بخش 6

125

هجري ساخته شده است ^{( 1 )} . مدرسه ظاهريه بعدها به بزرگترين كتابخانه دمشق به نام « دارالكتب الظاهريه » تبديل شد كه در آن دهها هزار نسخه خطي و نفيس نگهداري شده و هم اكنون نيز پا برجاست .

تعميرات اندكي در اين مدرسه صورت گرفته و قرار است به موزه ملي دمشق تبديل شود . داخل مدرسه مذكور ـ در سمت راست درب ورودي ـ قبر ملك ظاهر بيبرس باني آن قرار دارد كه در آن محرابي است و گنبدي از سنگ و گچ داشته و ديوارهاي آن نقاشي شده است . مدرسه از دو طبقه تشكيل شده و علاوه بر محل كتابخانه ، مكاني براي تدريس طلاب نيز در آن موجود است .

مكان مدرسه ظاهريه در مقابل مدرسه عادليه يعني در شمال غربي جامع اموي و نبش شارع كلاسه و سبع طوالع مي باشد . در سمت راست آن نيز حمام ظاهريه ـ يكي از قديمي ترين حمامهاي دمشق ـ واقع شده است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . احمد دهمان ، همان كتاب ، ص 112 ؛ نعيمي ، الدارس في تاريخ المدارس ، ج 1 ، ص 257 .

126

4 ـ مدرسه عزيزيه

اين مدرسه به وسيله ملك عزيز فرزند سلطان صلاح الدين ايوبي فاتح جنگهاي صليب ساخته شد ^{( 1 )} . ومقبره صلاح الدين نيز در آن قرار دارد . اكنون مقبره و محل دفن صلاح الدين كه در اطاقك كوچكي قرار دارد مورد بازديد و زيارت است و قرنهاست كه از حالت مدرسه خارج شده است . اين مدرسه كه نسبتاً كوچك و داراي گنبدي قرمز مي باشد . در خارج باب شمالي جامع اموي و سمت چپ آن واقع و تقريباً حدود پنجاه متر با در شمالي جامع فاصله دارد . در صحن و حياط مدرسه قبر سه شهيد از دوره عثمانيها است كه در سقوط هواپيما كشته شده اند ، قبر دكتر صالح شهبندي يكي از مسئولين سوريه نيز كه در سال 1359 هجري به شهادت رسيده در كنار آنهاست .

5 ـ مدرسه سميساطيه

اين مدرسه خانه « عمر بن عبدالعزيز » حاكم اموي بوده است كه به دست ابي القاسم علي بن محمد بن يحيي السلمي الحبشي معروف به « سميساطي » از بزرگان و رؤساي دمشق به مدرسه و خانقاه تبديل شد . وي در سال 453 هجري وفات يافت و در خانقاه خود مدفون گشت . اين خانقاه براي فقراي صوفي وقف شده بود ^{( 2 )} . كتيبه اي بخط كوفي بر بالاي اين مدرسه است كه از باني و مالك آن ياد كرده است . در اين مدرسه كه مخصوص صوفيه بوده است علماي اهل تصوف به زاويه و تهذيب مي نشسته اند .

يكي از علماي معروف متصوفه كه به شيعه منسوب و در مكتب اهل سنت رافضي خوانده شده است « شرف الدين مراغي دمشقي » است كه به سال 788 هجري وفات يافت ^{( 3 )} . مدرسه سميساطيه در كنار در شمالي جامع اموي معروف به « باب الناطفيين » و سمت راست

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . نعيمي ، همان كتاب ، ج 1 ، ص 290 .

2 . ابن عماد ، شذرات الذهب ، ج 1 ، ص 95 ؛ نعيمي ، همان كتاب ، ج 2 ، ص 118 ؛ مطيع الحافظ ، الجامع الاموي ، ص 28 .

3 . نعيمي ، همان كتاب ، ج 2 ، ص 118 .

127

كسي است كه از جامع خارج مي شود . مدرسه مذكور كه ديوارهاي آن از سنگهاي بزرگ است اكنون به « معهد الدراسات الشرعيه » تبديل شده و جوانان در آن به تدريس مشغول هستند .

6 ـ مدرسه جوزيه

اين مدرسه توسط « محيي الدين ابي الفرج يوسف بن عبدالرحمان بن جوزي » ، مورخ مشهور در قرن هفتم هجري بنا شده است . ابن جوزي استاد ابن كثير ، صاحب البداية و النهايه بوده و خود در اين مدرسه تدريس مي كرده است . اين مورخ شهيد به همراه « المستعصم » آخرين خليفه عباسي به دست هلاكو خان مغول كشته شد ^{( 1 )} .

اكنون اين مكان كه به جامع و مسجد الجوزه معروف است ، در خيابان اصلي مسير حرم حضرت رقيه ( جنوب آن ) كمي پائين تر از بازار العماره قرار دارد . اين مدرسه در سال 840 هجري به مسجد تبديل شده و مناره آن در سال 1078ق تعمير گشته است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . پيشين ، ج 2 ، ص 23 ـ 40 .

128

7 ـ مدرسه جُقْمُقيه

اين مدرسه كه به وسيله « امير سيف الدين جقمق » يكي از امراي شام به سال 822 هجري بنا شد ، تيمور لنگ آن به آتش كشيده ولي دوباره مورد ترميم قرار گرفته است ^{( 1 )} .

مكان آن در سمت شمال جامع اموي و آخر كوچه اي است كه در شمالي جامع اموي به آن باز مي شود . مدرسه جقمقيه كه در « شارع الكلاسه و باب البريد » قرار دارد ، مدفن « امير سيف الدين جقمق » باني آن نيز مي باشد . مدرسه اي است بزرگ و اكنون به « معهد العلوم الشرعيه للجمعية القراء » تبديل شده است كه تابلو در ورودي آن از اين امر حكايت مي كند و تاريخ تأسيس آن سال 1356ق مي باشد . در كنار مدرسه جقمقيه بقاياي ستونهاي معبد ژوپيتر ديده مي شود .

8 ـ مدرسه شاميه

به وسيله « دختر نجم الدين ايوب » و خواهر تورانشاه ايوبي به سال 587 هجري بنا شده است ^{( 2 )} در صحن اين مدرسه قبور ، فرزندش حسام الدين و همسرش محمد بن شيركوه و برادرش توارنشاه نيز قرار دارد . مكان آن در خيابان يوسف العِظَمه و نزديكي هتلهاي محل استقرار ايرانيان و زير پل هوائي است .

ب ـ دارالقرآن ها

1 ـ دارالقرآن الرشائيه

يكي از قديمي ترين مدارسي كه در دمشق ساخته شد ، « دارالقرآن الرشائيه » بود كه به سال چهارصد هجري يا 444هـ به وسيله « شيخ رشا بن نظيف بن ماشاءالله » بنا گرديد ^{( 3 )} . اين

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . نعيمي ، همان كتاب ، ج 1 ، ص 374 .

2 . پيشين ، ج 1 ، ص 227 .

3 . نعيمي ، همان كتاب ، ج 1 ، ص 9 ؛ اكرم العلبي ، خطط دمشق ، ص 66 .

129

مدرسه از ابتدا براي تعليم قرآن در نظر گرفته شد و بعدها در سال 820 هجري مدرسه اخنائيه بجاي آن احداث گرديد كه اكنون موجود و در خارج باب شمالي جامع اموي و كنار مدرسه سميساطيه است . قاضي قضاة اخنائي شافعي نيز در اين مكان مدفون است .

2 ـ دارالقرآن صابونيه

اين دارالقرآن به وسيله « احمد بن سليمان بن محمد البكري صابوني » به سال 868 هجري ساخته شد . داراي گنبد و مناره بوده و ديواره هاي آن سنگي است ^{( 1 )} . اكنون علاوه بر تعليم قرآن ، نماز جماعت نيز در آن بر پا مي شود . دارالقرآن صابونيه در خارج « باب الجابيه » در شارع ميدان و روبروي در غربي مقبره باب الصغير است .

3 ـ دارالقرآن افريدونيه

توسط افريدون العجمي ايراني از تجار خير و مشهور دمشق در سال 749 هـ بنا شده و محل دفن وي نيز مي باشد . اين دارالقرآن در خارج باب الجابيه و نرسيده به دارالقرآن صابونيه ، و در غرب باب الصغير مي باشد ^{( 2 )} .

4 ـ دارالقرآن تنكزيه

در سال 728 هجري به وسيله « امير تنكز » نائب مملوكي دمشق ساخته شد و در سال 1329 ق « شيخ كامل القصاب » آن را مورد مرمت قرار داد ^{( 3 )} . مقبره امير تنكز نيز در همين مكان قرار دارد . اين مدرسه در شرق بازار « البزوريه » در شارع مستقيم مي باشد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . محمد كرد علي ، غوطه دمشق ، ص 124 .

2 . اكرم العلبي ، همان كتاب ، ص 60 .

3 . قتيبه شهابي ، اسواق دمشق ، ص 239 .

130

5 ـ دارالقرآن الاسعريّه

به وسيله « خواجه ابراهيم اسعري » يكي از بزرگان تاجر دمشق به سال 817 هـ ساخته شده است . بعدها باني اين مدرسه در همان مكان مدفون گرديد ^{( 1 )} . اين دارالقرآن در كنار « جامع ماردانيه » به سمت محله محيي الدين ساخته شده و هم اكنون نيز جوانان در آن به تعليم قرآن مشغول هستند .

6 ـ دارالقرآن تفتازانيه

آن را « شريف تفتازاني » از علماي معروف دمشق در سال 767 هـ بنا كرده است . تاج الدين سبكي در اين مدرسه تدريس مي كرده است . مدرسه مذكور در شمال « مدرسه بادرائيه » در محله بادرائيه است ^{( 2 )} .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . اكرم العلبي ، همان كتاب ، ص 56 .

2 . پيشين ، ص 61 .

133

قبرستان باب الصغير يكي از قبرستانهاي بسيار مهم و تاريخي دمشق است . اين قبرستان در نزديكي « باب الصغير » كه يكي از دروازه هاي اصلي شهر قديمي دمشق است قرار داشته و وجه تسميه آن نيز به همين علت است . اين مكان مدفن دهها نفر از امامزادگان ، صحابه گرانقدر رسول خدا ( ص ) ، سرهاي شهداي كربلا ، علماي بزرگ اسلام و شيعه ، سادات جليل القدر ، مورخان و محدثان و صدها تن از بزرگان و رجال اسلامي است . در اين بحث به مقدس ترين و مشهورترين قبور آن اشاره مي گردد .

الف ـ قبور فرزندان گرامي ائمه اطهار سلام الله عليها در باب الصغير

1 ـ قبر سكينه دختر امام حسين ( ع )

« آمنه » ، ملقب به « سكينه » يكي از دختران حضرت امام حسين ( ع ) بود كه در حادثه جان فزاي كربلا حضور داشت . مادر وي « رباب بنت امرءالقيس بن عدي بن اوس بن جابر بن كعب بن عليم بن جناب » بوده است ^{( 1 )} . سكينه با عبدالله بن حسن ( ع ) يا حسن بن حسن ( ع )

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . زبير بن بكار ، كتاب نسب قريش ، ص 59 ؛ ابن صباغ مالكي ، الفصول المهمه في معرفة الائمه ، ص 185 ؛ مجلسي ، بحار الانوار جزء 45 از مجلد پانزدهم ، ص 329 ؛ حسن الامين ، دائرة المعارف الاسلاميه الشيعيه جزء دوم ، ص 25 .

134

ازدواج كرد ليكن همسرش قبل از زناشوئي با او در كربلا به شهادت رسيد سپس ^{( 1 )} او به همراه خواهرش رقيّه و فاطمه و عمه اش زينب و ساير اهل بيت امام حسين ( ع ) به اسارت در آمده و به دمشق وارد شد . وي در سال 117 هجري يعني در سن هفتاد سالگي وفات يافت ^{( 2 )} .

بعضي از مورخان محل دفن او را مدينه دانسته اند ليكن در بقيع قبري به او منسوب نيست و بعيد است كه در آن جا بخاك سپرده شده باشد . مرحوم « محسن الامين » يكي از كساني است كه معتقد است وي در مدينه بخاك سپرده شده و قبري كه اكنون در مقبره باب الصغير است قبر او نيست بلكه به سكينه دختر يكي از امراي دمشق تعلق دارد ^{( 3 )} .

قبر سكينه درباب الصغير ابتداي در اصلي است و داراي گنبدي بزرگ به رنگ سبز مي باشد كه دو گنبد ديگر نيز اطراف آن هستند . بر فراز اين مرقد مناره اي نيز برنگ سبز ديده مي شود . قبر سكينه ( س ) و ام كلثوم زينب صغري دختر امام علي ( ع ) هر دو داخل يك حجره و شبستان بزرگي است . نماي اين مرقد از قبل از دوران عثماني است كه به احتمال زياد در آن دوران تجديد بنا شده و بر اساس تابلويي كه بر در ورودي نصب گرديده در سال 1330ق نيز مرمت شده است .

در داخل شبستان و حجره مذكور ـ و سمت راست ـ ضريحي از چوب و پوشيده از پارچه سبز رنگي ديده مي شود كه به سكينه ( س ) تعلق دارد . سمت چپ آن نيز ضريح ديگري به همان شكل از ام كلثوم صغري مي باشد . در كنار ديوار پلكاني است كه به زير زمين باز مي شود . در آن جا ضريح و تابوت هر دو قبر در دو اطاقك بسيار كوچك و كوتاه قرار دارند . قبر سكينه ( س ) به وسيله محفظه اي شيشه اي احاطه شده و سنگ قبري از قرن دوم هجري بر آن ديده مي شود . بر روي اين سنگ آياتي از قرآن به خط كوفي سده دوم حجاري شده است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابن منظور ، مختصر تاريخ دمشق ابن عساكر ، ج 20 ، ص 359 .

2 . محسن الامين ، اعيان الشيعه ، ج 7 ، ص 274 ؛ ابن خلكان ، و فيات الاعيان و انباء ابناء الزمان ، ج 1 ، ص 297 .

3 . محسن الامين ، همان جا ، براي اطلاع بيشتر از زندگاني اين بانوي فداكار ر ـ ك به عايشه بنت الشاطي ، سكينه بنت الحسين ، بيروت 1406ق .

135

2 ـ قبر ام كلثوم دختر امام علي ( ع )

در كنار مرقد سكينه ـ دختر امام حسين ( ع ) ـ قبر ام كلثوم ، دختر علي ( ع ) است . چنانچه گفته شد علي ( ع ) چهار دختر با لقب ام كلثوم داشته اند ^{( 1 )} . ام كلثوم ، زينب كبري در مبحث قبل مورد بررسي قرار گرفت . ام كلثوم كبري نيز كه از فاطمه سلام الله بود چنانچه ذكر شد در مدينه ـ هنگام حيات امام حسن مجتبي ( ع ) ـ همراه فرزندش زيد بن عمر در يك روز از دنيا رفته و در بقيع مدفون شد ^{( 2 )} . ام كلثوم مورد نظر كه اكنون در « باب الصغير » است مي توان بطور دقيق گفت كه اين دوتن نبوده اند ، يعني بايد وي از ساير زنان علي ( ع ) غيراز فاطمه ( س ) بوده باشد . از ميان دختران ، دو ام كلثوم ديگر هستند ، يكي از آنان نفيسه ، همسر عبدالله اصغر بن عقيل و ديگري زينب ، همسر محمد بن عقيل بوده است . اين مرقد بايد متعلق به يكي از اين دو باشد .

آنچه كه مسلم است اين بانو در حادثه كربلا ، همراه خواهرش زينب حضور داشته و در بارگاه ابن زيادو يزيد لعنة الله عليهما خطبه هاي غراء و كوبنده اي خوانده و در منابع تاريخي نيز ثبت شده است ^{( 3 )} .

ام كلثوم وقتي همراه كاروان اسرا وارد كوفه شد ، چون مردم به زنان اهل بيت نگاه مي كردند فرياد زد : آيا از خدا و رسولش شرم نمي كنيد كه اين گونه به حرم پيامبر ( ص ) نگاه مي كنيد ايشان همچنين قبل از ورود به دمشق نزد عمر بن سعد رفته و از وي خواست تا زنان حرم را از دري كه مردم كمتري حضور داشته باشند وارد شهر كنند ولي او نپذيرفت ^{( 4 )} .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . بنگريد به ص از كتاب حاضر .

2 . ابن سعد ، طبقات الكبري ، ج 8 ، ص 464 ؛ محب طبري ، ذخائر العقبي ، ص 171 . يعني در حقيقت ام كلثوم كبري در واقعه كربلا در قيد حيات نبوده است .

3 . مجلسي ، بحار الانوار ، جزء 45 از مجلد پانزدهم ، ص 112 ؛ ابن اثير ، اسدالغابه في معرفة الصحابه ، ج 5 ، ص 469 ؛ همچنين بنگريد به الاحتجاج طبرسي ، بلاعات النساء ابن طيفور و . . .

4 . عبدالرزاق مقرم ، مقتل الحسين او حديث كربلا ، ص 400 و 477 .

136

( يك صفحه براي عكس )

137

3 ـ قبر منسوب به فاطمه صغري دختر امام حسين ( ع )

فاطمه صغري ـ دختر امام حسين ( ع ) ـ از « ام اسحاق بنت طلحه بن عبيدالله بن تيميه » بوده است ^{( 1 )} . وي در سال سي ام هجري بدنيا آمد و در واقعه كربلا نيز حدود سي سال سن داشته است ^{( 2 )} لذا مي توان گفت از خواهرش سكينه بزرگتر بوده است .

فاطمه صغري زني بزرگوار و داراي مقام عالي ديني و علمي بود بطوري كه پدرش سيد الشهدا به اين امر شهادت داده است و آن هنگامي بود كه حسن مثني براي خواستگاري يكي از دختران امام آمد ، حضرت به او فرمود من فاطمه رابراي تو برمي گزينم كه به مادرم فاطمه دختر رسول خدا ( ص ) بسيار شبيه ؛ و در دين ، تمام شب به نماز و عبادت مي پردازد ، روزها را روزه مي دارد و در شكل مشابه حورالعين است ^{( 3 )} .

او از پدر ، برادرش ـ زين العابدين ( ع ) ـ و عمه اش ـ زينب ـ عبدالله بن عباس و اسماء بنت عميس حديث روايت مي كرده و فرزندان او ، عبدالله ، ابراهيم ، حسين همچنين ام جعفر ، ابوالمقدام و زهير بن معاويه نيز از او حديث نقل كرده اند ، احاديث او در سنن ترمذي ، ابوداود ، ابن ماجه ، نسايي ، و تأليفات ابن حجر آمده است . فاطمه صغري در منزل فاطمه ( س ) ـ مادر بزرگش ـ درمسجدالنبي ( ص ) مي زيست ، وقتي وليد دستور تخريب خانه هاي مسجدالنبي ( ص ) را صادر كرد او به خارج مسجد رفته ، و در آن جا خانه اي ساخت ، چاهي حفر كرد كه بركت فراواني داشت . اين چاه را زمزم مي خوانده و مردم از آن تبرك مي جستند ^{( 4 )} . فاطمه همانند زينب در حوادث كربلا مأمن و پناهگاه اهل بيت بوده و در بارگاه عبيدالله بن زياد و يزيد خطبه هاي غراء خوانده است ^{( 5 )} . او به سال 110 هجري وفات يافت .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . زبير بن بكار ، كتاب نسب قريش ، ص 59 ؛ مجلسي ، همان كتاب ، ج 45 ، ص 331 ؛ حسن الامين ، دائرة المعارف الاسلاميه الشيعيه ، ج 1 ، جزء دوم ، ص 25 .

2 . ابن اثير ، الكامل في التاريخ ، ج 4 ، ص 35 ؛ ابن حجر ، تهذيب التهذيب ، ج 12 ، ص 442 .

3 . عبدالرزاق مقرم ، همان كتاب ، ص 405 بنقل از اسعاف الراغبين ، ص 202 .

4 . سمهودي ، وفاء الوفاء باخبار دارالمصطفي ، ج 3 ، ص 909 .

5 . مجلسي ، همان كتاب ، جزء 45 از مجلد پانزدهم ، ص 331 ؛ طبرسي ، الاحتجاج ، ج 2 ، ص 302 ؛ سيد عبدالكريم سيد عليخان ، مقتل الحسين بن علي ، ص 71 ـ 69 .

138

پشت قبر سكينه ( س ) و ام كلثوم ( س ) و سمت چپ آن قبري منسوب به فاطمه صغري دختر امام حسين ( ع ) است كه در داخل يك حجره و اطاقك كوچكي مي باشد . گنبد آن به رنگ سبز و ديواره هاي آن به وسيله سنگهاي سياه و سفيد بر پا شده است . در داخل آن تابوتي چوبين كه به وسيله پارچه اي سبز پوشيده قرار دارد و در كنار اطاق پلكاني است كه به زير زمين باز مي شود . در آن جا سنگ قبر اوست كه در فضاي بسيار كوچكي قرار گرفته و آية الكرسي با خط كوفي بر قبر او حجاري شده است .

بنظر نمي رسد اين قبر متعلق به فاطمه دختر امام حسين ( ع ) باشد چرا كه در پائين كتيبه كوفي كه بر ديواره سنگ قبر او قرار دارد جمله اي با اين عنوان « هذا قبُر فاطِمه بِنْت اَحْمَد بنِ الحُسَينْ الشهيد ( ع ) » و تاريخ 439 هجري ديده مي شود . ليكن در نظر عامه و خادمين اين محل ، قبر ، از فاطمه دختر امام حسين ( ع ) است در حالي كه نوشته روي آن حاكي از چيز ديگري است . از طرف ديگر بيشتر منابع روايت مي كنند كه فاطمه صغري در منزل خود يعني در پشت مسجد النبي ( ص ) وفات يافت و در بقيع به خاك سپرده شد ^{( 1 )} . پس به احتمال زياد چون روايتي نيز مبني بر سكونت فاطمه صغري در دمشق نداريم قبر مذكور بايد متعلق به نواده امام حسين ( ع ) ـ نه دختر او ـ باشد والله اعلم .

4 ـ قبر عبدالله بن جعفر الصادق ( ع )

قبر فرزند گرامي امام صادق ( ع ) ، كمي بالاتر ازقبر فاطمه صغري و در سمت چپ آن قرار دارد كه داراي گنبدي كوچك به رنگ سبز بوده و داخل آن تابوتي چوبين با محفظه اي فلزي ديده مي شود ؛ اين جا قبر فرزند امام ششم شيعيان است .

5 ـ قبر عبدالله بن سجاد ( ع )

قبر عبدالله بن امام زين العابدين ( ع ) ـ معروف به عبدالله باهر ـ در كنار ديواره شرقي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . براي تحقيق بيشتر در اين مورد بنگريد به تاريخ و آثار اسلامي مكه مكرمه و مدينه منوره ، تأليف نگارنده اين سطور ، چاپ سازمان حج و زيارت ، نشر شعر 1372 ، ص 260 .

139

باب الصغير قرار دارد كه از قبرستان مستقل و راه آن پس از درِ اصلي قبرستان مي باشد . داراي صحن و گنبد سبز و شبستان نسبتاً بزرگي است . اطراف مقبره و مرقد او كه در سال 1330 هـ باز سازي شده ^{( 1 )} ديواري كشيده اند كه آن را از قبرستان مستقل و مجزا ساخته اند .

ب ـ مدفن سرهاي شهداي كربلا در باب الصغير

پس از آنكه اهل بيت رسول خدا ( ص ) را در كربلا به خاك و خون كشيدند ، عمر بن سعد دستور داد تا سرهاي شهداء را قطع نمايند . پس از اين اقدام شنيع ، سرها را بين قبايل قسمت نمود تا آنان بدين وسيله به ابن زياد تقرب جويند . لذا قبيله كنده سيزده سر ، به رياست قيس بن اشعث كندي ، قبيله هوازن دوازده سر ، به رياست شمر بن ذي الجوشن ، تميم هفت سر ، بني اسد شانزده سر بر نيزه كرده ، و در مجموع با 71 سر بريده وارد كوفه شدند ^{( 2 )} . عبيدالله دستور داد تمامي سرها را از جلويِ كاروان اسرا حركت داده و به شام برند . در شب اول ماه صفر ، كاروان به دمشق رسيد ، قبل از ورود آن ، به دستور حكومت يزيد ، شهر را آذين بسته و آراستند ؛ زنان و مردان هلهله كنان ايستاده و سرهاي مقدس را بر نيزه ها و كاروان مصيبت ديدگان اهل بيت را دنبال آن مي نگريستند . سر مقدس عباس بن علي ( ع ) جلو تر از همه و سر مقدس امام حسين ( ع ) در آخر سرها و در جلو زنان بر نيزه افراشته بود ^{( 3 )} ؛ گويي هنوز عباس بن علي ( ع ) جلو دار و علمدار كربلا بود .

زينب يا خواهرش ام كلثوم از رئيس قافله خواسته بودند تا سرها را جلوتر از كاروان وارد شهر كنند تا مردم متوجه سرها شده وبه حرم اهل بيت نگاه نكنند . اين درخواست مورد

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . يوسف بن عبدالهادي ، همان كتاب ، ص 252 .

2 . عبدالرزاق موسوي المقرم ، مقتل الحسين او حديث كربلاء ، ص 391 ؛ ابن صباغ مالكي ، همان كتاب ، ص 197 .

3 . ابوالحسن شعراني ، رمع السجود ، ص 242 ؛ مجلسي ، بحار الانوار ، همان كتاب ، ج 45 ، ص 124 ـ 128 ؛ باقر شريف القرشي ، حياة الامام حسين ( ع ) ، ج 3 ، ص 368 ـ 369 .

140

موافقت قرار گرفته بود . هنگام طلوع آفتاب سرهاي مقدس شهدا و كاروان اسرا از « باب الساعات » وارد مسجد اموي شد . آنگاه به دستور يزيد لعنة الله ، تمامي سرها بمدت سه روز بر دروازه هاي شهر و مسجد اموي آويزان گرديد . امام زين العابدين ( ع ) پس از چندي موافقت يزيد را گرفت تا سرها را به بدنها ملحق سازد و لذا سر امام حسين ( ع ) و ساير شهداء را به كربلا برده و به اجساد مطهرشان ملحق فرمود ^{( 1 )} .

در عين حال چند سر از شهداء را در « باب الصغير » به خاك سپردند . امروز اين مكان كه حدود پنجاه متر بالاتر از در اصلي قبرستان باب الصغير و سمت چپ كوچه مي باشد داراي محوطه اي بزرگ است كه در وسط آن حجره يا اطاقكي بوده و سرهاي مقدس در اين اطاقك دفن شده اند . در سالهاي اخير بر مدفن آنان ضريحي از نقره ساخته شده است . هر چند كه بر بالاي اين حجره ، اسامي شانزده تن از شهداي كربلا نوشته شده ليكن به احتمال قوي تنها سر سه تن از شهداي كربلا در اين مكان بخاك سپرده شده اند . اين سرها عبارتند از 1 ـ سر مقدس حضرت ابوالفضل العباس ( س ) 2 ـ سر مقدس حضرت علي اكبر ( س ) 3 ـ سر مقدس حبيب بن مظاهر ( س ) .

محسن الامين در سال 1321 هجري كتيبه اي بر بالاي در ورودي اين مقام با اين عبارت ديده بود « هذا رأس عباس و علي بن الحسين ( ع ) و حبيب بن مظاهر » . بعدها كه ضريحي برروي اين محل گذاشته شد نام شانزده تن ذكر گرديد ^{( 2 )} . با توجه به اينكه منابع تاريخي شيعه اذعان دارند بيشتر سرهاي كربلا به بدنهاي آنان ملحق شد بنظر نمي رسد در اين مكان بيش از سه سر بخاك سپرده شده باشد . والله اعلم بالصواب .

نام سرهايي كه بر سقف گنبد اين مكان ثبت شده عبارتند از :

1 ـ عباس 2 ـ علي اكبر 3 ـ حبيب بن مظاهر 4 ـ قاسم بن الحسن 5 ـ عبدالله بن علي 6 ـ عمر

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مجلسي ، همان كتاب ، ج 45 ، ص 124 ـ 128 ؛ ابوالحسن شعراني ، همان كتاب ، ص 253 ؛ همچنين حسن الامين ، در دائرة المعارف الاسلاميه الشيعيه جزء دوم ، ص 32 و هاشم معروف الحسيني در سيرة الائمه الاثني عشريه ، ج 2 ، ص 80 ، به نقل روايتهاي مختلف در مورد محل دفن سر مقدس امام حسين ( ع ) پرداخته اند .

2 . محسن الامين ، اعيان الشيعه ، ج 1 ، ص 627 ؛ حسن الامين ، همان كتاب ، ج 1 ، ص 32 .

141

بن علي 7 ـ حر رياحي 8 ـ محمد بن علي 9 ـ عبدالله بن عون 10 ـ علي بن ابي بكر 11 ـ عثمان بن علي 12 ـ جعفر بن علي 13 ـ جعفر بن عقيل 14 ـ محمد بن مسلم 15 ـ عبدالله بن عقيل 16 ـ حسين بن عبدالله .

ج ـ مقابر صحابه رسول خدا ( ص ) در باب الصغير

1 ـ قبر منسوب به بلال حبشي

« بلال بن رباح » از صحابه رسول خدا ( ص ) و مؤذن آن حضرت ، از بردگان سياه پوستِ خريداري شده از حبشه بود كه به خدمت امية بن خلف در آمد و سالها زير ستم وي به زندگي خويش ادامه داد تا اينكه پيامبر ( ص ) به رسالت مبعوث شدند . چون اسلام در محيط پر از ظلم و ستم شبه جزيره ظهور يافته و شعار برابري و مساوات مي داد ، بسياري از بندگان و بردگان ، از

142

دين جديد استقبال كردند . يكي از اين بردگان سياه ، بلال حبشي بود . او به رغم شكنجه هاي طاقت فرسايي كه از مشركان و بويژه ارباب خويش مي ديد باز از اسلام و آئين خود دست نكشيد .

بلال پس از هجرت رسول خدا ( ص ) به مدينه مهاجرت كرد و آن حضرت او را مؤذن خويش گردانيد . هنگامي كه رسول خدا ( ص ) وفات يافت ، ابوبكر ازبلال خواست تا همچنان اذان بگويد ولي او نپذيرفت و گفت سوگند خورده ام كه پس از رسول خدا ( ص ) بر هيچ كس اذان نگويم . گويند او حتي با خليفه نيز بيعت نكرد . عمر بن خطاب به او گفت آيا اين جزاي كسي است كه تو را آزاد ساخت ؟ بلال گفت اگر ابوبكر من را براي خدا آزاد كرده است ، پس براي خدا من را آزاد بگذارد واگر از براي غير خدا آزاد كرده است اينك من به همان خدمت ايستاده ام ^{( 1 )} .

بنظر مي رسد پس از اين سخنان دستگاه خلافت ازاو خواسته باشد تا در مدينه نماند . لذا وي وقتي لشكر اسلام براي فتح شام در مدينه آماده عزيمت شد به گفته ابن اعثم نزد خليفه آمد و گفت تو مرا آزاد كردي تا كنار تو باقي بمانم و در مسجد رسول خدا ( ص ) اذان بگويم چنين كردم ، ماندم و براي او اذان گفتم ، اكنون رسول خدا ( ص ) از دنيا رفته است و من دوست ندارم پس از او براي كسي اذان بگويم ، از تو مي خواهم كه اجازه دهي همراه اين لشكر به جهاد در راه خدا بروم كه آن را از ماندن بهتر دوست دارم . ابوبكر گفت : هر آنچه خواهي بكن ولي دوست داشتم نزد من در مدينه مي ماندي و اذان مي گفتي ، بلال نپذيرفت و همراه سعيد بن عامر وارد لشكر شد ^{( 2 )} .

بلال به دمشق آمد و در آن جا و بقولي در « داريا » يكي از قريه هاي اطراف دمشق ساكن شده و سرانجام در سال بيست هجري ^{( 3 )} يا به روايتي هفده هجري ^{( 4 )} در خلافت عمر بن

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . شيرواني ، رياض السياحه ، ج 2 ، ص 423 .

2 . ابن اعثم ، الفتوح ، ج 1 ، ص 97 ـ 96 .

3 . كرد علي ، غوطه دمشق ، ص 114 .

4 . ابن حوراني ، زيارات الشام ، ص 44 ـ 45 .

143

خطاب ـ در سن 63 سالگي ـ وفات يافت و در باب الصغير بخاك سپرده شد ^{( 1 )} .

در محل دفن بلال اختلاف است . ابن كثير قبري كه در باب الصغير به او منسوب است را صحيح ندانسته و محل دفن وي را همان قريه « داريا » مي داند . او مي گويد قبري كه اكنون در باب الصغير است از او نيست بلكه قبر « بلال بن ابي الدرداء » قاضي دمشق است كه فردي عابد و زاهد بوده است ^{( 2 )} . در هر حال ، قبري كه اكنون به نام بلال در باب الصغير معروف است كمي بالاتر از قبور سكينه و ام كلثوم مي باشد ؛ اين قبر در كنار قبر منسوب به عبدالله بن جعفر طيار است و هر دو در يك بقعه قرار گرفته اند .

بر سردر ورودي آن بر سنگي نوشته شده است . « هذا قبر بلال بن رباح مؤذن رسول خدا ( ص ) . اين حجره در كوچكي دارد . مقبره او در سمت چپ راهروي باريكي است كه در آن اطاقك مي باشد . قبر بلال بزرگترين قبرِ داخل اين حجره است كه در ميان قبور ديگر متمايز و اطراف آن نيز با محفظه اي شيشه اي پوشانيده شده است . تاريخ سنگ قبر وي 635 هجري است .

در كنار قبر بلال ، قبر منسوب به عبدالله بن جعفر طيار است كه داراي سنگي بسيار كوچك و با دو كتيبه به خط كوفي است . چنانچه خواهيم گفت عبدالله در بقيع مدفون است و محل دفن او اين جا نيست . در سمت چپ قبر بلال ، نظيف پاشا حاكم سوريه و متوفي 1307 هجري مدفون بوده و قبري ديگر نيز در كنار آن مي باشد .

بر بناي مقبره بلال گنبدي به رنگ سبز قرار دارد و سومين گنبد از در ورودي قبرستان باب الصغير مي باشد . اين گنبد و مقبره به گفته صاحب ثمار المقاصد ، در سال 1007 هجري تعمير و در سال 1289 هجري نيز دوباره مرمّت گشته است . اين بقعه در سال 1361 هجري دچار آتش سوزي شده و ادره اوقاف آنرا بازسازي كرده است ^{( 3 )} .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . پيشين ، همان جا .

2 . كرد علي ، همان كتاب ، ص 115 .

3 . يوسف بن عبدالهادي ، همان كتاب ، ص 198 .

144

2 ـ قبر منسوب به عبدالله بن ام مكتوم

« عبدالله بن ام مكتوم » يكي از صحابه جليل القدر رسول خدا ( ص ) ، و از مسلمانان اوليه است . وي كاتب و حافظ قرآن بوده و اغلب به هنگام غزوات رسول خدا ( ص ) جانشيني آن حضرت در مدينه را بر عهده داشته است . در كنار ديواره شرقي باب الصغير ، يعني در دوم آن و به موازات قبور سكينه و ام مكتوم ـ به فاصله دويست متري ـ اطاق كوچكي ، بدون گنبد و با سنگهاي سياه است كه بر آن نوشته شده است « هذا قبر ام مكتوم صحابي رسول خدا ( ص ) » در منابع تاريخي از وجود مدفن ام مكتوم در دمشق وباب الصغير مطلبي ديده نشده و بعيد است كه وي در دمشق بخاك سپرده شده باشد ؛ به احتمال زياد قبر وي در بقيع است .

قابل گفتن است كه تنها كموّنه حسيني در تأليف خويش به نام وي در قبرستان باب الصغير اشاره كرده است ^{( 1 )} .

3 ـ قبر منسوب به عبدالله بن جعفر بن ابيطالب ( س )

در باب الصغير قبري منسوب به « عبدالله بن جعفر » همسر حضرت زينب سلام الله وجود دارد كه قطع بيقين صحت تاريخي ندارد ؛ زيرا عبدالله در سال جحاف در مكه وفات يافته ^{( 2 )} و در قبرستان بقيع بخاك سپرده شده است ^{( 3 )} . عبدالله اوّلين نوزادي بود كه در حبشه بدنيا آمد و هنگام وفات رسول خدا ( ص ) ده سال داشت . پدرش ـ ملقب به « ذوالجناحين » ـ در غزوه موته به شهادت رسيد .

پيامبر ( ص ) ، عبدالله بن جعفر را از لحاظ شكل ظاهري و اخلاق ، شبيه خود خوانده ^{( 4 )} .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . كَمّونه حسيني ، آرامگاههاي خاندان پاك پيامبر و ائمه و صحابه و تابعين ، ترجمه عبدالعلي صاحبي ، ص 111 .

2 . سال جحاف سال هشتاد هجري است كه سيلي به مكه آمد و حاجيان را در خود فرو برد . در اين واقعه عبدالله نود سال داشته است ، ابن حجر ، الاصابه ، ج 3 ، ص 47 ؛ ابن منظور ، مختصر تاريخ دمشق ابن عساكر ، ج 12 ، ص 72 ؛ محب طبري ، ذخائر العقبي ، ص 221 .

3 . ابن اثير ، اسدالغابه في معرفة الصحابه ، ج 3 ، ص 135 . هنچنين بنگريد به تاريخ و آثار اسلامي مكه مكرمه و مدينه منوره ، اثر نگارنده اين سطور ، ص 326 .

4 . محب طبري ، همان كتاب ، ص 221 .

145

بعضي وي را در بخشندگي هم شأن حاتم طائي دانسته اند ^{( 1 )} . او فردي بسيار عابد و باكرم بود و همواره به همراه همسرش زينب در خدمت علي ( ع ) حاضر و سه تن از فرزندان او به نامهاي عبدالله ، عون و محمد در ركاب امام حسين ( ع ) به شهادت رسيدند .

قبري كه اكنون بدو منسوب است در داخل اطاقكي قرار دارد كه قبر منسوب به بلال حبشي نيز در آن است . قبر وي بسيار كوچك و بر بالاي آن دو كتيبه بخط كوفي ديده مي شود كه به راحتي قابل خواندن نيست .

4 ـ قبر اوس بن اوس

« اوس بن اوس » يكي ديگر ازصحابه جليل القدر رسول خدا ( ص ) است . وي از كساني بود كه در مسجد النبي ( ص ) و بر « ايوان صفه » زندگي مي كرد . اوس بن اوس در نهايت فقر و تنگدستي روزگار مي گذرانيد و همواره در مسجد رسول خدا ( ص ) مشغول تهجد و عبادت و اعتكاف بود . وي به شام هجرت كرد و پس از وفات در دوران خلافت عثمان ، در باب الصغير مدفون شد ^{( 2 )} . مقبره وي اكنون در مقابل مدرسه صابونيه در سمت ديواره غربي مقبره باب الصغير است .

5 ـ وائله بن الاسقع

يكي ديگر از صحابه رسول خدا ( ص ) كه همراه اوس بن اوس و عمار بن ياسر و ديگران بر ايوان صفه در مسجد النبي ( ص ) زندگي مي كرد واثلة بن الاسقع بود . وي عمري بالنسبه طولاني داشت وگويند در سن 150 سالگي ـ در خلافت عبدالمك مروان ( سال 83 هجري ) ـ در دمشق از دنيا رفت و در باب الصغير مدفون شد . او آخرين صحابه اي بود كه در

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابن حجر ، همان كتاب ، ج 3 ، ص 47 ؛ ابن منظور ، همان كتاب ، ج 12 ، ص 72 ـ 78 ؛ ابن اثير ، همان كتاب ، ج 3 ، ص 133 .

2 . ابن حوراني ، همان كتاب ، ص 43 .

146

اين شهر وفات يافت ^{( 1 )} . واثله پس از شهادت حسين ( ع ) به شدت خشمگين بود ه و همواره به نقل آيه تطهير كه در شأن خاندان رسول خدا ( ص ) نازل شده مي پرداخته است ^{( 2 )} .

6 ـ قبر ابان بن عثمان

ابان بن عثمان فرزند خليفه سوم و از تابعين است . و ي و سه تن ديگر از محدثان و مورخان مشهور مدينه در قرن اول هجري ، پدران تاريخنگاري اسلامي محسوب مي شده و بيشتر محدثان و مورخان از نسل تابعين و غيره . به روايات آنان استناد مي كردند .

ابان نزد خلفاي اموي بويژه معاويه احترام خاصي داشت و به دستگاه خلافت آنان نزديك بود . در سال 76 هجري از سوي عبدالملك بن مروان به حكومت مدينه منصوب گشت و بمدت هفت سال در اين سمت باقي ماند ^{( 3 )} . سر انجام به سال 105 هجري در دوران خلافت يزيد بن عبدالملك وفات كرد .

در منابع تاريخي نام وي در ميان مدفونين در باب الصغير ديده نشد ولي در سمت چپ مقابر سكينه و عبدالله و حدود دويست متر بالاتر از آنان يعني پشت مقبره فضه ، حجره كوچكي است كه بر روي آن نام ابان بن عثمان ديده مي شود . وداخل آن قبري بوده و بر بالاي حجره نيز گنبدي سبز است كه رنگ آن ريخته شده است .

7 ـ فضالة بن عبيد

« فضالة بن عبيد » يكي از صحابه رسول خدا ( ص ) بود كه پس از فتح دمشق به اين شهر آمد و در آن جا سكونت گزيد . در دوران معاويه ، كرسي قضاوت در اين شهر را بر عهده داشت و در سال 53 هجري در گذشت . وي را در كنار ابي درداء و ام درداء مدفون ساختند ^{( 4 )} .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . پيشين ، ص 49 .

2 . باقر شريف القرشي ، همان كتاب ، ج 3 ، ص 397 .

3 . ابن سعد ، طبقات الكبري ، ج 5 ، ص 151 .

4 . ابن حوراني ، همان كتاب ، ص 50 .

147

8 ـ ابو درداء و ام درداء

« ابو درداء » عويمر بن مالك بن زيد بن قيس بن اميه بن عامر بن عدي بن كعب يكي از صحابه جليل القدر رسول خدا ( ص ) بود . آن حضرت بين او و سلمان پيمان برادري بست . وي كه در تمامي غزوه هاي پس از احد حضور داشت ، با فتح دمشق براي تبليغ اسلام به اين شهر مهاجرت نمود . رسول خدا ( ص ) در مورد او فرموده بود : عويمر حكيم امت من است ^{( 1 )} .

ابو درداء در عصر خليفه دوم و حكومت معاويه قاضي آن شهر گشت . معاويه به علت اعتبار و احترام خاص ابي درداء او را زير فشار نمي گذاشت ؛ بطوري كه تمام مردم شام در جنگ صفين ، عليه علي ( ع ) را بسيج كرد جز ابي درداء و فضالة بن عبيد كه با اين امر موافقت نكرده و در دمشق ماندند .

سرانجام او در سال سي هجري در خلافت عثمان وفات يافت و در باب الصغير ، كنار مادرش « ام درداء » مدفون شد . وي در قلعه دمشق مسجد و معبدي داشت كه به معبد ابي درداء معروف و همواره در آن جا به عبادت مي نشست ^{( 2 )} .

9 ـ سهل بن ربيع انصاري

« سهل بن ربيع انصاري » يكي ديگر از صحابه بزرگوار و از قبيله اوس بود كه در دمشق ساكن شده و در اوائل خلافت معاويه وفات يافت . او را در باب الصغير ( جنوب قبرستان ) بخاك سپردند ^{( 3 )} .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابن اثير ، اسدالغابه في معرفة الصحابه ، ج 5 ، ص 185 .

2 . ابن حوراني ، همان كتاب ، ص 31 ؛ همچنين بنگريد به مبحث مساجد دمشق در كتاب حاضر .

3 . ابن حوراني ، همان كتاب ، ص 51 .

148

د ـ مقابر زنان بني هاشم و منسوبان به خاندان رسالت

1 ـ قبر فضه ، خادمه بزرگوار فاطمه ( س )

« فضه نوبيه » را دختر يكي از پادشاهان حبشه و يا هند دانسته اند ^{( 1 )} . اين بانوي بزرگوار سالها در خدمت فاطمه ( س ) قرار داشت و بيست سال سخني جز كلمات قرآن از وي شنيده نشده است . طبق نقل مفسران در تفسير آيه « هَلْ اَتي » ، فضه ، بخاطر شركت در ايثار اهل بيت در دادن غذاي خود به مسكين و يتيم ، مشمول اين آيه قرار گرفته است . علي ( ع ) در باره اش دعا فرمود : « اَلّلهم بارِكْ لَنا في فِضَّتِنا » .

همواره اين بانوي عابد ، زاهد و عالم ، محرم اسرار خاندان رسالت بود ، چنانچه علي ( ع ) در باره او مي فرمود : فاطمه از من عهد گرفت كه وقتي از دنيا رفت هيچ كس را بر مرگ او آگاه نكنم جز ام سلمه ، ام ايمن و فضه و از مردان نيز . . . ^{( 2 )} بدين كونه فضه تا پايان عمر فاطمه ( س ) در خدمت او بود و پس از رحلت ايشان در خدمت حسن ( ع ) و حسين ( ع ) و زينب عليها سلام قرار داشت . او در كنار خاندان نبوت در كربلا نيز حضور داشته و پس از بازگشت به مدينه ، دوباره ، به احتمال زياد همراه زينب ( س ) به شام برگشت و پس از وفات ، در باب الصغير مدفون شد ^{( 3 )} . قبر وي كمي بالاتر از مرقد عبدالله بن جعفر صادق ( ع ) و حدود يكصد متري سمت چپ آن يعني در انتهاي غربي قبرستان قرار دارد . حجره و مرقد او گنبدي كوچك به رنگ سبز داشته و ديواره هاي آن از سنگ سياه است . در داخل آن حجره قبري است چوبين كه با پارچه اي سبز پوشيده شده است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابن حجر ، الاصابه ، ج 4 ، ص 387 .

2 . فهري زنجاني ، مراقد اهل بيت ، ص 41 .

3 . پيشين ، همان جا .

149

2 ـ اسماء بنت عميس همسر جعفر بن ابيطالب ( ع ) ^{( 1 )}

3 ـ ميمونه دختر امام حسن ( ع )

4 ـ حميده دختر مسلم بن عقيل

اين سه بانوي بزرگوار در يك حجره و مقبره قرار دارند كه در پشت مقابر سكينه و ام كلثوم و در سمت چپ قبر عبدالله بن جعفر صادق ( ع ) واقع شده است . بر بالاي حجره آنان گنبدي به رنگ سبز و در داخل آن تابوتي بزرگ و چوبين ديده مي شود . حجره مذكور در سال 1330 هـ بازسازي شده و به وسيله پلكاني به زير زمين داخل آن راه است كه در آن جا هر سه قبر در كنار هم مي باشد .

قبر اول از « حميده دختر مسلم بن عقيل » ـ متوفي سال هفتاد هجري ـ قبر دوم از « اسماء بنت عميس » ، همسر جعفر طيار و علي ( ع ) ـ متوفي سال 65 هجري ـ و سوّمين قبر نيز از ميمونه دختر امام حسن ( ع ) است كه هر سه در داخل يك مقبره كاشيكاري شده و چوبين قرار دارند .

6 و 5 ـ قبور منسوب به ام سلمه و ام حبيبه ، همسران رسول خدا ( ص )

در انتهاي ديواره شرقي قبرستان كمي بالاتر از در اصلي و پس از قبر عبدالله بن سجاد ( ع ) ـ حجره اي بطور مستقل و جدا از ساير قبرستان است كه در آن دو قبر ام حبيبه و ام سلمه همسران رسول خدا ( ص ) ديده مي شود . قطع بيقين بايد گفت اين امر صحت ندارد زيرا ام سلمه و ام حبيبه هر دو در قبرستان بقيع در مدينه مدفون هستند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . اسماء بنت عميس ، همسر جعفر بن ابيطالب ـ يكي از مسلمانان فداكار ـ همراه همسرش به حبشه هجرت كرد و در آن جا عبداللّه را بدنيا آورد . در سال هفتم هجري همراه همسر خود به مدينه برگشت . جعفر طيار ، همسر او در غزوه موته به شهادت رسيد و لذا اسماء با ابوبكر ازدواج كرد و محمد بن ابي بكر را بدنيا آورد . پس از مرگ وي به همسري علي ( ع ) درآمد و يحيي از او تولد يافت . محمد بن ابي بكر در سايه تعليم و تربيت علي ( ع ) يكي از انسانهاي كامل و شجاع و از شيعيان خاص او شد . پيامبر ( ص ) در مورد اسماء فرمودند « او از زنان بهشتي است » ( بنگريد ابن حجر ، الاصابه 4/231 ، ابن اثير ، اسدالغابه 5/395 ؛ ابن عبدالبر الاستيعاب 4/236 ؛ طبرسي ، الاحتجاج ، 1/94 ) .