مجلة ميراث جاويدان، سال دوم، شماره پنجم سال 1373 ص 84، چاپ شده است و ما چون به اصل كتاب دست نيافتيم از همان مجله نقل مي كنيم.

73

شهر دو گنبد خواهد ديد كه يكي از آن دو با كاشيهاي طلايي برّاق و ديگري با كاشي هاي رنگي بسيار زيبا پوشيده شده است. هر يك از اين دو گنبد به ساختمان مستقل و مجزّا از ديگري تعلّق دارد. گنبد بزرگ طلايي بر فراز ضريح مطهّر و گنبد كوچكِ رنگي روي مسجد جامع قرار گرفته است.
ضريح مطهّر كه قبر شريف امام هادي7 و امام عسكري7 را در خود جاي داده، در وسط ساختمان مستطيل شكلي ساخته شده است و از دو گوشة ضلع جنوبي آن،‌ دو مناره، سر به فلك كشيده است.

سردابهاي سامرا
كرانة چپ رود دجله ـ كه در امتداد سامرا قرار دارد ـ از كرانة راست آن، چند متر بالاتر است. در زير لاية خاكي اين زمين مرتفع، يك لاية سنگي وجود دارد كه در ميان دانشمندان زمين‌شناسي به نام شفتة طبيعي معروف است. اين لاية سنگي از ريگهايي در اندازه هاي متفاوت شكل گرفته كه يك مادّة چسبنده آنها را به يكديگر چسبانده است.

ارتفاع زمين از سطح آب به صورتي كه گفته شد از يك سو و وجود لاية سنگي در عمق نسبتاً اندك از جانب ديگر، كندن سردابهاي گود و عميق را در زير ساختمانها آسان مي كند. به همين جهت سردابهاي فراواني؛ چه در زير بقاياي كاخها و خانه هاي باستاني

74

و چه در زير طبقات بناهاي كنوني سامرا به چشم مي خورد.
سرداب غيبت
سرداب غيبت از جمله سردابهاي عميقي است كه به صورتي كه شرح داديم در زير لاية سنگي ياد شده حفر شده است. اين سرداب از سه قسمت عمده تشكيل شده است كه عبارت است از يك غرفة شش ضلعي، يك غرفة مستطيل كوچك و يك غرفة مستطيل بزرگ.
غرفة مستطيل شكل بزرگ در ميان مردم به «مصلاي مردان» و غرفة مستطيل شكل كوچك به «مصلاي زنان» معروف است. اين بخشها با دو راهرو بلند و طولاني به يكديگر مربوط مي شوند؛ يعني يك راهرو طولاني، مصلاي مردان و مصلاي زنان را به هم وصل مي كند و يك راهرو طولاني ديگر بين مصلاي مردان و غرفة شش ضلعي وجود دارد. همچنين اين بخشهاي سه گانه،‌ هر يك از طريق روزنه اي كوچك و طولاني كه از قسمت فوقاني ديوار آغاز شده و تا پايين ترين حدّ ديوار بيروني مسجد جامع امتداد مي يابد، نور و هوا مي گيرد.

پلكاني كه راه ورود و خروج سرداب است، به غرفة شش ضلعي منتهي مي شود و داراي بيست پلّه است. ورودي اين پلكان و سرداب در داخل ساختمان

75