بخش 7

هـ ـ قبور علما و دانشمندان و زهاد معروف دمشق در باب الصغير

در قبرستان « باب الصغير » دهها تن از علماي بزرگ اسلام ، زهاد ، فقها ، محدثان ، اُدَبا و . . . مدفون هستند .

1 ـ شمس الدين الذّهبي

شمس الدين عثمان الذهبي يكي از مورخان و محدثان بزرگ اسلام و صاحب دهها اثر تاريخي و حديثي است كه در سال 748 هجري وفات يافت . مشهورترين اثر او تاريخ الاسلاماست كه در سي جلد به چاپ رسيده است .

2 ـ ابن هشام نحوي

احمد بن عبدالرحمان بن هشام الانصاري ـ عالم بزرگِ علم نحو و اديب مشهور ـ در مصر بدنيا آمد و در دمشق وفات يافت . وي در كنار قبر بلال حبشي در باب الصغير مدفون است .

3 ـ ابن رجب حنبلي

يكي از محدثان بزرگ و فقهاي عظام دمشق بود كه دهها تأليف در زمينه حديث و فقه حنابله برشته تحرير درآورد . شرح بخاري ، شرح اربعين النوويه و طبقات الحنابله از تاليفات مشهور و ارزشمند اوست .

4 ـ ابن قيم جوزي

ابن قيم جوزي صاحب تأليف مشهور زادالمعاد في هدي خيرالعباد ، از فقها ، مفسران و

محدثان بزرگ اسلام بود كه در سال 691 هجري متولد و در 751 هجري در دمشق وفات يافت . قبر او رو بروي « مدرسه صابونيه » يعني در كنار درِ غربي باب الصغير الاولي است كه به « شارع الميدان » باز مي شود . بر روي سنگ قبر زيباي او ، اشعار و احاديثي حجاري شده است .

5 ـ ابن عساكر

علي بن حسين بن هبة الله بن عبدالله ، حافظ الكبير ابن عساكر شافعي دمشقي ، صاحب تاريخ معروف دمشق ، از بزرگترين نويسندگان ، محدثان و مورخان دمشق بود كه در سال 571 هجري وفات يافت و در باب الصغير مدفون شد ^{( 1 )} .

6 ـ ابن حوراني دمشقي

شيخ ابوالبيان محمد بن محفوظ القرشي ـ شيخ الطائفه بيانيه ـ معروف به « ابن حوراني » صاحب كتاب زيارت الشام يكي از علماء و فقهاي بزرگ دمشق بود كه در سال 551 هجري وفات يافته و در باب الصغير مدفون گشت . وي در كتاب مشهور زيارت الشام به شرح و توصيف مقابر دمشق بويژه باب الصغير پرداخته و بخشي از اطلاعاتي كه در تحقيق حاضر مورد استفاده قرار گرفته از تأليف او برگرفته شده است .

7 ـ بهلول

در شارع ميدان و كمي نرسيده به درِ غربي باب الصغير ـ در داخل محوطه كوچكي ـ تعدادي قبر وجود دارد . يكي از قبور آن كه كمي جلوتر از سايرين است سنگ نبشته اي بصورت استوانه بر آن قرار داده شده و عبارت هذا قبر بهلول متوفي 151 هجري بر آن ديده مي شود .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابن حوراني ، همان كتاب ص 51 .

8 ـ ابن مالك نحوي

بدرالدّين بن جمال الدين مشهور به « ابن مالك » يكي از علما و ادباي بزرگ در علم نحو و ادبيات عرب بود . الفيه او شهرت خاص داشته و همواره در حوزه هاي علميه تدريس مي گردد . ابن مالك در سال 686 هجري درگذشت و در باب الصغير مدفون شد . ^{( 1 )}

و ـ قبور ساير نوادگان و بازماندگان ائمه اطهار ( ع ) در باب الصغير

1 ـ همسر سليمان بن علي بن عبدالله بن عباس بن عبدالمطلب كه مادرش ام سعيد دختر عمرو بن مسعود ثقفي يكي از همسران امام علي ( ع ) بود .

2 ـ خديجه دختر امام زين العابدين ( ع ) .

3 ـ محسن بن جعفر بن هادي ( ع ) كه در دوران خلافت عباسي ، با شكنجه به قتل رسيد .

4 ـ جعفر بن سفيان بن حارث بن عبدالمطلب .

5 ـ ابو محمد عبدالله بن محمد بن الاطراف فرزند علي ( ع ) .

6 ـ ابوالحسن بن علي بن . . . امام زين العابدين ( ع ) .

7 ـ حسن بن عبدالله بن . . . عمر بن علي ( ع ) .

8 ـ عبدالله بن امام محمد باقر ( ع ) .

9 ـ محمد بن ابو حذيفه عتبة بن ربيعة بن عبد شمس ، والي مصر در دوران علي ( ع ) و از شيعيان خاص او .

10 ـ عبدالرحمن بن عباس بن عبدالمطلب .

11 ـ عبدالمطلب بن ربيعة بن حارث بن عبدالمطلب .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابن حوراني ، همان كتاب ص 62 .

12 ـ رأس محمد بن ابي بكر ( به روايتي ديگر در قاهره است ) ^{( 1 )} .

13 ـ سيرة بن فاتك الاسدي .

14 ـ شمعون بن خنافه .

15 ـ مكحول دمشقي ، از محدثين مشهور و غلام سعيد بن عاص .

16 ـ بلال بن حمامه .

17 ـ منصور بن عمار بن كثير ، از زهاد و عرفاي نامي .

18 ـ عمر بن الحسين الخزقي از علماي حنبلي .

19 ـ نصر بن ابراهيم ، از علماي شافعيه و استاد غزالي .

20 ـ تاج الدين فزازي الزكاح ، محدث معروف .

21 ـ صدر الدين سليمان هلال .

22 ـ ابن خطيب محدث .

23 ـ محمد بن رمضان الحنفي .

24 ـ ابن سلطان حنفي .

25 ـ علي بن الحسن البلخي .

26 ـ ابراهيم التاجي .

27 ـ احمد الميلي .

28 ـ ام الحسن دختر حمزة بن جعفر الصادق ( ع ) .

29 ـ علي بن عبدالله بن عباس .

30 ـ سليمان بن علي بن عبدالله بن عباس ^{( 2 )} .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . محمد زكي ابراهيم ، مراقد اهل بيت در قاهره ص 105 .

2 . كمونه حسيني ، آرامگاههاي خاندان پاك پيامبر ( ص ) و صحابه و تابعين ، ترجمه عبدالعلي صاحبي ص 114 و 115 ، ابن حوراني ، همان جا ؛ مسعودي ، همان كتاب ، جاشيه 2/118 .

الف ـ قبرستان صوفيه و قبور عرفاي دمشق

در غرب شهر قديمي دمشق كه محل زندگي بسياري از زهاد و متصوفه بوده است ، قبرستاني قرار دارد كه تنها اهل تصوف و بزرگان آنان در آن بخاك سپرده شده اند . قبرستان مذكور در غرب باب الصغير واقع شده و فاصله زيادي با آن ندارد . نامدارترين و مشهورترين اين متصوفه عبارتند از :

1 ـ ابراهيم قونوي

ابراهيم بن سليمان الحموي از علماي بزرگ حنفيه و از زهاد و متصوفه مشهور قرن هفتم هجري بود . تأليفات فراواني از جمله شرح جامع الكبير في الفروغ الشيباني و شرح منظومه نسفي دارد . وي در سال 652 هجري بدنيا آمد و در سال 732 هجري از دنيا رفت و در مقابر صوفيه مدفون شد .

2 ـ احمد بن بدرالدّين

احمد بن بدرالدين الحنفي يكي از متصوفه بزرگ حنفي دمشق بود كه در سال 934 هجري در گذشت . وي در محله شويكه مدفون شد .

3 ـ ابو عمرو بن صلاح

تقي الدين ابن صلاح ، مفتي صلاح الدين ايوبي ، فقيه ، محدث و مفسر بزرگ در سال 643هـ وفات يافت و در سمت غربي قبرستان صوفيه مدفون شد ^{( 1 )} . نگارنده اين سطور در شهر حلب قبري در كنار مشهد الحسن ديده كه به عمرو بن صلاح منسوب بوده است .

4 ـ ابن المحدث

ابراهيم بن عبدالرزاق حنفي معروف به ابن المحدث در سال 642 هـ در موصل بدنيا آمد و در سال 695 هجري در دمشق درگذشت . وي يكي از فضلا و شعراي بزرگ متصوفه بود كه در مقابر صوفيه مدفون گشت .

5 ـ عبدالرحمان بن نوح

يكي از شيوخ بزرگ نوري بود . در دمشق فتوا مي داد و از عرفا و زهاد متقي محسوب مي گشت . در سال 654 هجري پس از وفات ، در مقابر صوفيه مدفون شد ^{( 2 )} .

6 ـ قطب الدين نيشابوري

مسعود بن محمد بن مسعود ، قطب الدين ابوالمعالي نيشابوري امام شافعي ، از متصوفه ، بلغا و ادباي بزرگ دمشق به سال 578 هجري در گذشت و در شرق مقابر صوفيه مدفون شد .

7 ـ فخر بن عساكر

وي شيخ الشافعيه شام و از زهاد و عباد بود كه گويند هيچ گاه زبانش از ذكر نام خدا باز نمي ايستاد . از فضايل انساني او بسيار سخن گفته اند . در سال 620 هجري پس از آنكه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابن حوراني ، همان كتاب ص 40 .

2 . پيشين ، ص 36 .

درگذشت در شرق مقابر صوفيه و در مقابل قبر عمرو ابن صلاح مدفون گشت ^{( 1 )} .

8 ـ ابن كثير دمشقي

عمادالدين ابن كثير قرشي الدمشقي ـ از مورخان و سيره نويسان بزرگ اسلام ـ و صاحب كتاب مشهور « البداية والنهايه » از شاگردان ابن تَيميه بود كه در سال 774 هجري درگذشت و كنار قبر او در مقابر صوفيه مدفون گشت ^{( 2 )} .

9 ـ ابن تيميه

تقي الدين ابوالعباس احمد بن شهاب الدين عبدالحيم دمشقي حنبلي ، در شهر حرّان از توابع تركيه كنوني بدنيا آمد . در دوران حيات او مغول به شهرهاي اسلامي هجوم آورده و همه جا را در معرض ويراني و كشتار قرار مي داد . ابن تيميه بعلت هجوم مغول به حرّان ، به دمشق آمد . در سايه تعليمات پدر ، در علوم متداول زمان خود از فقه ، حديث ، اصول ، كلام ، رياضيات ، ملل و نحل و اديان ديگر خبره شد و در فقه حنبلي به درجه اجتهاد رسيد . در فقه فتاوايي داد كه با فتاواي مذاهب اربعه اختلاف داشت .

وي در دارالقرآن تنكزيه به تدريس مي پرداخت . هنگام فتح دمشق به وسيله مغول مردم را به مقابله عليه آنان فرا خواند و خود نيز در جهاد عمومي عليه آنان حضور يافت . پس از آنكه در دمشق ميان عقايد وي و ساير مذاهب اربعه اختلافات و درگيري هايي پديد آمد او را بارها محاكمه و به زندان انداختند ولي از عقايد خود دست بر نداشت . ابن تيميه مي گفت براي قصد زيارت رسول خدا ( ص ) به مدينه رفتن حرام است و بايد تنها براي اقامه نماز در مسجدالنبي ( ص ) به آن جا مسافرت كرد و يا توسل به پيامبر ( ص ) را جايز نمي دانست و اين امر باعث برانگيختن خشم بسياري از علماي اهل سنت مي شد ^{( 3 )} .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . پيشين ص 35 . فخر بن عساكر با ابن عساكر مورخ مشهور دمشق تفاوت دارد .

2 . ابن حوراني ، همان كتاب ص 35 .

3 . محمد زكي ابراهيم نويسنده مشهور اهل سنت مصر ، مبحثي بسيار علمي و مستدل در ردّ احاديث شدالرحال ابن تيميه نمود و در تأليف خود بنام مراقد اهل بيت در قاهره ، دهها تن از علماي بزرگ اهل سنت كه عليه ابن تيميه موضع گرفته اند را معرفي كرده است ( همان كتاب ص 150 الي 185 ) .

حكام دمشق يا مصر نيز گاهي از عقايد او دفاع و يا بر ضد او دست به اقدام مي زدند تا اينكه در نهايت ، وي در زندان قلعه دمشق از دنيا رفت . سپس او را در مقابر صوفيه ـ كنار قبر برادرش شِرف الدّين عبيدالله ـ دفن كردند ^{( 1 )} . عقايد انحرافي ابن تيميه بويژه تعارض و خصومت وي با شيعه از طريق شاگردان متعصب او يعني شمس الدين ابن قيم جوزي صاحب زادالمعاد في هدي خير العباد و ابن كثير ، صاحب البداية والنهايه در عالم اسلام گسترش يافت و سرانجام محمد بن عبدالوهاب با استفاده از تعاليم او ، مكتب جديدي به نام « وهابيه » پديد آورد و پيروان او از جمله ابن سعود پس از تسخير شهرهاي مقدس مكه و مدينه ، بر اساس اعتقادات ابن تيميه و محمد بن عبدالوهاب ، بسياري از اماكن مقدس و مورد توجه عالم اسلام در اين دو شهر ، بويژه قبور ائمه بقيع را مورد تخريب قرار دادند .

ب ـ قبرستان باب توما و باب شرقي

قبرستان باب توما در شرق شهر قديمي دمشق قرار دارد كه محله مسيحي نشين آن مي باشد . در اين مقبره چند تن از صحابه و علماي اسلام مدفون هستند از جمله :

1 ـ شرجبيل بن حسنه

شرجبيل بن حسنه يكي از چهار فرماندهان اسلام است كه دمشق را فتح نمود . وي از صحابه جليل القدر رسول خدا ( ص ) و كاتب وحي بود . در دمشق وفات يافت و در نزديكي باب توما بخاك سپرده شد ^{( 2 )} .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . بنگريد . ابن كثير ، البداية والنهايه 14/135 ـ 136 ، ابن رحب حنبلي ، طبقات الحنابله 2/388 به بعد ، ابن شاكر ، فوات الوفيات 1/70 به بعد .

2 . نصرالدين البحره ، دمشق الاسرار ص 12 .

2 ـ زرارة بن الازور اسدي

يكي ديگر از صحابه رسول خدا ( ص ) است كه در فتح دمشق حضور داشت . وي در « خارج باب شرقي » مدفون شده و داراي ضريح و بارگاهي است ^{( 1 )} . اين محله كه او در آن مدفون است « الجزماء » ناميده شده و نزديك قبر شيخ ارسلان دمشقي است .

3 ـ معاذ بن جبل

معاذ بن جبل صحابي مشهور و رئيس طائفه اوس در مقبره باب شرقي مدفون است ^{( 2 )} . اين مطلب تنها در كتاب زيارات الشام ذكر شده است .

4 ـ ابان بن ابان

وي از نسل تابعين بود كه در دمشق وفات يافت و در مقبره باب شرقي مدفون شد .

5 ـ شيخ ارسلان دمشقي

عارف بزرگ و مشهور دمشق ، ابي يعقوب بن عبدالرحمن ، عبدالله الجعبري معروف به « شيخ ارسلان » در مقبره باب شرقي مدفون است ^{( 3 )} . وي از اكابر علما ، زهاد و عرفاي بزرگي است كه كرامات زيادي از او نقل كرده اند . شيخ ارسلان در كنار استادش « ابا عامر المؤدب و شيخ ابوالمجد » بخاك سپرده شده است .

او در مسجد كوچكي ـ داخل باب توما ـ به عبادت مي گذرانيد كه اكنون به مقام شيخ ارسلان معروف است . گويند در نهايت زهد مي زيست و بيست سال تمام با ساختن چوب زندگي مي كرد و يك سوم از درآمد آن را صدقه مي داد و يك سوم را براي لباس و زندگي خود و يك سوم آن را به رئيس و پيشواي خود مي داد . شيخ ارسلان در سال 540 هجري وفات

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابن حوراني ، همان كتاب ص 85 .

2 . پيشين ، همان جا .

3 . نصرالدين البحره ، همان كتاب ص 13 .

يافت ^{( 1 )} .

ج ـ قبور سلاطين مشهور دمشق

1 ـ معاوية بن ابي سفيان

معاويه بن ابي سفيان بن حرب بن اميه تنها حاكمي بود كه چهل سال در دمشق حكومت كرد و در سال 61 هجري در آن جا مرد . در مكان قبر معاوية بن ابي سفيان اختلاف است . بعضي چون ابن حوراني گويند وي در باب الصغير مدفون شد و ديواري بر گرد قبر وي كشيده بودند ^{( 2 )} . بعضي چون ابن طولون گويد قبر معاويه همان قبري است كه اكنون به قبر و مقام هود معروف و در ديوار قبله جامع اموي قرار دارد ؛ زيرا به اتفاق علما ، هود به دمشق نيامده و در بلاد سمين مدفون است ^{( 3 )} .

و اما در باب الصغير قبري بدين وصف نيست و شايد نظر دوم صحيح باشد چرا كه مي دانيم ، كاخ معاويه ـ قصر الخضراء ـ در پشت ديوار قبله جامع اموي قرار داشته و بعدها خراب شده است . احتمال مي رود معاويه را از ترس خوارج در ديوار جامع مدفون ساخته باشند و مكاني كه امروز به عنوان قبر هود معروف است تنها مقام هود باشد كه در گذشته از آن سخن گفته ايم ^{( 4 )} و در آن جا كتيبه اي از پند و اندرزهاي هود يافت شده است . در جستجويي كه در منابع انجام شد در هيچ يك از آنها بصراحت نيامده كه حضرت هود آن جا بخاك سپرده شده باشد .

امّا در پشت جامع اموي ـ در كوچه كنوني معاويه ـ ( زقاق معاويه ) كه از سمت شرق جامع اموي بدان راه است مقبره اي وجود دارد كه به معاويه منسوب است . اين مقبره حالتي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابن حوراني ، همان كتاب ص 87 .

2 . پيشين ، همان كتاب ص 46 ـ 47 .

3 . پيشين ، همان جا .

4 . بنگريد ، ص از كتاب حاضر .

نيمه مخروبه داشته و گنبدي نيز بر فراز آن قرار دارد كه به رنگ قرمز بوده و بيشتر رنگ آن ريخته است . در اين قبه و مقبره كه در داخل محوطه اي كوچك و در آخر كوچه بسيار باريكي است ، خانواده اي در آن زندگي كرده و از آن محافظت مي كنند . چون قصد بازديد از داخل مكان مذكور داشتيم آنان مانع شده و نامه اي از اداره اوقاف نشان دادند كه بعلت تعميرات ، بازديد از مقبره ممنوع است . بر بالاي نامه مطلبي ديده شد كه تا حدودي ايجاد شك و شبهه مي كرد و آن اينكه عنوان ذكر شده در نامه ، معاويه كبير بود نه معاويه صغير كه فرزند يزيد باشد . با اين توصيف بنظر نمي رسد آن جا به واقع قبر معاويه كبير باشد بلكه احتمالاً قبر همان معاويه صغير يعني فرزند يزيد است .

2 ـ قبر معاوية بن يزيد بن معاويه ( معاويه ثاني )

معاويه بن يزيد بن معاويه بن ابوسفيان معروف به معاويه صغير و معاويه دوم به رغم اينكه فرزند يزيد بود ولي اكثر منابع تاريخي اذعان دارند كه فردي زاهد و پارساو گوشه گير بوده است . او پس از مرگ پدرش يزيد ، بر اساس مسئله خلافت موروثي به عنوان خليفه مسلمين با او بيعت شد ولي با اكراه پذيرفت و بيش از چهل يا بيست روز نيز خلافت نكرد و در عزلت و گوشه گيري وفات يافت . وي آخرين حكمران و خليفه اموي از نسل ابوسفيان است ؛ كه پس از وي خلافت به خاندان مروانيان ـ شعبه اي ديگر از بني اميه از فرزندان عاص و در راس آنها مروان بن حكم ـ واگذار شد .

مسعودي گويد هنگام وفات وي بنواميه اطراف او را گرفتند و گفتند خلافت را به هر كس از خاندانت مي خواهي واگذار كن . وي گفت بخدا سوگند كه شيريني خلافت بر شما را نچشيدم چگونه بار آن را بر گردن خود ( پس از مرگم ) بياندازم ؟ براي شيريني آن مي شتابيد آيا براي تلخي آن نيز چنين مي كنيد ؟ خداوندا ! من از تعيين خليفه بر مردم بيزارم و از آن كناره مي گيرم ، خدايا من كسي همانند اهل شوري ( در هنگام مرگ عمر بن خطاب ) را نمي يابم پس خود كسي كه اهليّت آن را داشته باشد بر اين امر نصب كن . مادرش گفت اي كاش من چنان بودم و اين حرف را از تو نمي شنيدم ؛ او نيز جواب داد اي كاش من هم چنان بودم و اين كار را

بر عهده نمي گرفتم . آيا من بنواميه را به شيريني آن برسانم و بار آن را برگردن خود گيرم و كسي كه شايسته آن است از آن باز دارم ؟ هرگز چنين نمي كنم .

در مرگ معاويه دوم اختلاف است بعضي گويند به مرگ طبيعي مرد و كساني گويند او را زخم زدند و يا زهر دادند . وي در حاليكه 22 سال بيشتر نداشت وفات يافت . وليد بن عتبة بن ابي سفيان بر او نماز گزارد باميد اينكه خلافت به او برسد ولي هنگامي كه تكبير دوم را مي گفت مورد اصابت شمشير قرار گرفت و قبل از اتمام نماز كشته شد ^{( 1 )} . ابن كثير گويد : وي در خارج باب الصغير مدفون است و ابن طولون نيز چنين گويد ؛ و ابن حوراني نيز مي نويسد : قبر وي در گوشه مقبره باب الصغير جنوبي است ^{( 2 )} . با كند و كاش فراوان در داخل باب الصغير ، مقبره اي بدين نام يافت نشد ؛ و احتمالاً قبر وي همان است كه در كوچه معاويه قرار دارد و در صفحات پيش از آن سخن گفتيم زيرا طنطاوي نيز گويد قبر وي در نزديكي جامع اموي است ^{( 3 )} .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مسعودي همان كتاب 3/76 ـ 77 .

2 . ابن حوراني ، همان كتاب ص 49 ؛ ابن كثير ، همان كتاب 8/237 .

3 . طنطاوي ، دمشق ص 23 .

3 ـ قبر وليد بن عبدالملك بن مروان

وليد بن عبدالملك مروان در سال 86 هجري به خلافت رسيد . ولايت او نه سال و هشت ماه بود و در سن 43 سالگي مرد . وي كسي است كه به امر بنا و ترميم مساجد و ابنيه مذهبي تلاشي فراوان داشت و جامع اموي در دمشق نيز از ساخته هاي اوست كه تاكنون در جهان بي نظير و مايه اعجاب است . وليد نسبت به تعمير و توسعه مسجدالنبي ( ص ) و مسجدالحرام نيز توجه خاصي مبذول داشت . گويند در باب الصغير ، شمال قبر معاويه دوم مدفون است ^{( 1 )} . ولي به رغم جستجوهاي فراوان اثري از آن ديده نشد .

4 ـ مقبره صلاح الدين ايوبي

صلاح الدين بن ايوب بن محمد بن شاذي بن مروان بن يعقوب تكريتي ^{( 2 )} ، يكي از فرماندهان بزرگ سپاه اسلام در مقابل صليبي ها و فاتح بيت المقدس بود . وي در سال 532 هجري در تكريت عراق بدنيا آمد . ابتدا به خدمت « نورالدين محمود زنگي شهيد » و سپس فاطمي ها ، درآمد ولي پس از چندي به ايجاد دولت بزرگي بنام « ايوبيه » دست زد . جنگهاي متعدد او با صليبي ها و جانفشاني ها و فداكاري هاي او در حمايت و حفاظت از كشورها و سرزمين هاي اسلامي و بويژه بيت المقدس ، بيانگر روح سلحشوري و آزاديخواهي و علاقه فراوان وي به « قُدس » بود ، تنها او بود كه توانست بيت المقدس را با تلاش فراوان دوباره از تصرف مسيحيان و متجاوزان در آورده و به دامان اسلام بازگرداند ^{( 3 )} .

صلاح الدين ايوبي در سال 589 هجري از دنيا رفت و نام خويش را بعنوان فاتح بيت المقدس در تاريخ جاويدان نمود ^{( 4 )} . قبر او در « مدرسه عزيزيه » و پشت جامع اموي يعني در حدود بيست متري درِ شمالي جامع و سمت چپ كسي است كه از مسجد خارج مي شود . راه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابن حوراني ، همان كتاب ص 75 .

2 . نعيمي ، الدارس في تاريخ المدارس 2/202 .

3 . صلاح الدين صفدي ، تحفة ذوي الالباب 2/80 ـ 92 .

4 . براي اطلاع بيشتر از شرح زندگاني وي ر ـ ك به زبيدي ، ترويج القلوب في ذكر الملوك بني ايوب تحقيق صلاح الدين المنجد ، بيروت ، دارالكتاب الجديد 1983م .

ديگر آن از انتهاي كوچه موازي ضلع غربي جامع اموي و در سمت راست آن است . مدرسه عزيزيه اكنون فقط بعنوان مقبره صلاح الدين مورد بازديد قرار مي گيرد .

در صحن حياط ، قبر سه شهيد از دوره عثماني ها است و پس از آن حجره اي قرار دارد كه بر فراز آن گنبدي با رنگ قرمز ساخته شده است . داخل اين حجره به اطاق كوچكي راه است كه در وسط آن قبر صلاح الدين ايوبي قرار دارد . سنگ قبر بزرگي داشته كه با پارچه اي سبز پوشانيده شده و بر بالاي آن نيز سرپوش و يا عمامه اي به رنگ سبز قرار داده شده است .

صفحه عكس

5 ـ مقبره ملك عادل ايوبي

ملك عادل ابوبكر بن ايوب ، برادر سلطان صلاح الدين ايوبي در سال 534 هجري در بعلبك بدنيا آمد . وي دوسال از برادرش صلاح الدين كوچكتر بود . ابتدا به همراه پدر و برادرش در خدمت « نورالدين شهيد زنگي » وارد شد و در جنگهاي صليبي همراه صلاح الدين ايوبي حضور داشت . ملك عادل پس از برادر به حكومت نشست . وي از كرج تا همدان ، جزيره ، شام ، مصر ، حجاز ، يمن و حضرموت حكومت مي راند . فردي بردبار ـ مجاهد ـ صابر ـ آمر بمعروف و ناهي از منكر بود ، در قلوب مردم جاي داشت و به انصاف و عدالت حكم مي راند .

ملك عادل سرانجام در سال 616 هجري وفات يافت ^{( 1 )} . ابتدا او را در قلعه دمشق مدفون ساخته و سپس به داخل مدرسه اي كه خود ساخته بود منتقل كردند . مدرسه عادليه كه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . نعيمي ، همان كتاب 2/208 همچنين ر ـ ك به زبيدي ، ترويج القلوب في ذكر الملوك بني ايوب .

در سمت شمال غربي جامع اموي و در شارع كلاسه ، مقابل مدرسه ظاهريه است ، اكنون مقبره او نيز هست . در داخل مدرسه و در راهروي ورودي سمت چپ ، حجره اي است كه قبر ملك عادل در وسط آن قرار دارد . اين بقعه در حال ترميم است . وي در دمشق آثار و ابنيه تاريخي فراواني از خود بر جاي گذاشته است .

6 ـ مقبره نورالدّين محمود زنگي شهيد

سلطان نورالدين محمود بن ابي سعيد زنگي بن سيف الدين يكي از سلحشوران و مجاهدان اسلامي است كه فداكاريها و مجاهدتهاي فراواني از خود در تاريخِ جنگهاي صليبي به ثبت رسانيده است . وي در سال 511 هجري متولد شد و پس از مرگ پدر به ولايت شام رسيد ^{( 1 )} . نورالدين زنگي اولين كسي است كه دارالحديث را بر روي زمين ساخت و هم اكنون نيز دارالحديث نوريه در دمشق كه به وسيله او ساخته شده پابرجاست . در امور خيريه و بناي مدارس ، مساجد و نشر علم و مذهب اهل سنت كوشا بود ، قناعت فراواني داشت ، كمتر مي خورد و مي آشاميد ، از غنائم جنگ استفاده نمي كرد و آن را صدقه مي داد و خريد و فروش شراب را در سرتاسر قلمرو خود ممنوع كرده بود .

قلعه هايي در حلب ، حمص ، حماه و بيمارستاني در دمشق ساخت و آن را وقف فقرا و مسلمين كرد . نورالدين در سال 560 هجري از دنيا رفته ، او را در مدرسه خود مدفون ساختند ^{( 2 )} . مدرسه نوريه كه از بناهاي او به سال 556 هجري است ، در بازار « خياطين سابق و سوق العصرونيه » كنوني در سمت چپ انتهاي بازار حميديه قرار دارد . مدفن وي در راهروي مدرسه در سمت چپ آن است كه حجره اي كوچك ؛ محراب و گنبدي دارد و پنجره اي از اين مقبره به بازار باز كرده اند كه مردم آن را از بيرون زيارت مي كنند . در كرامات وي مطالبي گفته شده است و بعضي او را مستجاب الدعوه دانسته اند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . صلاح الدين الصفدي ، تحفة ذوي الالباب 2/72 .

2 . ابن حوراني ، زيارات الشام ص 26 .

7 ـ مقبره ملك ظاهر بَيْبَرْس

ملك ظاهر بيبرس بَنْدُقْداري ، از سلاطين دولت مماليك است كه در سال 676 هجري فوت نمود ^{( 1 )} و در مدرسه اي كه خود بنا كرد دفن شد . ملك ظاهر يكي از سلاطينِ فعال در زمينه ساختِ ابنيه ها و مساجد و آثار اسلامي در شام و دمشق است . بناهاي فراواني به نام او ثبت شده است ، يكي از آنها مدرسه ظاهريه است كه محل دفن او نيز مي باشد . اين مدرسه مقابل مدرسه عادليه ـ در شمال غربي جامع اموي ـ در شارع كلاسه مي باشد كه قبر او در راهروي ورودي مدرسه ـ در سمت راست ـ داخل حجره بزرگي است . اين مقبره داراي محراب بوده و گنبدي بر فراز آن قرار دارد . مكان مذكور اكنون در حال تعمير است . كتابخانه مشهور و معروف ظاهريه دمشق نيز در همين مدرسه است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . صلاح الدين الصفدي ، همان كتاب 20/246 ـ 244 .

8 ـ مقبره ملك اشرف موسي

ملك اشرف موسي بن ملك عادل ايوبي برادرزاده صلاح الدين ايوبي است كه در سال 576 هجري بدنيا آمد و عنفوان جواني خود را در بيت المقدس گذرانيد ، سپس در جنگهاي صليبي در خدمت پدر و عمويش حضور يافت و نقش مهمي ايفا كرد ^{( 1 )} . وي براي شافعي ها مدرسه اي بنا كرد و خود نيز در فقه شافعي و حديث ، صاحب نظر بود .

مدرسه معروف « دارالحديث الاشرفيه » از بناهاي اوست كه خود در آن بخاك سپرده شده است ^{( 2 )} . دارالحديث الاشرفيه در سمت غرب جامع اموي و نزديك قلعه دمشق است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . صلاح الدين صفدي ، همان كتاب 2/129 ـ 123 .

2 . نعيمي ، همان كتاب 2/224 .

9 ـ مقبره سيف الدين جقمق

امير سيف الدين جقمق يكي از واليان دوره مماليك دمشق ^{( 1 )} و باني مدرسه اي به نام جقمقيه است . اين مدرسه كه مدفن او نيز هست ، در پايان كوچه اي است كه در شمالي جامع اموي به آن باز مي شود . امير جقمق در سال 824 هجري فوت نمود .

10 ـ مقبره درويش پاشا

يكي از واليان معروف دوره عثماني در دمشق است كه به سال 979 هجري در اين شهر به حكومت نشست ، وي در كنار جامع درويشيه كه ساخته خود بود بخاك سپرده شد . مقبره وي در كنار خيابان درويشيه و حدود يكصد متر بالاتر از مدخل بازار حميديه بوده و جامع درويشيه در ده متري آن است . مقبره او داراي قبه و ديواري هشت ضلعي است .

11 ـ مقبره شاهنشاه بن ايوب

وي برادر صلاح الدين و يكي از امراي بزرگ ايوبي بود كه در سال 543 هجري در يكي از جنگهاي مسلمانان با روميها شهيد شد . مقبره وي در كنار مدرسه شاميه قرار دارد . اين مدرسه در پايان خيابان يوسف العظمه ، كنار پل هوايي است و هتلهاي محل اقامت زائران ايراني نيز در حدود دويست متري آن قرار دارد . آرامگاه او در كنارِ مدرسه و بصورت مستقل با گنبدي قرمز رنگ است كه قبر او نيز از داخل خيابان ديده مي شود .

12 ـ مقبره تورانشاه بن ايوب

وي يكي ديگر از برادران صلاح الدين ايوبي و از واليان دمشق و قاهره بود كه به سال 576 هجري در گذشت ^{( 2 )} . آرامگاه او كه جنب مقبره شاهنشاه بن ايوب برادرش و در كنار مدرسه شاميه قرار دارد ، داراي گنبدي برنگ قرمز است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . صلاح الدين صفدي ، همان كتاب 2/200 ـ 195 .

2 . پيشين 2/97 ـ 95 .