بخش 3

ابواب تاريخي دمشق

در قرون و ازمنه بسيار دور ، شهرهايي كه موقعيت خاص نظامي و جغرافيايي داشته اند به وسيله ديوارهايي كه گرداگرد آن كشيده مي شده حفاظت مي شده اند ، زيرا هر لحظه امكان هجوم نيروهاي دشمن به آن شهر مي رفته است . دمشق نيز به لحاظ وضعيت خاص خود ، همواره در معرض تهاجم ها وتاخت و تازهاي مكرّر بوده و به همين منظور گرداگرد آن ، دو حصار كشيده شده بود . ارتفاع ديوار اوّل حدود يك مترو نيم و ارتفاع ديوار دوم نزديك به دو متر و در فاصله هفت متري ديوار اول قرار داشته است . براي استحكام و تقويت بيشترِ موضعِ دفاعي آن ، خندقي بين آنها حفر كرده بودند . براي ديوارها ، برجهاي دايره اي به ابعاد دو متر و نيم براي نگهباني ساخته شده بود و خندقي نيز در خارج ديوارها كنده شده و به اين وسيله شهر به سختي و شدت محافظت مي شد .

ديوارهاي مذكور در دوران مماليك ساخته شده و در مقابل سپاه تيمور لنگ نقش مهمي در حفاظت از شهر ايفا كرده و در نتيجه ، وي ناچار شد با خدعه و فريب وارد آن شود ^{( 1 )} . در اين دوران ابعاد شهر بطور مستطيل بوده كه از شرق به غرب آن يعني از باب الجابيه تا باب الشرقي 1500 متر و از شمال تا جنوب آن يعني از باب الفراديس تا باب الصغير حدود 750 متر مساحت داشت . چون اين ابعاد با ديوار بطور كامل محصور گشته بود ؛ لذا براي ورود و خروج مردم ابواب و درهايي قرار داده بودند . قسمتهايي از اين ديوارها در دوره روميها ساخته شده و ابواب آن نيز متعلق به آن دوران بود كه تا كنون نيز باقي مانده و قسمتهايي از آن نيز به دورانهاي اسلامي تعلق دارد . ابواب اصلي شهر عبارت اند از :

1 ـ باب توما :

اين دروازه در سمت شمال شرقي شهر واقع شده و از بناهاي دوران روميها است . باب توما را به يكي از سرداران رومي به نام « توما » نسبت مي دهند كه نسب وي به قريه « دومه يا

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . اكرم العلبي ، دمشق بين عصر مماليك و عثماني ص 49 ؛ ابن تغري بردي ، النجوم الزاهره في ملوك المصر و القاهره ، ج 12 ، ص 238 .

دوما » مي رسيد ^{( 1 )} . اين باب در دوره اسلامي نيز پاي برجا ؛ و در قرن ششم هجري به وسيله ايوبي ها تعمير و تجديد بنا شد ؛ سپس امير تنكر دوباره آن را مرمت كرد ^{( 2 )} . اين اثر اكنون پس از چند هزار سال همچنان در وسط ميدان باب توما در خياباني به همين نام قرار دارد . دروازه مذكور بطور مستقل در ميان ميدان و قسمتي از ديوار باقيمانده آن ، پس از فاصله كوتاهي امتداد يافته و اكنون نيز موجود است . بر بالاي اين دروازه ، كتيبه اي ديده مي شود كه به دوران ايوبي تعلق دارد . محله باب توما سكونتگاه مسيحيان بوده و بيشتر ساختمانهاي آن در دوران تسلط فرانسويها ( 1920 ـ 1945م ) ساخته شده است .

2 ـ باب شرقي :

يكي ديگر از ابواب اصلي بازمانده از دوران روميها است كه در سمت شرق شهر قرار داشته و داراي سه دهانه بوده ^{( 3 )} كه دهانه بزرگ در وسط و دو دهانه كوچك نيز در دو طرف آن واقع شده است . « باب شرقي » در نزديكي باب توما بوده و داراي يك مأذنه و ديواره اي بزرگ است كه تا ميدان مجاور نيز كشيده شده است . اين منطقه نيز همانند باب توما مسيحي نشين بوده و چند كليسا نيز در آن قرار دارد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . محمد كرد علي ، غوطه دمشق ص 166 .

2 . قتيبه شهابي ، اسواق دمشق ص 284 تعمير اين دروازه در دوران امير تنكر به سال 1227 ميلادي انجام شده است .

3 . جان سوفاجيه ، الاثار التاريخيه في دمشق ، تعريب اكرم حسن العلبي ص 16 .

جاي عكس

3 ـ باب الفراديس :

در سمت شمال دمشق بوده و به باب العماره نيز معروف است . « باب الفراديس » در كنار حرم حضرت رقيه ( شمال غربي ) و در مدخل سوق « العماره » قرار دارد . ديوارهاي سنگي اين دروازه به سختي قابل رؤيت است زيرا در داخل بازار و دكانها محو شده است . اين دروازه نيز به دوره روميها تعلق داشته و در دوره ملك عادل ايوبي ( 613 هـ ) ترميم و بازسازي شده است . ^{( 1 )} قابل گفتن است كه « فراديس » در زبان عربي به معني بساتين و باغها است . بر بالاي آن كتيبه اي به خط نسخ كوفي و مربوط به قرن هفتم هجري ديده مي شود كه از سلطان ملك عادل ايوبي است ولي بيشتر خطوط آن خوانده نمي شود و از بين رفته اند . در سمت چپ آن نيز بر روي در كوچكي كتيبه ديگري از قرن هفتم وجود دارد .

( عكس )

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . قيتبه شهابي ، اسواق دمشق ص 314 .

4 ـ باب الصغير :

اين دروازه بيشتر به علت مقبره « باب الصغير » مشهور و چون از ساير ابواب دمشق كوچك تر بوده به « باب الصغير » معروف گشته و همين نام نيز بر مقبره كنار آن كه محل دفن بسياري از صحابه و فرزندان ائمه و سادات و . . . مي باشد اطلاق شده است ^{( 1 )} . باب الصغير در جنوب شهر قديم دمشق واقع شده و از آثار دوران روميها است كه به وسيله نورالدين شهيد در قرن دوازدهم ميلادي تجديد بنا گشته است ^{( 2 )} .

5 ـ باب السلام :

در شمال دمشق و حدود پانصد متر پائين تر از « باب توما » يعني انتهاي ديواره شمال غربي آن كه در جوار نهري كوچك مي باشد قرار دارد . اين دروازه بوسيله « ملك صالح نجم الدين ايوب » در سال 641 هجري ترميم شده است . باب السلام نيز يكي از ابواب اصلي دمشق در دوره روميها بوده است .

6 ـ باب الفرج :

كمي پائين تر از باب الفراديس ( در شمال شهر ) و در داخل بازار « المناخليه » قرار دارد . از اين دروازه به جامع اموي و همچنين حرم حضرت رقيه راه است . « باب الفرج » در دوران اسلامي و به وسيله نورالدين زنگي شهيد بنا شده است . اين نام بدين علت بود كه ساكنين شهر با گشودن آن در مقابل دشمن فرجي يافتند ^{( 3 )} .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . اكرم العلبي ، دمشق بين عصر مماليك و عثماني ص 50 ، مقبره باب الصغير در مبحث ديگر تشريح خواهد شد .

2 . جان سوفاجيه ، الاثار التاريخيه في دمشق ، ص 17 .

3 . اكرم العلبي ، همان كتاب ص 50 .

نيم صفحه عكس

7 ـ باب كيسان :

اين دروازه در جنوب شرقي شهر و در غرب باب شرقي بوده كه عمدتاً مسدود مي شده است . مقبره اي نيز به همين نام در كنار آن قرار دارد . باب كيسان تخريب شده و كنيسه قديس پطرس بجاي آن ساخته شده است ^{( 1 )} .

8 ـ باب الجناز :

در غرب دمشق قرار داشت و به باب النصر و باب دارالسعاده نيز معروف بوده است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . جان سوفاجيه ، همان كتاب ص 59 .

9 ـ باب الحديد :

اين دروازه مخصوص قلعه دمشق بود كه از آهن خالص ساخته شده و لذا نام « باب الحديد » بر خود گرفته است .

10 ـ باب الجابيه :

اين دروازه همانند باب شرقي سه دهانه داشت كه دوتاي آن بسته مي شد . باب الجابيه كه از سه طريق به باب شرقي متصل بود ^{( 1 )} ، در غرب شهر قرار داشته و به شارع مستقيم ( بازار مدحت پاشا ) متصل است .

هنگامي كه لشكر ابراهيم پاشا خواست شهر را بگشايد بعلت وجود ديوارها و درهاي مذكور با مشكلات جدّي روبرو شد . وي تنها زماني توانست به شهر راه يابد كه مردم شهر كليدهاي درهاي دمشق را به او دادند . ديواري كه شهر را محصور ساخته بود از غرب به شرق ، به موازات جنوب « قلعه » و « بازار الاروم » كشيده شده و سپس از سمت شمال تا « باب السلام » و از آن جا به « باب توما » و در شرق تا « باب الشرقي » امتداد مي يافت . در اين دوران يعني پس از تسلط ابراهيم پاشاي مصري ( قرن سيزدهم هجري ) قسمتهاي جنوبي و غربي ديوار از بين رفت و حتي اهميت سياسي نظامي خود را نيز از دست داد ^{( 2 )} . اكنون جز دو دروازه كه همان باب الحديد و باب الجناز باشد ساير ابواب دمشق همچنان پاي برجا هستند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . پيشين ، همان جا .

2 . يوسف جميل نعيسه ، همان كتاب ، ج 1 ، ص 77 ـ 78 . همچنين بنگريد به جان سوفاجيه ، همان كتاب ، ص 16 ـ 57 ـ 59 .

مرقد و مزار عقيله بني هاشم زينب كبري ( س )

يكي از زيارتگاههاي بسيار مهم و مورد توجه همه مذاهب اسلامي در دمشق ، مرقد و آرامگاه زينب كبري ، دختر اميرالمؤمنين عليه السلام است كه همواره خيل مشتاقان و ارادتمندان آن بانوي فداكار و بزرگوار از سرزمين هاي اسلامي بويژه ايران ، براي زيارت قبر او عازم اين سرزمين هستند .

اميرالمومنين علي عليه السلام از فاطمه سلام الله عليها دو دختر و از ساير زنان نيز چندين دختر داشتند كه چند تن از آنان ملقّب به ام كلثوم بوده اند . بر اساس گفته « زبيربن بكار » ، نسب شناس مشهور عرب ، زينب كبري كه به همسري عبدالله بن جعفر در آمد و ام كلثوم كبري كه همسر عمر بن خطاب شد ^{( 1 )} ؛ هر دو از فاطمه زهرا سلام الله عليها بوده اند و ي و دختران

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . در مورد مسئله ازدواج ام كلثوم با عمر بن خطاب اختلافات فراواني در منابع تاريخي بوده و علماو مورخان شيعه نيز نسبت به آن مواضعي مختلف و متعدد دارند . بعضي چون شيخ مفيد ، عبدالرزاق مقرم ، شيخ محمد جواد بلاغي بكلي اين مسأله را انكار كرده و نمي پذيرند . در حالي كه كساني چون قزويني رازي ، ابن شهر آشوب ، محسن الامين ، محمد هاشم خراساني آن را پذيرفته اند . در اين ميان عدّه اي چون شيخ طوسي ، كليني ، و طبرسي از اجله علما و محدثان و فقهاي شيعه ضمن پذيرش آن ، ازدواج را امري اجباري دانسته و اظهار مي دارند كه علي ( ع ) قلباً به اين امر راضي نبوده است . از طرف ديگر مورخان اهل سنت ، بالاتفاق به اين مطلب اشاره داشته و مي گويند عمر مي خواسته به وسيله اين ازدواج با خاندان پيامبر ( ص ) از طريق فاطمه ( س ) ارتباط نسبي و سببي برقرار كند زيرا عمر خود گفته است : از پيامبر ( ص ) شنيده ام كه « كُلُ نَسَب و سبب مُنْقَطِع يُومَ القيامه اِلاّ نسبي و سَبَبي » لذا ام كلثوم كبري را كه فرزند فاطمه ( س ) بود از علي ( ع ) خواستگاري كرد و چون عباس واسطه شد علي ( ع ) پذيرفت . در اين ميان مورخان و محققان اهل سنتِ متمايل به شيعه از جمله محمدبن جرير بن رستم طبري ، ابن صباغ مالكي ، محب الدين طبري ، ابن عنبه ، گنجي شافعي و . . . نيز به تشريح آن را مورد بررسي و پذيرش قرار داده اند . براي اطلاع بيشتر بنگريد به : محسن الامين اعيان الشيعه ، ج 3 ، ص 485 ؛ محب طبري ، ذخائرالعقبي ، ص 167 الي 171 ؛ قزويني رازي ، النقض ، ص 278 ؛ ابن كثير ، البداية و النهايه ، ج 6 ، ص 81 ؛ شريف مرتضي ، نكاح علي ابنة عمر ، رساله خطي ش 21 ، ص 27 ـ كتابخانه مركزي دانشگاه تهران .

معروف ديگر ايشان از غير فاطمه ( س ) را چنين نام برده است : رقيه دختر صَهباء ، كه همسر مسلم بن عقيل گشت ، زينب صغري به ازدواج محمد بن عقيل درآمد وام كلثوم صغري كه نامش نفيسه بود به همسري عبدالله اكبر بن عقيل انتخاب شد ^{( 1 )} .

محسن الامين تعداد دختران علي ( ع ) كه لقب ام كلثوم داشته اند را چهار تن ذكر كرده است 1 ـ همسر مسلم بن عقيل 2 ـ همسر عبدالله اصغر بن عقيل 3 ـ همسر عمر بن خطاب 4 ـ همسر عبدالله بن جعفر ^{( 2 )} .

با توجه به تعداد فراوان دختران علي ( ع ) و القاب مشابه آنان ، بديهي است مورخان و نسب شناسان و همچنين محققان تاريخ اسلام و شيعه در مورد اين تعداد و محل دفن آنان تا حدودي دچار اشتباه يا تناقض و سرگرداني شوند و متأسفانه دانش پژوهان و محققان بعدي نيز ناخودآگاه به بيان اشتباهات آنان بپردازند . اين اختلاف در مورد دفن زينب كبري ، ام كلثوم كبري و زينب صغري شدت بيشتري مي يابد ليكن با نقد و بررسي اين اختلافات مي توان به يك نتيجه قطعي دست يافت كه در ادامه به ذكر اقوال مختصري در اين خصوص خواهيم پرداخت .

از آنجا كه از جانب محققان و دانش پژوهان شيعه و سني تحقيقات بسيار گسترده اي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . كتاب نسب قريش ص 43 ـ 47 ؛ وي نام هفت دختر ديگر از علي ( ع ) كه فرزندان ساير همسران آن حضرت بوده اند را برشمرده و ابن عنبه ، نسابي معروف و مشهور نيز بنقل از ابوالحسن العمري در المجدي ، تعداد دختران علي ( ع ) را هيجده تن ذكر كرده است ( عمدة الطالب في انساب آل ابيطالب ص 83 . ) همچنين ابن صباغ به نقل روايات مختلف در مورد تعداد دختران و پسران علي ( ع ) پرداخته است ( الفصول المهمه في معرفة احوال الائمه ، ص 134 ـ 135 ) .

2 . اعيان الشيعه ، ج 3 ، ص 485 .

در مورد محل دفن زينب كبري ( س ) بعمل آمده و ما نيز اشاره اي به آنها خواهيم داشت ؛ با يك بررسي و تدقيق علمي ، جاي شكي بر كسي نخواهد ماند كه زينب كبري سلام الله عليها در شهرك راويه دمشق مدفون شده اند . در اين مبحث كوتاه ابتدا به شمه اي مجمل از دوران حيات پرافتخار آن بانوي فداكار پرداخته و سپس نظرات و آراء مختلف در مورد محل دفن ايشان را تشريح خواهيم ساخت .

« زينب كبري » ملقّب به ام كلثوم در سال ششم هجري ـ پس از صلح حديبيه ـ و دو سال بعد از تولد حسين بن علي ( ع ) پا به عرصه وجود گذاشت ، محيطي كه او در آن رشد كرد مهبط جبرئيل امين و جايگاه وحي سرمدي بود و روزي كه خداوند به رسولش فرمان داد تا تمامي درهايي كه به مسجدالنبي ( ص ) باز مي شدند را مسدود كند ، زادگاه او را مستثني ساخت . مادرش پاره تن رسول الله ( ص ) ، پدرش بهترين صحابه و نخستين مرد مسلمان دراسلام ؛ و خاندان او افضل خاندان عالم بود كه خداوند متعال رجس و پليدي را از آنان دور كرده و تحت « كساء » رسولش ، در ظل حمايت خويش وارد ساخته بود .

زينب ( س ) تحت تربيت چنين خاندان استثنايي رشد كرد . از همان ابتدا با مصيبتهاي فراواني روبرو شد كه تحمل آن بر بسياري امكان پذير نبوده و نخواهد بود . هنوز پنج سال از تولد او نگذشته بود كه پدر بزرگ گرامي وي ـ رسول خدا ( ص ) ـ آن كه همواره او و برادرانش حسن ( ع ) و حسين ( ع ) در آغوش پر مهر و محبت او روزگار مي گذرانيدند ، به سوي حق شتافت . اين مصيبت عظيم براي او و بويژه مادرش طاقت فرسا و گران بود .

او از همان ابتدا در كنار مادر بيمار خود كه بدنبال ارتحال جانسوز پدر و مصيبتهاي وارده پس از آن به بستر بيماري افتاده و روزهاي آخر را مي گذرانيد به پرستاري از او پرداخت و سرانجام نيز شاهد مرگ او و بهترين پناه دوران كودكي خود شد . او شب هنگام ، همراه برادرانش حسن ( ع ) و حسين ( ع ) ، پدرش علي ( ع ) و چند تن ديگر از محرمان اهل بيت ، در مراسم خاك سپاري مادر حضور يافت و پس از آن تلاش مي كرد تا براي دو برادر ، مادري مهربان باشد .

زينب ( س ) پس از آن كه به سن ازدواج رسيد ، طبق گفته رسول خدا ( ص ) كه روزي به

فرزندان علي ( ع ) و جعفر نگاه كرده و فرموده بود : « دختران ما براي پسران ما و پسران ما براي دختران ما » ؛ از ميان آن همه خواستگاراني كه داشت به همسري برادرزاده اش ، عبدالله بن جعفر بن ابيطالب ( س ) ـ كه پنج سال از او بزرگتر بود ـ در آمد . وي نخستين نوزاد اسلام در حبشه بود ^{( 1 )} . پدر عبدالله يعني « جعفر طيار » در « غزوه موته » به شهادت رسيده و مادر او ، « اسماء بنت عميس » پس از شهادت همسر ، به ازدواج ابوبكر درآمد . اسماء پس از مرگ وي ، همراه فرزند خردسال خود محمد بن ابي بكر به خانه علي ( ع ) رفت و پس از پيمان همسري ، براي آن حضرت يحيي و محمد اصغر را بدنيا آورد ^{( 2 )} .

نتيجه ازدواج زينب و عبدالله چند پسر و دختر بود كه در تعداد آنان اختلاف است . زبير بن بكار فرزندان او را جعفر اكبر ، عون اكبر ، علي ، ام كلثوم وام عبدالله ذكر كرده ^{( 3 )} ؛ علاوه براين ها فرزندان ديگري به نام عباس ، عبدالله و محمد نيز به او نسبت داده شده است ^{( 4 )} . ابن عنبه ، او را بدون فرزند ذكر كرده است ^{( 5 )} در حالي كه عون ، عبدالله و محمد در ركاب امام حسين ( ع ) ـ در كربلا ـ به شهادت رسيدند و ام كلثوم نيز به ازدواج قاسم بن محمد بن جعفر طيار در آمد ^{( 6 )} .

در هر حال ، اندك زماني نگذشته بود كه زينب كبري ( س ) دوباره شاهد مصيبتي ديگر شد و آن از دست دادن پدر بزرگوارش علي ( ع ) ـ كه در سال چهلم هجري به شهادت رسيد ـ بود . پس از اين مصيبت ، زينب بيش از بيش تنها ماند و و ظيفه او در قبال برادرانش سنگين تر شد .

از آنجا كه او بايد در آتش حوادث مي سوخت و آبديده تر مي شد . هنوز از غم فقدان پدر فارغ نشده بود كه پاره هاي جگر برادر ، مقابل چشمان او ظاهر گشت . او با اين همه مصيبتها ،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابن حجر ، الاصابه في تمييز الصحابه ، ج 4 ، ص 87 .

2 . عايشه بنت الشاطي ، السيده زينب ، ص 48 ؛ در مورد اسماء بنگريد به ص از كتاب حاضر .

3 . كتاب نسب قريش ، ص 82 .

4 . محب الدين طبري ، ذخائر العقبي في مناقب ذوي القري ، ص 167 ؛ اسدالغابه في معرفة الصحابه ، ج 5 ، ص 269 .

5 . ابن عنبه ، عمدة الطالب في انساب آل ابي طالب ، ص 55 .

6 . زبير بن بكار ، همان كتاب ، ص 82 ؛ عايشه بنت الشاطي ، همان كتاب ، ص 48 .

آموخت كه چگونه در كنار تنها برادر بازمانده چون كوهي استوار ايستاده و پذيراي مصيبت هاي بزرگتر باشد .

زينب كبري ( س ) در فاجعه كربلا دهها تن از بهترين و عزيزترين كسانش را از دست داد . سرانجام خود و ساير زنان اهل بيت به اسارت شاميان پليد و ننگين چهره درآمده و با آن همه مصيبت جان فزا ، دليرانه در مقابل عبيدالله بن زياد ملعون در كوفه به خطبه ايستاد و چهره ننگين او را رسوا كرد . سپس ، همين اقدام را در مقابل يزيد ملعون در دمشق كرده و با خطبه هاي غرّاء و آتشين خود به پاسداري از خون حسين ( ع ) و رسالت الهي او پرداخت ^{( 1 )} .

آن معصومه فداكار پس از چند روز توقف در دمشق ، همراه ساير زنان اهل بيت و كاروان اسراي كربلا به مدينه بازگشت و چنانچه خواهيم گفت در واقعه حرّه به سال 62 هجري و يا سال قحطي مدينه ، همراه عبدالله جعفر ـ كه در دمشق زمين هايي داشت ـ به اين شهر مهاجرت و در همان جا وفات يافت .

آراء و نظرات مورخان و محققان در مورد محل دفن زينب كبري ( س )

در مورد محل دفن « عقيله بني هاشم » ميان مورخان و محققان اختلاف است . بعضي از آنان محل دفن آن بانوي بزرگوار را با استناد به كتاب « اخبار الزينبات » عبيدلي ( متوفي 221 هجري ) در محلي به نام « قنطرة السباع » در قاهره ذكر كرده اند ^{( 2 )} . « استاد حسن قاسم » مصري يكي از آنان است كه در پاسخ به نظر شيخ بخيت المطيعي ـ كه معتقد بود در « زينبيه » قاهره زينب بنت يحيي بن زيد بن علي ( ع ) ، نه زينب كبري ( س ) مدفون مي باشد ـ به كتاب عبيدلي استناد جسته است ^{( 3 )} . دلايلي كه وي ذكر كرده از جمله نظر ابن عساكر ، ابن طولون ، ابن جبير ، ابن اثير و طبري بسيار متناقض و بدون ذكر سند و ارجاع است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . براي اطلاع از خطبه هاي كوبنده زينب سلام الله بنگريد به طبرسي ، الاحتجاج ، جلد دوم ؛ مجلسي ، بحارالانوار ، جزء 45 از مجلد پانزدهم ؛ ابن طيفور ، بلاغات النساء ؛ عبدالرزاق مقرم ، مقتل الحسين او حديث كربلا .

2 . ابي الحسين يحيي بن الحسن عبيدلي ، اخبار الزينبات ، به اهتمام سيد محمود مرعشي ، ص 110 به بعد .

3 . محمد زكي ابراهيم ، مراقد اهل البيت بالقاهره ، ص 53 به بعد .

مرحوم حسنين سابقي در كتاب خود بطور دقيق و علمي استنادات او را بي اساس دانسته و تناقضات اخبارالزينبات عبيدلي را فاش ساخته است . وي اذعان مي دارد تأليفات مورخاني كه حسن قاسم ذكر كرده را بدقت بررسي و در هيچيك از آنها جز كتاب عبيدلي ، مطلبي از زينب دختر علي ( ع ) نديده است ^{( 1 )} . نگارنده اين سطور نيز بعضي از منابع مذكور را بررسي ولي در هيچيك از آنها جز كتاب عبيدلي ، مطلبي از زينب بنت علي ( ع ) نيافته و بيشتر آن مورخان از زينب هاي ديگري از جمله زينب بنت يحيي المتوج بن الحسن المثني بن الحسن بن علي ( ع ) ؛ زينب بنت يحيي بن علي بن الحسين ( ع ) ، فاطمه بنت القاسم بن محمد المأمون بن جعفر الصادق ( ع ) ياد كرده اند .

مرحوم سابقي در كتاب خويش ضمن پاسخگويي و نقد اين اقوال و نيز ردّ مسئله تبعيد حضرت زينب به دستور يزيد به مصر يا استقبال باشكوه « مسلمة بن مخلد » ـ حاكم اموي مصر و دشمن اهل بيت ـ از ايشان ، به مورخان مشهور مصري اشاره مي كند كه در مورد مقابر صحابه در مصر ، و زينب هاي مدفون در آن جا و كساني كه به مصر وارد شده اند دست به تأليفاتي زده ولي به زينب كبري دختر علي ( ع ) اشاره نداشته اند . اين مورخان عبارتند از : 1 ـ عبدالرحمان بن عبدالحكم مصري ( م 257 ق ) صاحب منهج السالك في اخبار مصر والقري و الممالك 2 ـ ابو عمرو محمد بن يوسف كندي ( م 354 ق ) مؤلف ولاة مصر 3 ـ ابو محمد حسن بن ابراهيم بن ذولاق ليثي مصري ( م 387 ق ) ^{( 2 )} 4 ـ عزالملك محمد بن عبدالله حراني مسيحي ( م 420 ق ) 5 ـ قاضي سلامه قضاعي ( م 453 ق ) صاحب انس الزائرين 6 ـ ابو طاهر سلفي ( م 576 ق ) 7 ـ عبدالقادر مقريزي ( م 845 ق ) صاحب الخطط و الاعتبار 8 ـ شمس الدين انصاري مصري ( م 814 ق ) مؤلف الكواكب السياره في ترتيب الزياره ^{( 3 )} . 9 ـ شمس الدين سخاوي ( م 902 ق ) صاحب رساله زينبيات ^{( 4 )} . 10 ـ ابراهيم بن علي فخرومي مصري ( م 891 ق ) مؤلف

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مرقد القيله زينب ( س ) ، ص 101 به بعد . مرحوم شيخ جعفر نقدي نيز يكي از كساني است كه قبر زينب را در مصر دانسته و مرحوم سابقي دلائل وي را نيز بطور مستند رد كرده است .

2 . وي گويد : نخستين كس از اولاد علي ( ع ) كه داخل مصر شد سكينه دختر امام سجاد ( ع ) بود .

3 . وي نيز گويد كه يك نفر از اولاد علي ( ع ) در مصر از دنيا نرفته است ( همان كتاب ، ص 342 ) .

4 . سخاوي سخن مؤلف الكواكب السياره را تأييد كرده است ( الخطط التوفيقيه ، ج 5 ، ص 10 ) .

الفضائل الباهره في محاسن مصر و القاهره 11 ـ سخاوي حنفي مصري ( م 814 ق ) صاحب تحفة الاحباب 12 ـ عبدالرحمان سيوطي ( م 911 ق ) صاحب حسن المحاضره في تاريخ مصر و القاهره و نيز درّالسحابه فيمن دخل مصر من الصحابه ^{( 1 )} . 13 ـ ابن تغري بردي ( م 704 ق ) مؤلف النجوم الزاهره في الخبار ملوك مصر و القاهره 14 ـ ابن دقماق ( م 792 ق ) صاحب الانتصار لواسطه عقد الامصار ^{( 2 )} .

در بين محققان و مورخان شيعه ، تنها محسن الامين قبر زينب سلام الله را در بقيع مي داند ؛ در حالي كه هيچيك از مورخان به نام زينب كبري كه در بقيع مدفون باشد اشاره نكرده اند و زينبي كه در بقيع بخاك سپرده شده ، ام كلثوم كبري ـ مادر زيد بن عمر ـ بوده كه هر دو در يك روز از دنيا رفته اند ^{( 3 )} .

و اما بيشتر محققان و صاحب نظران شيعه از جمله « علامه بحر العلوم » ، « ميرزا حسين نوري » ، « محدث قمي » ، « حسون بن زيني حسيني » ، « علامه حسنين سابقي » ^{( 4 )} ومورخان اهل سنت از جمله « ابن بطوطه » ^{( 5 )} « ابن حوراني » ^{( 6 )} « ابن جبير » ^{( 7 )} « عزالدين محمد صيادي شافعي » و . . . معتقدند كه زينب سلام الله در « قريه راديه دمشق » بخاك سپرده شده و علت سفر عتيله بني هاشم را واقعه حرّه به سال 62 هجري ^{( 8 )} يا قحطي در مدينه دانسته كه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سيوطي در اين كتاب به نام تمامي صحابه اي كه به مصر آمده اند اشاره كرده و از زينب بنت علي ( ع ) در رساله زينبات خود نامي نبرده است ( همان كتاب ، ص 7 ـ 19 ) .

2 . ر ـ ك به حسنين تسابقي ، مرقد العقيله زينب ( س ) ، ص 82 به بعد .

3 . ابن سعد ، طبقات الكبري ، ج 8 ، ص 464 ؛ محب طبري ، ذخائر العقبي ، ص 171 .

4 . شيخ عباس قمي ، نفس المهموم ، ص 297 .

5 . الرحله ، همان جا .

6 . زيارات الشام ، ص 133 .

7 . الرحله ، همان جا .

8 . در سال 62 هجري ، پس از شهادت امام حسين ( ع ) ، مردم مدينه عليه حاكم اموي اين شهر شوريده و يزيد را از خلافت خلع كردند ، آنان براساس دعوت عبدالله بن زبير در مكّه دست به چنين اقدامي زده و بسياري نيز تحت تأثير شديد حادثه شوم كربلا واقع شده بودند . يزيد نيز مسلم بن عقبه يكي از خونخوارترين و سفاك ترين مأمورين خود را براي سركوبي مردم مدينه فرستاد . وي چند شب و روز به كشتار بازماندگان رسول خدا ( ص ) سادات و . . . پرداخت .

زينب به همراه همسرش به دمشق كه زمينهايي در آنجا داشته رفته است .

در اين ميان بعضي از آنان چون « ابن حوراني » و « محسن الامين » ، قبر زينب را در راويه دانسته ولي او را ام كلثوم صغري دختر علي ( ع ) و همسر عمر بن خطاب مي دانند كه اين سخن در گذشته مورد نقد و پاسخ قرار داده شد . اين اشتباه بيشتر بخاطر لقب آن دو يعني ام كلثوم است ؛ زيرا چنانچه گفتيم بعضي از دختران علي ( ع ) لقب ام كلثوم داشته اند . در حالي كه بعضي مي انديشند تنها ام كلثوم صغري چنين لقبي داشته است .

قريه اي كه حضرت زينب سلام الله عليها در آن مدفون هستند در گذشته به « راويه » و اكنون به زينبيه مشهور است . در حال حاضر اين قريه به شهر متصل و در هفت كيلومتري شرق دمشق قديم به طرف فرودگاه واقع مي باشد .

در خيابان اصلي اين شهرك از دور ، گنبد و مأذنه هاي مقبره آن بانوي گرامي و دخت امام علي ( ع ) ديده مي شود . گنبد اين مرقد طلائي است و در سمت شرقي و غربي آن دو مناره كاشيكاري شده قرار دارد .

در مدخل درِ غربي حرم و سمت راست آن ـ داخل اطاق كوچكي ـ سه قبر وجود دارد كه يكي از آنها قبر « آية الله سيد حسين يوسف مكي عاملي » متوفي 1397 هجري و ديگري مرحوم « محسن الامين عاملي » ، صاحب تأليف معروف « اعيان الشيعه » و سومين آنها نيز دختر ميرزا تقي بهبهاني مي باشد .

فضاي حرم حضرت زينب و صحن آن بصورت مربع مستطيل مي باشد كه شبستان و گنبد و حرم در وسط آن قرار گرفته و داراي چهار درِ ورودي مي باشد . سقف شبستان و حرم از سه قسمت تشكيل شده كه به صورت پله اي بر روي هم قرار دارند و گنبد نيز در وسط آن قرار يافته است . بر روي اين گنبد آياتي از قرآن نوشته شده و طلاكاري آن در سالهاي اخير به وسيله ايران انجام شده است .

در سمت شرق صحن مطهر ، مصلاي زينبيه به همّت « آية الله فهري زنجاني » نماينده مقام معظم ولي فقيه در سوريه ساخته شده و مراسم نماز جماعت ، دعاي كميل و نماز جمعه در آن برقرار مي گردد . اين شبستان بسيار بزرگ مي باشد . مساحت كل صحن ، حرم و

ساير مراكز وابسته حدود ده هزار متر مربع است . در حرم جمعاً 114 اطاق وجود دارد كه 64 اطاق آن در صحن بزرگ و بقيه در صحن دوم و حسينيه هاي اطراف است .

مقبره آن بانوي بزرگوار زينب كبري سلام الله عليها در وسط حرم با ضريحي نقره اي و اطراف آن هشت ستون كاشيكاري شده كه گنبد حرم بر آن استوار شده وجود دارد . ديوارهاي حرم مطهر تا نصف آن سنگ سفيد و بقيه آئينه كاري بوده و جلوه اي از هنر و معماري ايراني اسلامي است . بناي داخل و خارج حرم و همچنين مناره ها و گنبد از حدود بيست سال پيش است ولي توسعه هاي اطراف صحن و تزئينات آنها همگي از سوي جمهوري اسلامي انجام شده است .

قبر حضرت زينب همواره بعنوان نواده رسول خدا ( ص ) ، فرزند بهترين حامي و ياور او و خواهر شهيد مظلوم كربلا ـ حسين بن علي ( ع ) ـ مورد زيارت عامه مردم دمشق و كشورهاي مختلف قرار مي گيرد كه به مقصد زيارت آن بانوي مظلوم و ستمديده با هر گونه وابستگي و اعتقاد مذهبي فرسنگها راه پيموده و به اين قريه كوچك مي آيند ، در بين اهل سنت نيز « عقيله بني هاشم » از حرمت و وجاهت ويژه اي برخوردار است .

عكس

قبر مرحوم دكتر علي شريعتي

دكتر علي شريعتي در قبرستان مجاور حرم حضرت زينب سلام الله بخاك سپرده شده است . اين قبرستان در سمت شمال حرم مطهر و روبروي در شمالي آن بوده و قبر مرحوم دكتر در گوشه جنوب شرقي آن و در اطاق كوچكي قرار دارد .

قبر مرحوم محسن الامين

محسن الامين عاملي ، يكي از علماي برجسته شيعه در سوريه و صاحب كتاب معروف « اعيان الشيعه » چنانكه گفتيم در راهروي ورودي در غربي حرم مطهر حضرت زينب ( س ) داخل اطاقكي بخاك سپرده شده است . وي در تاريخ 1371 هجري وفات يافت . گسترش شيعه در سوريه مرهون زحمات اوست .

مقام و مقبره حضرت رقيّه ( س )

يكي از زيارتگاههايي كه پس از مقبره حضرت زينب كبري ( س ) مورد توجه مذاهب اسلامي و بويژه شيعه مي باشد ، مقبره و حرم « رقيّه سلام الله » ، دختر معصوم و كودك خردسال امام حسين ( ع ) است . بر اساس گزارشات منابع ، آن حضرت شش پسر و سه دختر داشته اند . دختران ايشان عبارت بودند از 1 ـ « سكينه » دختر رباب بنت امرءالقيس و خواهر علي اكبر 2 ـ « فاطمه » دختر ام اسحاق بنت طلحة بن عبدالله 3 ـ « زينب » كه او نيز خواهر فاطمه و هر دو از يك مادر بوده اند .

در بيشتر منابع به نام اين سه دختر اشاره شده و كمتر از رقيّه نامي ديده مي شود ^{( 1 )} .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . محمد بن جَرير طبري ، دلائل الامامه ، ص 74 ؛ ابن صباغ مالكي ، الفصول المهمه في معرفة الائمه ، ص 188 ؛ ابن منظور ، مختصر تاريخ دمشق لابن عساكر ، ج 9 ، ص 174 ؛ حسن الامين ، دائرة المعارف الاسلاميه الشيعيه ، ج 1 ، جزء دوم ص 25 ؛ زبير بن بكار ، كتاب نسب قريش ، ص 59 .

احتمال مي رود رقيّه نام ديگر زينب بوده باشد ؛ و اينكه از زينب ، بر خلاف فاطمه و سكينه ، نقش مؤثر و فعالي در كربلا گزارش نشده ، بنظر مي رسد وي كودكي بيش نبوده ، كه بايد در سال 57 هجري در مدينه بدنيا آمده باشد .

در هر حال او همراه ساير اهل بيت امام حسين ( ع ) و زينب كبري سلام الله به اسارت درآمده و در مكاني كنار « باب الفراديس » ـ كه در آن زمان خرابه اي بود ـ استقرار يافت . رقيّه در اين زمان چهار ساله بود كه بهانه پدر مي كرد و يزيد لعنة الله دستور داد سر مبارك پدر را نزد او ببرند . چون رقيه آن سر خونين را ديد از غم و اندوه فراوان پس از چند روز وفات يافت ^{( 1 )} .

آن معصومه را كنار آن مكان كه مقبره اي عمومي به نام « مقبره باب الفراديس » بود بخاك سپردند . اين مقبره در شمال غربي محله قديمي دمشق و كنار باب الفراديس قرار داشت . در ابتدا سلاطين ايوبي بر قبر او مقبره اي كوچك ولي زيبا ساختند ؛ سنگ قبري كه بر وي نهاده شد از سنگ موزائيك تزئين شده به وسيله عاج و مرمر بود كه اطراف آن را ضريح زيبايي احاطه كرده بود و بر فراز آن نيز گنبد و عمارتي بنا شد . مكان ياد شده كه از همان ابتدا بصورت مسجد و مقبره بود ، در سال 1125 هجري مورد بازسازي قرار گرفت و در سال 1323 هجري نيز ^{( 2 )} بوسيله ميرزا علي اصغرخان امين السلطان صدراعظم ناصرالدين شاه دوباره ترميم شد . در آن زمان سه كتيبه سنگي در داخل حرم در سمت محراب شبستان آن ديده مي شد . در كتيبه اول چند حديث در فضايل اهل بيت و نام ميرزا بابا مستوفي گيلاني بعنوان تعمير كننده بقعه مقام رقيه به تاريخ 1125 هجري ديده مي شد . در كتيبه دوم به مكان دفن ملك كامل ناصرالدين محمد كه در سال 880 هجري در اين مكان مدفون شده بود اشاره و بر كتيبه سوم نيز چند بيت شعر نوشته شده بود ^{( 3 )} .

چون فضاي اين مكان گنجايش زوار را نداشت مرحوم شيخ نصرالله خلخالي در صدد توسعه مقبره و حرم برآمد ؛ لذا خانه هاي اطراف را با كمك مردم خَيّرِ محل خريداري كرد ولي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . شيخ عباس قمي ، منتهي الامال ، ج 1 ، ص 437 .

2 . قتيبه شهابي ، همان كتاب ص 316 ؛ محسن الامين ، اعيان الشيعه ، ج 7 ، ص 34 .

3 . يوسف بن عبدالهادي ، ثمار المقاصد في ذكر المساجد ، ص 229 .

عده اي راضي نشدند و به همين منوال باقي بود تا در سال 1363 هجري شمسي به گفته جناب حجة الاسلام فهري زنجاني نماينده مقام معظم رهبري در سوريه ، با خريد آن خانه ها و پرداخت چندين برابر قيمت آنها ، امر پي ريزي بناي جديد حرم از سوي جمهوري اسلامي و با حضور مقامات سوريه آغاز شد .

مساحت ساختمان ، حرم بيش از چهارهزار متر مربع است كه ششصد متر مربع از آن صحن و فضاي باز است و بقيه را حرم و شبستان آن و مسجد ديگري كه در مجاورت ضريح ساخته شد تشكيل مي دهند .

نوع معماري كه اكنون در بناي حرم بكار رفته معماري ايراني اسلامي است . صحن مسجد كه گرداگرد آن بصورت ايواني باندازه يك و نيم متر مسقف است با ستونهاي بسيار زيباي سنگي سفيد و بصورت كنگره اي ساخته شده اند . گنبد آن بكلي تعويض و براساس معماري ايراني ساخته شده و دوازده ستون مرمرين در داخل حرم آن را نگهداشته اند . گرداگرد سقف و ديواره ها نيز كاشيكاري است .

ضريح حرم كه از دوران « امين السلطان » صدراعظم ناصرالدين شاه مانده بود در سال 1372 شمسي با ضريح ديگري كه بوسيله چهل تن از هنرمندان برجسته اصفهاني به صورتي بسيار زيبا و تحسين برانگيز ساخته شده تعويض گرديد . البته ضريح قبلي برداشته نشد بلكه در داخل ضريح جديد قرار گرفت . نگارنده خود در مراسم تعويض آن حضور داشته و تلاشهاي شبانه روزي سازندگان و عشق آنان به اهل بيت را شاهد بوده است . هر چند كه اين ضريح تقريباً 5/1 برابر ضريح قبلي است و بعلت بزرگي زياد با سن حضرت رقيّه و كودكي وي تناسبي ندارد ليكن از شاهكارهاي هنر اسلامي بوده و قابل تقدير وستايش است .

كنار حرم مطهر بازاري است كه در طول تاريخ اسلامي به « سوق العماره » معروف بوده است و باب الفراديس مذكور نيز در داخل اين بازار و حدود بيست متري مقام حضرت رقيّه قرار دارد . شايان گفتن است كه از سمت شمال حرم به جامع اموي نيز راه است .

عكس