بخش 1

1

بسم الله الرحمن الرحيم

3

ساقي تشنه

ابوالفضل هادي منش

11

ديباچه

سعادت واقعي انسان و شرط پويايي جوامع بشري در سايه شناخت و كارآمد كردن سيره اولياي الهي است . پرآشكار است كه سيره اولياي الهي ، به ويژه اهل بيت خاندان وحي ، به عنوان متقن ترين آموزه هاي تربيتي و اساسي ترين مؤلفه در فرهنگ اسلامي است . شناخت واقعيت هاي زندگي آنان و بهره گيري از روش و منش و رفتار و گفتارشان ، مي تواند زمينه هاي تعالي و سعادت واقعي انسان را فراهم سازد . از اين رو ، پژوهش در آثار اولياي الهي ، به ويژه جستوجو در احوال خاندان پاك نبوت ، به منظور الگوگيري از آنان ، ضرورت انكارناپذير مراكز پژوهشي است .

گروه تاريخ مركز تحقيقات حج ، در راستاي ايفاي رسالت خود ، براي ترويج فرهنگ اصيل اهل بيت ( عليهم السلام ) ، دست به انتشار شرح حال عده اي از مردان و زنان انسان ساز زده است كه از جمله آنان ، شرح حال حضرت

12

ابوالفضل العباس ( عليه السلام ) ، مجسمه ايثار و وفاست . اميد است كه اين نوشته مورد قبول آستان رفيع آن حضرت كه قبله گاه حاجات محتاجان است ، قرار گيرد .

در پايان ، مركز تحقيقات لازم مي داند كه از تلاش هاي پژوهشگران محترم و همه كساني كه در به ثمر رساندن اين اثر تلاش كردند ، سپاسگزاري نمايد .

گروه تاريخ و سيره

مركز تحقيقات حج

13

پيش گفتار

زندگاني حكمت آميز و غرورآفرين پيشوايان معصوم ( عليهم السلام ) و فرزندان برومندشان ، سرشار از نكات عالي و آموزنده در راستاي الگوگيري از شخصيت كامل و بارز آنان بوده و نيز درس هاي تربيتي امامان ( عليهم السلام ) نسبت به فرزندان خويش ، در تمامي زمينه هاي اخلاقي و رفتاري ، سرمشق كاملي براي دوست داران فرهنگ متعالي اهل بيت عصمت ( عليهم السلام ) به ويژه براي نسل جوان ، به شمار مي رود . از آنجا كه زندگاني پرخير و بركت اهل بيت ( عليهم السلام ) در بردارنده دو اصل استوار حماسه و عرفان است ، بررسي دقيق بُعد حماسي و عرفاني آنان و فرزندانشان كه در معرض پرورش و تربيت ناب اسلامي آنان قرار داشته اند ، براي همگان ، جذّاب و آموزنده خواهد بود .

14

در نوشتار حاضر ، سعي شده است با بررسي زوايايي از زندگاني حضرت عباس ( عليه السلام ) ، پور بي هماورد حيدر ( عليه السلام ) ، چهره روشن تري از آن حضرت به تصوير كشيده شود .

15

1

از چشمه سار مهتاب

1 . تولّد

دوان دوان خود را به مسجد رساند . بر آستانه در ايستاد و نفس زنان گفت : « مژده ! مژده ! » امام علي ( عليه السلام ) سخن خود را با اصحاب قطع كرد و فرمود : « خير باشد قنبر ! » عرقِ پيشاني خود را با گوشه آستينش پاك نمود و عرض كرد : « مولاي من ! هم اكنون از خانه شما مي آيم . خدا به شما فرزندي عنايت فرموده است ؛ آمدم كه هم بشارت دهم و هم اسم و كنيه اش را بپرسم » .

برق شادي در چشمان امام علي جهيد و با تبسم فرمود : « اين نوزاد جايگاه بلندي بر آستانه ربوبي دارد و نام و كنيه و لقب هايش نيز بسيار است . اينك به منزل مي آيم و نام او را انتخاب خواهم كرد » .

علي ( عليه السلام ) داخل منزل شد و زينب ( عليها السلام ) ، قنداقه كودك را به دست پدر داد . اشك شوق از بام نگاه علي ( عليه السلام ) بر چهره نوزاد لغزيد و او را در آغوش فشرد . سپس در گوش

16

راستش اذان و در گوش چپ او اقامه گفت .

ميلاد او ، چهارم شعبان سال بيست و ششم هـ . ق ^{( 1 )} ، هنگام ظهر بود .

2 . نام گذاري

چشم ها منتظر و دل ها بي قرار بود تا ببينند امام علي ( عليه السلام ) ، نوزاد خويش را به چه مي نامد و به چه انگيزه اي ، نام مي نهد .

امام او را عباس ناميد . عباس به معناي « در هم كشيدن بشره و گرفتگي صورت » ^{( 2 )} است . برخي عباس را به معناي شيري كه ديگر شيرها از او مي گريزند ، معنا كرده اند . ^{( 3 )}

3 . كنيه هاي حضرت عباس ( عليه السلام )

در فرهنگ عربي به آن دسته از نام هايي كه با پيشوند اَبْ ( در مردان ) و اُمّ ( در زنان ) همراه باشد ، كنيه مي گويند . سنتِ گذاشتن نامي در قالب كنيه براي افراد در ميان قبايل عرب ، گونه اي بزرگداشت و تجليل نسبت به فرد به شمار مي آيد . ^{( 4 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . محمد باقر مجلسي ، بحارالأنوار ، ج 42 ، ص 75 .

2 . محمد بن مكرم بن منظور ، لسان العرب ، ج 6 ، ص 129 .

3 . محمد مهدي المازندراني ، معالي السبطين ، ج 1 ، ص 437 .

4 . علي اكبر دهخدا ، لغت نامه دهخدا ، ج 11 ، ص 16452 .

17

در منابع تاريخي ، براي حضرت عباس كنيه هاي متعددي برشمرده اند كه به برخي از مشهورترين آنها اشاره مي كنيم :

الف ) ابوالفضل

در منابع بسياري ، كنيه حضرت عباس ( عليه السلام ) را ابوالفضل بر شمرده اند ^{( 1 )} كه در بين كنيه هاي ايشان مشهورترين است . اما ديگر كنيه هاي او يا غيرمشهورند يا اينكه پس از واقعه كربلا حضرت را بدان خوانده اند . در اينكه آن حضرت فرزندي به نام فضل داشته يا انتساب ابوالفضل به آن حضرت بر اساس نسبت رايج در ميان بني هاشم بوده كه بر اساس آن هر كسي كه نامش عباس بود به اين كنيه خوانده مي شد ، اختلاف است . ^{( 2 )}

ب ) ابو القِربَة

در لغت عرب ، قِربة به معناي « مشك آب » است . حضرت عباس ( عليه السلام ) را به جهت آب رساني اش در كربلا به اين كنيه ناميده اند . ^{( 3 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . شيخ عباس قمي ، نفس المهموم ، ص 332 ؛ عبدالله مامقاني ، تنقيح المقال في احوال الرجال ، ج 1 ، ص 128 .

2 . عبدالواحد بن احمد مظفر ، بطل العلقمي ، ج 2 ، ص 9 .

3 . احمد بن يحيي البلاذري ، أنساب الأشراف ، ج 2 ، ص 192 ؛ فضل بن الحسن الطبرسي ، إعلام الوري بأعلام الهدي ، ص 203 .

18

از كنيه هاي ديگر آن حضرت ، مي توان به ابوالقاسم ^{( 1 )} ، ابن البدرية ^{( 2 )} و ابوالفَرجَة ^{( 3 )} اشاره كرد .

4 . لقب هاي حضرت عباس ( عليه السلام )

حضرت عباس ( عليه السلام ) لقب هاي بسياري دارد . براي ايشان بيش از بيست لقب برشمرده اند كه معروف ترين آنها عبارتند از :

الف ) قمر بني هاشم

حضرت عباس ( عليه السلام ) ، جمال و زيبايي ويژه اي داشته است و چون از دودمان هاشم ، جد پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) بوده ، او را « ماه فرزندان هاشم » مي خواندند . اين لقبي مشهور براي حضرت به شمار مي رود و بسياري از منابع ، آن را برشمرده اند . ^{( 4 )}

ب ) باب الحوائج

در دوران زندگاني امام مجتبي ( عليه السلام ) و در زمان امامت امام حسين ( عليه السلام ) ، هرگاه نيازمندي براي كمك خواستن نزد اين دو امام همام مي آمد ، حضرت عباس ( عليه السلام ) مأمور اجراي دستور امام خويش مي شد . حضرت عباس ( عليه السلام )

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . بطل العلقمي ، ج 12 ، ص 8 .

2 . همان ، ص 91 .

3 . همان ، ص 10 .

4 . ابن شهر آشوب ، مناقب آل ابي طالب ، ج 4 ، ص 108 .

19

جايگاه بلندي نزد برادرش امام حسين ( عليه السلام ) داشت . نوشته اند :

همان گونه كه پدرش امير مؤمنان ( عليه السلام ) جايگاه بلندي نزد پيامبر اكرم ( صلّي الله عليه وآله ) داشت و باب او بود و هر گاه مشكلي روي مي داد ، پيامبر اكرم ( صلّي الله عليه وآله ) ابتدا آن را با علي ( عليه السلام ) در ميان مي گذاشت ، عباس ( عليه السلام ) نيز چنين جايگاهي نسبت به امام حسين ( عليه السلام ) داشت و امام با پيشامد هر مشكلي از او مي خواست كه آن مشكل را برطرف نمايد . ^{( 1 )}

اين مسئله سبب شد تا ايشان را باب الحوائج ؛ « برآورنده نيازها » بخوانند . ^{( 2 )} البته به نظر مي رسد اين لقب بعدها در نتيجه توسل ها و كرامت هاي آن حضرت به ايشان داده شده است .

ج ) سقّا

سقّا از مشهورترين لقب هاي حضرت عباس ( عليه السلام ) است كه پس از واقعه كربلا به ايشان نسبت داده شد . ^{( 3 )} يكي از بي رحمانه ترين حربه هاي جنگي دشمن در واقعه كربلا ، بستن آب به روي لشكر امام حسين ( عليه السلام ) بود كه از روز هفتم ماه محرّم آغاز شد ، اما حضرت عباس ( عليه السلام )

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . بطل العلقمي ، ج 3 ، ص 35 .

2 . ابوالفرج اصبهاني ، مقاتل الطالبيين ، ص 55 ؛ بحارالأنوار ، ج 45 ، ص 40 .

3 . محمد بن حبّان ، الثقات ، ج 2 ، ص 310 .

20

به همراه برخي ديگر از بني هاشم ، به فرات حمله مي برد و آب مي آورد . ^{( 1 )}

د ) كَبْش الكتيبة ( قوچ لشكر )

اصطلاحي نظامي است كه در جنگ ها به كار مي رفته و به فردي شجاع اطلاق مي شده كه در پيشاني لشكر به جنگ با دشمن مي پرداخته است . اين لقب پيش از حضرت عباس ( عليه السلام ) تنها به دو نفر داده شد ؛ ابتدا به فردي قريشي از قبيله بني عبدالدار كه از دشمنان سرسخت مسلمانان بود و طلحة بن ابي طلحة نام داشت كه در جنگ احد ، حضرت علي ( عليه السلام ) او را كشت . بعد از او مالك اشتر نخعي را كبش العراق مي خواندند . ^{( 2 )} پس از وي اين لقب به حضرت عباس ( عليه السلام ) رسيد آن گونه كه از زبان امام حسين ( عليه السلام ) سروده اند :

عَبَّاسُ ( عليه السلام ) كَبْشُ كَتِيبَتِي وَكَنَانَتِي * * * وَسرُّ قَوْمِي بَلْ اَعَزُّ حُصُونِي

عباس ( عليه السلام ) پهلوان لشكر و اهل بيت من ، بلكه شكست ناپذيرترين دژ من است . ^{( 3 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . محمد بن محمد بن نعمان الشيخ المفيد ، الإختصاص ، ص 78 ؛ ابو جعفر محمد بن الحسن ، رجال الطوسي ، ص 72 .

2 . بطل العلقمي ، ج 2 ، صص 53 و 54 .

3 . همان ، ص 60 .

21

هـ ) حامي الظَعِينة

در لغت عرب ، ظعينة از ريشه ظَعَنَ ( كوچ كرد ) گرفته شده و به معناي زن هودج نشين ^{( 1 )} است . اين لقب نيز پس از واقعه عاشورا به حضرت داده شد و به معناي پشتيبان زنان هودج نشين است ؛ چرا كه دلگرمي زنان اهل حرم ، به بازوي تواناي عباس ( عليه السلام ) بود .

علاوه بر لقب هاي ياد شده ، القاب ذيل براي آن حضرت آمده است : شهيد ^{( 2 )} ، عبد الصالح ، مستجار ( پشت و پناه ) ، فادي ( فداكار ) ، ضَيغَم ( شير ) ، مُؤثر ( ايثارگر ) ، ظَهر الولاية ( پشتيبان ولايت ) ، طيار ^{( 3 )} ، اكبر ^{( 4 )} ، مواسي ( ايثار كننده ) ، واقي ( پاسدار ) ، ساعي ^{( 5 )} ( تلاشگر ) ، صدّيق ( راست گفتار و درست كردار ) ، بَطَل ( گُرد ) ، اطلس ( چابك و شجاع : در لغت به معناي رنگارنگ يا دو رنگ بوده ^{( 6 )} و كنايه از فرد زيرك و چابك است ) ، حامل اللّواء ( پرچمدار ) ^{( 7 )} ، صابر ، مجاهد ، حامي ، ناصر . ^{( 8 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آذرتاش آذرنوش ، فرهنگ معاصر ، ص 213 .

2 . سيد بن طاووس ، مصباح الزائر ، صص 245 ـ 249 ؛ بحار الأنوار ، ج 98 ، صص 222 ـ 227 .

3 . بطل العلقمي ، ج 2 ، ص 108 .

4 . بطل العلقمي ، ج 2 ، ص 72 ؛ مناقب آل ابي طالب ، ج 3 ، ص 305 .

5 . سه لقب اخير در زيارت ناحيه مقدسه آمده است .

6 . لسان العرب ، ج 6 ، ص 135 .

7 . مناقب آل ابي طالب ، ج 4 ، ص 108 ؛ بحار الأنوار ، ج 45 ، ص 40 ؛ بطل العلقمي ، ج 2 ، ص 12 .

8 . سيد بن طاووس ، إقبال الاعمال ، ص 334 ؛ بحار الأنوار ، ج 98 ، ص 364 ؛ مصباح الزائر ، ص 351 .

22

در كلام امامان معصوم ( عليهم السلام ) لقب هاي ديگري نيز براي حضرت عباس آمده است كه از جايگاه والا و مقام ارجمند حضرت عباس ( عليه السلام ) حكايت مي كند .

5 . مادر عباس ( عليه السلام )

ازدواج حضرت علي ( عليه السلام ) با امّ البنين ( عليها السلام ) بدين صورت بود كه ايشان از برادر خويش ، عقيل ، خواست كه براي او زني از خانواده اي اصيل ، شجاع و خداپرست برگزيند تا پسري شجاع براي او به دنيا آورد . ^{( 1 )} عقيل بن ابي طالب ، در عصر خود به نسب شناسي شهرت داشت . چون عقيل از اصالت خاندان و جنگاوري نياكان حضرت امّ البنين ( عليها السلام ) آگاهي داشت ^{( 2 )} ، وي را به امير مؤمنان علي ( عليه السلام ) معرفي كرد . امام پس از مشورت با عقيل ، از امّ البنين ( عليها السلام ) خواستگاري كرد . امّ البنين ( عليها السلام ) نيز با كمال رضايت ، پيشنهاد امام را پذيرفت و با امام علي ( عليه السلام ) ازدواج كرد .

فاطمه ، ملقب به امّ البنينّ ، دختر حزام بن خالد بن ربيعة ، زني با كمال ، اديب و باوقار بود كه به عقد امير مؤمنان ( عليه السلام ) در آمد و صاحب چهار فرزند شد كه بزرگ ترين آنها عباس ( عليه السلام ) بود . او همواره خود را خدمتگزار فرزندان

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . شيخ عباس قمي ، سفينة البحار ، ج 2 ، ص 155 .

2 . جمال الدين احمد بن علي بن عنبة الحسني ، عمدة الطالب ، ص 394 ؛ بطل العلقمي ، ج 1 ، ص 97 .

23

امام مي دانست و فرزندان زهرا ( عليها السلام ) را بر فرزندان خويش مقدم مي داشت . وي پس از بازگشت كاروان آزادگان و سرافرازان حسيني به مدينه ، به استقبال كاروانيان شتافت و پيش از هر چيز ، از حسين ( عليه السلام ) سراغ گرفت و حتي از چهار فرزند دلاور و رشيد خود ، سخني نگفت . از اين رو ، بيرق سوگ در عزاي فرزندان فاطمه ( عليها السلام ) برافراشت و بر آنان گريست و گفت : « همه فرزندانم و آن چه در زير اين آسمان كبود است ، فداي حسين ( عليه السلام ) باد » . ^{( 1 )}

6 . خاستگاه تربيتي عباس ( عليه السلام )

حضرت عباس ( عليه السلام ) در گستره اي چشم به جهان گشود كه رايحه دل انگيز وحي ، فضاي آن را آكنده بود و در دامان مردي سترگ پرورش يافت كه بر كرانه هاي تاريخ ايستاده بود . عباس ( عليه السلام ) در محضر پدري پرورش يافت كه پدرِ يتيمان شهر و غم خوار و هم زبان غريبان بود ؛ پدري مهربان كه يتيمان شهر را بر فرزندان خويش ، مقدم مي دانست و لقمه هاي اشك آلود را با دست خود در دهان آنان مي نهاد تا گرد يتيمي بر چهره شان ننشيند .

عباس ( عليه السلام ) افزون بر پدر بزرگوار خويش ، محضر سه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . محمد علي مدرسي ، ريحانة الأدب ، ج 8 ، ص 292 ؛ بحارالأنوار ، ج 45 ، ص 40 .

24

امام ديگر را درك كرد و از فيض حضور در مكتب آنان نيز برخوردار شد .

7 . ازدواج حضرت عباس ( عليه السلام )

حضرت ابوالفضل العباس ( عليه السلام ) ، لُبابَة دختر عبيدالله بن عباس را كه پسر عموي پيامبر اكرم ( صلّي الله عليه وآله ) بود ، به عقد خويش درآورد . ^{( 1 )} تاريخِ ازدواج وي مشخص نيست ؛ اما از سن فرزندان حضرت عباس ( عليه السلام ) ، مي توان حدس زد كه ازدواج او بين سال هاي 40 تا 45 هـ . ق صورت گرفته و سن او هنگام ازدواج ، بيست سال بوده است .

ثمره اين پيوند ، فرزنداني به نام هاي عبيدالله ، فضل ، حسن ، قاسم و يك دختر بود ^{( 2 )} ؛ اما بين تاريخ نگاران ، در تعداد آنها اختلاف است .

8 . مدت عمر

حضرت عباس ( عليه السلام ) در سال 26 هـ . ق ديده به جهان گشود و هنگامي كه به شهادت رسيد ، 34 سال داشت . ^{( 3 )} او در مدت زندگاني پربركت خويش ، مدت 14 سال محضر پدر بزرگوار خويش ، حضرت علي ( عليه السلام ) را

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابو عبد الله بن المصعب الزبيري ، نسب قريش ، ج 1 ، ص 79 ؛ ابو جعفر محمد بن حبيب البغدادي ، المحبّر ، ج 1 ، ص 44 .

2 . العباس ، ص 195 .

3 . عمدة الطالب ، ص 394 ؛ إعلام الوري ، ص 203 .

25

درك كرد ، مدت 24 سال در خدمت برادرش امام مجتبي ( عليه السلام ) بود و در تمام مدت 34 سال عمر خويش ، از دامان تربيت برادرش ، اباعبدالله الحسين ( عليه السلام ) ، فيض برد . ^{( 1 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سيدمحسن امين عاملي ، اعيان الشيعة ، ج 7 ، ص 429 .