بخش 5

13 ـ مقام رأس الحسين ( ع )

هنگامي كه كاروان اسرا و سرهاي بريده شهداء به سمت دمشق در حركت بود ، سر مبارك امام حسين ( ع ) در پايان همه سرها و مقابل زنان و اهل بيت حركت داده مي شد . پس از ورود كاروان به دمشق ، يزيد لعنة الله عليه ، سر مبارك را طلبيد ، آن را در حاليكه در طشتي از طلا بود در مقابل او گذاشتند ، زنان در پشت آن نشسته و سكينه و فاطمه به آن بسيار مي نگريستند و مي گريستند . سپس مردم به داخل مسجد آمدند ، يزيد با چوب بر دندان هاي مبارك مي زد ^{( 1 )} و مي گفت امروز در مقابل روز بدر ^{( 2 )} .

ابو برزه اسلمي به يزيد مي گفت : اين چوبها را بردار كه خود پيامبر ( ص ) را ديده ام كه براين لبها بوسه مي زد ^{( 3 )} . آنگاه به فرمان يزيد سر مبارك را از مجلس بيرون برده و به همراه ساير سرهاي شهداء سه روز بر باب القصر آويزان كردند ^{( 4 )} . پس از آن مدت ، سر مبارك امام حسين ( ع ) را پائين آورده و در گوشه شمال شرقي مسجد در اطاقكي قرار دادند . اين سر چند روز در اين مكان قرار داشت . بعدها در آن جا بقعه اي بياد بود اين حادثه غم انگيز ساختند كه به « رأس الحسين ( ع ) » مشهور شد ^{( 5 )} .

اين مكان پس از محراب و مسجد « امام زين العابدين ( ع ) » در داخل اطاقي به ابعاد 4×3 متر قرار دارد و در جدار داخلي گنبد آن اسامي ائمه نقش بسته است . در داخل شبستان مقام امام سجاد ( ع ) محفظه اي از نقره و بسيار كوچك باندازه سر يك انسان در داخل ديوار به

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . طبري ، تاريخ الطبري ، ج 6 ، ص 267 ؛ ابن اثير ، الكامل في تاريخ ، ج 4 ، ص 35 ؛ ابن كثير ، البداية و النهايه ، ج 8 ، ص 192 .

2 . در روز بدر بسياري از بزرگان بني اميه بدست علي ( ع ) و سپاه اسلام كشته شدند و اين كينه اي بود كه آل ابي سفيان و بني اميه همواره از بني هاشم به دل داشتند . سخن وي كه بيانگر كينه هاي جاهلي است بدين معني است كه انتقام روز بدر را امروز گرفته ايم .

3 . طبري ، همان كتاب ، ج 6 ، ص 267 ؛ ابن صباغ مالكي ، الفصول المهمه في معرفة الائمه ، ص 183 ؛ باقر شريف القرشي ، حياة الامام حسين ، ج 3 ، ص 374 .

4 . خوارزمي ، مقتل الحسين ، ج 2 ، ص 75 ؛ ابن كثير ، همان كتاب ، ج 8 ، ص 204 .

5 . نويري ، نهاية الارب في متون الارب ، ترجمه مهدوي دامغاني 7/203 ـ 205 ؛ ابن بطوطه ، الرحله ص 65 .

ياد محل قرار دادن سر مبارك حضرت جاسازي شده است . در سمت چپ اين محفطه نقره اي ، شبستان و يا اطاقي كه از آن ياد كرديم به وسيله دري آهنين جدا مي شود . در سمت چپ آن ضريحي كوچك از نقره و بصورت مستطيل با ابعاد 5/1×1 متر مي باشد . داخل اين مكان يا ضريح ، پايه اي مستقر شده و بالاي آن چيزي به شكل سر با پوشش قرمز رنگ كه گويا از چوب و يا سنگ ساخته اند قرار داده شده است .

در باره محل دفن سر نواده رسول خدا ( ص ) اختلاف است . مورخان شيعه معتقدند كه سر مبارك آن حضرت به وسيله حضرت سجاد ( ع ) به كربلا باز گردانيده و كنار جسد مطهر آن حضرت بخاك سپرده شده است ^{( 1 )} . بعضي از آنان نيز معتقدند كه در كنار بدن حضرت علي ( ع ) در نجف اشرف مدفون شده و لذا در بالاي سر امام علي ( ع ) زيارت امام حسين ( ع ) نيز سفارش شده است ^{( 2 )} .

در اين ميان كساني چون ابن جوزي ، ابن اياس ، قلقشندي ، مقريزي و ساير مورخان اهل سنت گفته اند سر مبارك در خزانه يزيد بود سپس او را كفن كرده و در باب الفراديس ( نزديك حرم حضرت رقيه ) بخاك سپردند . بعدها خلفاي فاطمي آن را از باب الفراديس به عسقلان مصر و سپس به قاهره منتقل و در قصر زمرد بخاك سپردند كه اكنون مقام رأس الحسين ( ع ) در آنجا معروف است ^{( 3 )} .

روايت ديگري حاكي است كه سر مبارك تا دوران سليمان بن عبدالملك در خزانه بني اميه بود و او دستور داد سر را آوردند كه تنها استخوان سفيدي از آن باقي بود كه داخل كيسه اي قرار داشت . پس از معطر ساختن آن كفن نموده و در قبرستان مسلمانان ( احتمالا باب الصغير ) بخاك سپردند . پس از آنكه عمر بن عبدالعزيز به خلافت رسيد از محل دفن سر جويا شد و آن محل را شكافت و سر را برداشت و كسي نمي داند چه كرد ، بعضي معتقدند به

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابن شهر آشوب ، المناقب الائمه ، ج 2 ، ص 200 ؛ سبط بن جوزي ، تذكرة خواص الامه في معرفة الائمه ، ص 150 . فتال نيشابوري ، روضة الواعظين ، ص 165 ؛ ابن طاووس ، اللهوف علي قتلي الطفوف ، ص 112 .

2 . مجلسي ، بحارالانوار ، ج 45 ، ص 178و ج 100 ، ص 293 ـ 257 ؛ عباس قمي ، سفينة البحار ، ج 1 ، ص 492 .

3 . محمد زكي ابراهيم ، مراقد اهل بيت بالقاهره ، ص 27 ـ 45 .

كربلا فرستاد تا در كنار بدن مطهر بخاك سپرده شود ^{( 1 )} . در هر حال اين مكان يكي از شريف ترين اماكني است كه در سرزمين شام وجود دارد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . نويري همان كتاب ، ج 7 ، ص 208 ـ 213 .

عكس

14 ـ محراب و مقام حضرت زين العابدين ( ع )

هنگامي كه امام سجاد ( ع ) در حال اسارت در مسجد اموي حضور داشتند ، در شمال شرقي جامع و در مكاني به تهجّد و عبادت مي پرداختند . ابن عساكر گويد آن حضرت هر شب و روز در اين مكان هزار ركعت نماز مي گذاشته اند ^{( 1 )} اين مكان مقدس در طول قرون مختلف مورد تبرك و زيارت قرار مي گرفته و مي گيرد . نمازگاه امام سجاد ( ع ) در سمت شمال شرقي مسجد اموي و كنار در شرقي آن است كه پس از شبستان بزرگي قرار داشته و داراي محرابي زيبا از سنگ مي باشد . اطراف اين محراب به وسيله پنجره محصور شده و در آن بسته است . در كنار اين مكان چنانچه گفته شد رأس الحسين ( ع ) قرار دارد .

در مقابل محراب و منبر اصلي مسجد اموي ـ بين دو ستون اصلي مسجد ـ جايگاهي از سنگ با نرده هاي چوبين ساخته شده است . اين مكان بصورت مربع مستطيل با ابعاد

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابن حوراني ، زيارات الشام ، ص 21 ـ 20 .

12×6 متر و ارتفاع چهل سانتي متر مي باشد . گويند اين جا مكان نشستن اسراي اهل بيت و نماز گذاردن امام سجاد ( ع ) بوده است .

P>

15 ـ مشاهد صحابه

در زواياي چهارگانه مسجد ، چهار مشهد به نام صحابه رسول خدا ( ص ) موجود است :

1 ـ مشهد ابي بكر : در شرق قبله به نام محمد بن ابي بكر كه در آن تعدادي كتب و خزائن وقف بوده است .

2 ـ مشهد علي ( ع ) : در شمال شرقي مسجد يعني همان جا كه اكنون مقام رأس الحسين ( ع ) است قرار دارد .

3 ـ مشهد عمر : در غرب قبله مسجد بوده و اكنون به مشهد عروه معروف است . در اين مكان جماعتي از علماء به درس نشسته و كتب و خزائني در آن داشته اند .

4 ـ مشهد عثمان : در سمت شمال مسجد بوده و نائبِ سلطان ، بر سمت پنجره آن و حاكم شافعي به سمت راست آن نماز مي گذارده اند . به اين مكان كلاسه نيز گفته مي شد كه به

مدرسه كلاسه در پشت جامع اموي راه داشت .

در اين مشاهد ، حكّام مذاهب اربعه و علماي آنان براي حل مشكلات با واليان همكاري داشته اند . در داخل مشهد علي ( ع ) مكاني به نام « السجن » بوده است ؛ گويند حضرت امام زين العابدين ( ع ) هنگامي كه عليه يزيد در جامع سخناني ارائه نمود در آن جا محبوس شدند .

در گوشه رواق شمال شرقي ، دري بوده كه به سمت كامليه ( مكاني كه تعدادي از فقرا در آن مجاورت داشته و به حلبيه نيز معروف بوده است ) باز مي شده و در آن جا مخازنِ كتب فراواني وجود داشته است ^{( 1 )} . شايان گفتن است اين مشاهد همانند اطاق جلسات يا حجره هايي براي آموزش علم بوده و اكنون جز آن حجره ها چيز ديگري باقي نمانده است .

16 ـ آتش سوزي هاي جامع اموي و بازسازي هاي آن

جامع اموي در دوران هاي مختلف بارها دچار آتش سوزي شده و قسمتهاي عمده اي از آن از بين رفته ولي دوباره بازسازي شده است .

1 ـ نخستين آتش سوزي

در نيمه شعبان شعبان 461 هجري رخ داد . علت آن اين بود كه امير سپاه مصر يعني بدرالجمالي به دمشق وارد شده بود ؛ بعلت درگيري كه بين سپاهيان او رخ داد ؛ دسته اي از آنان خانه اي در مجاورت جامع اموي را به آتش كشيدند و لذا آتش به مسجد سرايت كرد . مردم بلافاصله به خاموش كردن آن اقدام كردند ولي آتش از صحن گذشته و به شبستان و محراب و بالاي قبه نيز رسيد ^{( 2 )} .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابن عمري ، همان كتاب ، ص 68 ؛ اكرم العلبي ، دمشق بين عصر مماليك و عثماني ، ص 100 و 165 ـ 166 ؛ ابن بطوطه ، الرحله ، ج 1 ، ص 54 .

2 . ابن عمري ، همان كتاب ، ص 71 ؛ اكرم العلبي ، دمشق ، ص 288 ؛ ابن كثير ، همان كتاب ، ج 12 ، ص 97 ـ 98 ؛ نعيمي ، الجامع الاموي ، ص 119 .

2 ـ دوّمين آتش سوزي

در سال 740 هجري به واسطه آتش سوزي كه در بازار « طرائفيين » در مجاورت جامع رخ داد ، آتش به ديوار قسمت معروف به مشهد ابي بكر سرايت كرد و به مناره شرقي رسيد ^{( 1 )} كه نسبت به نخستين آتش سوزي ، خسارات و خرابي كمتري داشت و بلافاصله مناره آن نيز مرمت شد .

3 ـ سومين آتش سوزي

در شعبان سال 803 هجري رخ داد ولي خسارت فراواني ببار نياورد ^{( 2 )} .

4 ـ چهارمين آتش سوزي

در رجب سال 884 هجري باز جامع اموي دچار حريق گرديد ^{( 3 )} .

5 ـ پنجمين آتش سوزي

در روز شنبه چهارم ربيع الثاني 1311 هجري حريق بزرگي در مسجد رخ داد و علت آن نيز تعمير سقف صحن غربي بود كه به وسيله جرقه اي كه به سقف اصابت كرده بود آتش گرفت ؛ لذا شبستان غربي بكلي سوخت ولي در سال 1316 هجري دوباره تعمير شد ؛ رأس يحيي ( ع ) و رأس الحسين ( ع ) نيز كه دچار حريق شده بود تعمير گشت . گويند در اين آتش سوزي مصحف كبير عثماني كه به خط كوفي بوده و از مسجد عقيق در بُصري آورده شده بود سوخت .

در سال 1317 هجري نيز قسمت شرقي مسجد و در سال 1320 هجري قسمت غربي آن تعمير گرديد . از بناي قديم اين قسمتها جز دو ديوار و بعضي از كتيبه هاي سلاجقه ، و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابن عمري ، همان كتاب ، ص 135 و همچنين الدراس في تاريخ المدارس ، ج 2 ، ص 302 .

2 . اكرم العلبي ، همان كتاب ، ص 288 .

3 . پيشين ، همان جا .

ايوبيان و مماليك چيزي باقي نماند . بجاي منبر و محراب آن كه سوخته بود محراب جديدي ساختند . تمامي اين تعميرات به دستور سلطان عبدالمجيد عثماني انجام گرديد ^{( 1 )} .

17 ـ سير تاريخي توسعه و بازسازي جامع اموي

از هنگام بناي جامع اموي ، در قرون مختلف تعميرات واصلاحاتي در آن انجام و گاهي نيز مورد توسعه قرار گرفته است . از جمله :

1 ـ سال 160 هـ . ق ـ ساخت گنبد شرقي در صحن ( صخره قربان ) .

2 ـ سال 172 هـ . ق ـ ساخت گنبد غربي بنام قبة المال .

3 ـ سال 396 هـ . ق ـ ساخت گنبد نوفره مقابل باب جيرون ( باب ساعات ) .

4 ـ سال 475 هـ . ق ـ تعمير گنبدها و طاقها در ايام پادشاه سلجوقي تتش بن آلب ارسلان .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مطيع الحافظ ، حريق الجامع الاموي ، ص 13 و 59 ؛ اكرم العلبي ، همان كتاب ، ص 288 .

5 ـ سال 503 هـ . ق ـ تعمير رواق شمالي .

6 ـ سال 555 هـ . ق ـ تجديد مناره عروس .

7 ـ سال 565 هـ . ق ـ اصلاح و تجديد داخل .

8 ـ سال 602 هـ . ق ـ سنگفرش مرمر كف مسجد .

9 ـ سال 607 هـ . ق ـ تعمير درهاي جامع اموي .

10 ـ سال 607 هـ . ق ـ فواره مسجد ـ شادروان واكبرله .

11 ـ سال 610 هـ . ق ـ نصب سلاسل ( نرده هايي براي جلوگيري از ورود اسبان بداخل مسجد ) .

12 ـ سال 613 هـ . ق ـ ترميم قبه نسر ( عقاب ) .

13 ـ سال 614 هـ . ق ـ اتمام شبستان هاي داخلي .

14 ـ سال 617 هـ . ق ـ ساخت محرابي براي حنبلي ها در رواق سوم ( غربي ) در داخل شبستان كه اكنون موجود است .

15 ـ سال 668 هـ . ق ـ تعمير و سنگ مرمر ستون ها و ديوارها .

16 ـ سال 727 هـ . ق ـ تزئين ديوار شمالي جامع با سنگ مرمر .

17 ـ سال 729 هـ . ق ـ تزئين ديوار قبله جامع با سنگ مرمر ^{( 1 )} .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ر . ك به نعيمي ، الجامع الاموي ، ص 122 ـ 128 ؛ اكرم العلبي ، همان كتاب ، ص 289 ـ 290 .

نقشه

پس از فتح دمشق ، حكام اسلامي و ساير مسلمانان آن در طي قرون مختلف ، اهتمام خاصي به بناي مساجد داشته و اكنون هزاران مسجد در اين كشور بيانگر سير تحولات فرهنگي و تمدن اسلامي در آن مي باشند كه در اين مبحث تنها به چند مسجد مشهور و تاريخي اشاره مي گردد .

1 ـ مسجد السّادات

يكي از قديمي ترين مساجد دمشق پس از جامع اموي « مسجد السادات » است . مكان آن قبل از اسلام همانند جامع اموي كنيسه بوده و پس از فتح دمشق به مسجد تبديل شده است . بناي امروزين آن از قرن سيزدهم هجري است . اين مسجد كه به نامهاي « مسجد الصغير » و « جامع الحمادي » نيز معروف است ^{( 1 )} ، داراي مناره اي كوچك بوده و در نزديكي « باب توما » ـ در محله مسيحي نشين دمشق ـ قرار دارد . و دير لاتين نيز كنار آن مي باشد .

2 ـ جامع بابُ المُصَلّي

يكي ديگر از مساجد بسيار قديمي دمشق كه هم زمان با مسجد السادات و پس از جامع اموي ساخته شده است جامع باب المصلي است . بناي كنوني آن از عصر سلجوقي و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . قتيبه شهابي ، اسواق دمشق ، ص 287 .

سال 497 هجري است . اين مسجد در « سوق المصلي » يعني بين السويقه و ميدان يرموك در مسير باب الصغير مي باشد ^{( 1 )} .

3 ـ مسجد عائله و عويله

در سمت جنوب دمشق و در شرق « قبيبات » دو مسجد به نامهاي « عائله و علويله » قرار داشته كه « المحيوي » گويد رسول خدا ( ص ) فرموده اند : در شب اسرا بين عائله و عويله حركت مي كردم ^{( 2 )} . متأسفانه به رغم تلاشهاي فراوان ، اين دو مسجد را يافت نشد گويا به مرور از بين رفته اند .

4 ـ مسجد الاقصاب = القصب

اين مسجد در سمت « باب الفراديس » و خيابان اصلي مسير حرم حضرت رقيه و حدود پانصد متر پائين تر از « سوق العماره » قرار دارد . در اين مكان سرهاي شهداي « مرج عذراء » يعني حجر بن عدي و يارانش بخاك سپرده شده اند ^{( 3 )} . اسامي هفت تن از شهدا بر كتيبه اي در بالاي اين حجره كه در سمت راست راهروي مسجد است ديده مي شود . اين مسجد امروزه به « مسجد القصب و جامع منجك » معروف است . بناي آن را به امير ناصر الدين ابن منجك نسبت مي دهند كه وي مكان آن را تخريب و جامع بزرگي در سال 721 بجاي آن ساخته است ^{( 4 )} . شايان ذكر است بدنهاي اين شهداء در مرج عذراء كنوني در 36 كيلومتري دمشق قرار دارد ^{( 5 )} .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . پيشين ، ص 434 .

2 . ابن حوراني ، زيارات الشام ، ص 78 .

3 . نعيمي ، الدارس في تاريخ المدارس ، ج 2 ، ص 264 .

4 . پيشين ، ج 2 ، ص 332 .

5 . ر ـ ك به ص از كتاب حاضر .

5 ـ مسجد ابي بن كعب انصاري

مسجد ابي بن كعب انصاري به سال پانصد هجري ساخته شده است . داراي دوگنبد سبز و يك مناره كوچك است . ديوارهاي آن كوتاه و با سنگهاي سفيد و سياه ساخته شده و گويادر دوره عثماني ترميم گشته است . مكان آن در يكصد متري باب شرقي و كنار ميدان مي باشد ^{( 1 )} .

6 ـ جامع قيمريه

اين جامع كه ابتدا مدرسه بوده است در سال 665 هجري به وسيله امير « سيف بن فوارس قيمري » ، حاكم دمشق ساخته شده است . اكنون نيز مدرسه اي براي طلاب و مسجدي براي عامه است . مكان آن در سوق القيمريه حدود ده متر بالاتر از جامع فتحيه مي باشد . اين بازار در سمت شرق جامع اموي و در كوچه « رابعه العدويه » قرار دارد كه از در شرقي جامع مي توان به آن بازار راه يافت .

7 ـ جامع ابي درداء

مسجد ابي درداء در داخل قلعه دمشق ( كنار بازار حميديه ) است ^{( 2 )} . مسجدي است بسيار كوچك كه در گوشه شمال شرقي آن مقام صحابي رسول خدا ( ص ) قرار دارد . بر ديواره اين مسجد كتيبه اي با تاريخ 333 هجري و بخط كوفي است كه اشعاري در مورد ابو درداء بر آن حك شده است .

8 ـ جامع هشام

اين مسجد به وسيله « قاضي بدرالدين بن هرمز » به سال 831 ساخته شده ^{( 3 )} ومناره آن

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . يوسف بن عبدالهادي ، ثمار المقاصد في ذكر المساجد ، ص 191 .

2 . احمد دهمان ، في رحاب دمشق ، ص 80 ؛ يوسف بن عبدالهادي ، همان كتاب ، ص 190 .

3 . قتيبه شهابي ، همان كتاب ، ص 260 .

از زيباترين مناره هاي دوران مماليك بوده است كه اكنون بعلت سقف بازار به سختي ديده مي شود . مكان مسجد هشام در سوق مدحت پاشا ( اول بازار ) در پشت « خان الدكه و سوق الصدف » قرار دارد .

9 ـ جامع جرّاح

اين مسجد به وسيله « ملك اشرف موسي ايوبي » به سال 631 هجري ساخته شده است . ^{( 1 )} جامع جراح داراي گنبد و مناره اي است و بر سر در ورودي ، كتيبه اي به خط كوفي ديده مي شود كه از قرن هفتم هجري مي باشد . مكان آن در خيابان منتهي به « باب الصغير » ( يعني شارع جراح ) است و قبرستان مجاور باب الصغير نيز در كنار آن باز مي شود .

10 ـ جامع درويشيه

اين مسجد به وسيله « درويش احمد پاشا » والي عثماني دمشق در قرن دهم هجري ساخته شده است ^{( 2 )} . جامع بزرگي است كه داراي صحن مستطيل شكلي بوده و مقبره درويش پاشا نيز در آن قرار دارد . مكان جامع درويشيه در محله « درويشيه » و « شارع المستقيم » و حدود دويست متر بالاتر از مدخل بازار حميديه ( در نبش خيابان ) قرار دارد . در سمت راست محراب آن كتيبه اي به تاريخ 488 هجري ديده مي شود .

11 ـ جامع سيباهيه

ساخته « امير سيباي بن بختجا » آخرين نواب السلطنه عهد مملوكي سال 919 هجري است ^{( 3 )} . اين مسجد در پايان جنوب شرقي بازار درويشيه در شارع مستقيم و پشت مدخل بازار مدحت پاشا بوده و جامع درويشيه نيز كمي بالاتر از آن است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . قتيبه شهابي ، همان كتاب ، ص 260 .

2 . يوسف بن عبدالهادي ، همان كتاب ، ص 216 ؛ قتيبه شهابي ، همان كتاب ، ص 354 .

3 . قتيبه شهابي ، همان كتاب ، ص 373 .

عكس

12 ـ جامع نقشبنديه

اين مسجد در سال 981 هجري به وسيله « مراد پاشا » والي عثماني دمشق براي فرقه نقشبنديه ساخته شد . ^{( 1 )} روبروي اين مسجد « مقبره شيخ حسن جباوي » متوفي سال 914 هجري است كه از اقطاب و بزرگان « فرقه سعديه » مي باشد مكان جامع نقشبنديه در خيابان « ميدان » و كمي بالاتر از در غربي مقبره باب الصغير و در مدخل سوق الساروجيه است .

13 ـ جامع احمديه

ساخته « شمس احمد پاشا » والي عثماني دمشق در سال 1260 هجري است ^{( 2 )} . اين مسجد در سمت غربي « سوق الحميديه » پشت ديوار جنوبي قلعه دمشق قرار دارد كه امروزه به جامع حميديه ـ مدرسه احمديه و خانقاه احمديه نيز معروف است .

14 ـ جامع سنانيه

جامع سنانيه از بناهاي عثماني است كه به وسيله سنان پاشا والي دمشق در سال 999 هجري ساخته شده است ^{( 3 )} . جامع مذكور در سوق الجابيه و شارع سعد زغلول كمي بالاتر از مدخل سوق الحميديه قرار دارد و جامع درويشيه نيز پائين تر از آن است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . قتيبه شهابي ، همان كتاب ، ص 417 .

2 . پيشين ، ص 7 .

3 . پيشين ، ص 381 .

به علّت اهميت و اعتباري كه اسلام ، قرآن كريم و پيامبر ( ص ) نسبت به علم و آموزش علوم بويژه علوم اسلامي و در مجموع ، تعليم و تربيت قائل هستند از هنگام نفوذ اسلام در شام و از جمله در دمشق براي تعليم قرآن ، حديث و علوم شرعي مدارسي ساخته شد . ساخت مدارس از سوي حكام ، امراء و علماء بويژه در قرون چهارم تا هفتم هجري به اوج خود رسيد . در اين مدارس ، دارالقرآن ها و دارالحديث ها ، جوانان و نوجوانان به كسب علوم شرعي و فراگيري قرآن و حديث اشتغال داشتند . انبوه اين مدارس در دمشق و ساير شهرهاي شام دليلي بر اهميت فراوان قرآن و حديث و تَعلّم در اين سرزمين است . طُلابي در آن مدارس به كسب علم پرداختند كه پس از چندي خود عالم بزرگي شده و نقش بسزائي در پيشرفت وتوسعه علوم اسلامي داشتند . قديمي ترين مدرسه يا دارالقرآني كه در دمشق ساخته شده « مدرسه الرشائيه » بود كه در سال 444 هجري به وسيله « رشأبن نظيف بن ماشاءالله » احداث گرديد ^{( 1 )} و بزودي يكي پس از ديگري دارالقرآن ها و دارالحديث ها ساخته شد كه در مجموع به بيش از پانصد عدد مي رسيد .

هر يك از فرقه هاي اهل سنت از قبيل شافعي ها ، حنبلي ها ، مالكي ها ، حنفي ها . براي خود مدرسه اي ساخته و به تعليم و آموزش فقهِ مذهب خويش مي پرداختند كه نام اين مدارس

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . محمد كرد علي ، غوطه دمشق ، ص 124 ؛ نعيمي ، دورالقرآن بدمشق ، تحقيق صلاح الدين المنجد ، ص 15 به بعد .

و تاريخچه آن در منابع اختصاصي آن آمده ^{( 1 )} و ذكر يك يك آنها از محدوده مبحث ما خارج است در اين جا تنها به چند نمونه از مدارس مشهور و تاريخي دمشق اشاره مي گردد كه بنيانگذاران آن از سلاطين و علماي بزرگ ^{( 2 )} بوده و خود بعدها در آن مدارس مدفون شده اند .

الف ـ مدارس

1 ـ مدرسه نوريه كبري

يكي از قديمي ترين مدارس دمشق است كه توسط « نورالدّين محمود زنگي » ( ملقب به شهيد ) يكي از امراي بزرگ شام و فاتحين جنگهاي صليبي در سال 556 هجري ساخته شد . اين مدرسه كه بعنوان دارالحديث مورد استفاده قرار مي گرفته اوّلين دارالحديث بر روي زمين بوده است ^{( 3 )} . اكنون پس از گذشت بيش از هشت قرن ، همچنان محل تدريس طلاب مي باشد . مدرسه مذكور دو طبقه و داراي حجره هاي فراوان و دو شبستان بزرگ ـ كه در يكي از آنها نماز جماعت برگزار مي شود ـ مي باشد . مقبره باني آن يعني نورالدّين شهيد نيز در آن قـرار دارد كـه به وسيله پنجره اي به بازار خياطهاي سابق راه داشته و مورد زيارت قرار مي گيرد . مكان مدرسه نوريه در پشت جامع اموي در سمت چپ انتهاي بازار حميديه و در شارع ^{( 4 )} نورالدّين قرار دارد . اين شـارع به « سوق الخياطين و سوق العصرونيه » نيز معروف است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ر ـ ك نعيمي ، الدّراس في تاريخ المدارس و همچنين دور القرآن بدمشق ؛ يوسف بن عبدالهادي ، ثمار المقاصد في ذكر المساجد .

2 . براي اطلاع از بيوگرافي بانيان اين مدارس به بخش قبور سلاطين شام از كتاب حاضر مراجعه شود .

3 . ابن حوراني ، زيارات الشام ، ص 26 .

4 . منظور از شارع در اين مباحث كوچه است زيرا بسياري از كوچه هاي باريك و كوچك دمشق نام شارع يعني خيابان بر آن نهاده شده است .

2 ـ مدرسه عادليه كبري

يكي ديگر از مدارس مشهور و قديمي دمشق است كه به وسيله « ملك عادل سيف الدين ابي بكر بن ايوب » برادر سلطان صلاح الدين ايوبي فاتح جنگهاي صليبي در سال 612 هجري ساخته شده است . اين مدرسه نقش بسيار مهمي در رشد وتوسعه علوم شرعي و اسلامي داشته است . در اين مكان ابوشامه الروضتين خويش را تأليف كرده و مورخ و نسّاب معروف « ابن خلكان » ، كتاب و فيات الاعيان خويش را به رشته تحرير در آورده است . ابن خلدون جامعه شناس بزرگ اسلامي و ابن مالك صاحب الفيه نيز در اين مدرسه به تدريس پرداخته اند ^{( 1 )} .

در مدرسه عادليه ، باني آن يعني ملك عادل كه به سال 615 هجري وفات يافت در حجره واطاق سمت چپ مدرسه مدفون است . در يكي از شبستانهاي مدرسه كرسي و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . اكرم العلبي ، خطط دمشق ، ص 141 ؛ احمد دهمان ، في رحاب دمشق ، ص 92 .

كتابخانه استاد شهير معاصر دمشق مرحوم « محمد كرد علي » صاحب كتاب خطط الشام و غوطه دمشق قرار دارد . مدرسه دو طبقه بوده و داراي يك نماز خانه و حجره هايي براي طلاب است . در قرون بعدي و در عصر حاضر تا حدودي مورد بازسازي قرار گرفته و امروزه نيز مورد استفاده است .

در سال 1919 م مدرسه مذكور محل موزه ملي دمشق و سپس محل فرهنگستان شد و اكنون بعنوان مدرسه مورد استفاده اهل علم است . نماي بيروني آن از سنگ هاي تراشيده بزرگ بوده و گنبدي با رنگ قرمز دارد . مكان آن در سمت راست درب شرقي جامع اموي ـ كه به سوي بازار حميديه است ـ و در نبش « شارع الكلاسه و سبع طوالع » قرار دارد . مدرسه ظاهريه نيز مقابل آن است .

3 ـ مدرسه ظاهريه كبري

يكي ديگر از مدارس قديمي و مشهور دمشق است كه به وسيله « ملك ظاهر بَيْبَرس بُنْدُقداري » يكي از امراي بزرگ شام و از فرمانروايان و فاتحان جنگهاي صليبي به سال 676