بخش 9

4 ـ بيمارستان عسگري ( نظامي )

اين بيمارستان مخصوص نيروهاي نظامي بوده كه توسط « ابراهيم پاشاي عثماني » در سال 1831 م ساخته شده است . مكان آن در نزديكي مقابر صوفيه در غرب دمشق است ^{( 1 )} .

5 ـ مدرسه پزشكي دخواريه

اين مدرسه در نزديكي قصر العظم ـ يعني در سمت قبله و جنوب جامع اموي بفاصله يكصد متري ـ است كه آن را مهذب الدين عبدالرحيم بن علي بن حامد معروف به « الدخوار » به سال 621 هجري ساخته است . دخواريه خود از علماي بزرگ طب در دمشق بوده و به لقب « شيخ الاطباء » مفتخر گرديده است .

در اين مدرسه كه بنايي كوچك داشته اساتيد و حكماي بزرگ طب به تدريس مي پرداخته اند . ساختمان آن اكنون بلااستفاده است ^{( 2 )} .

6 ـ مدرسه الدينسريه

در داخل بيمارستان نوريه و سمت چپ درِ ورودي ـ جنوب بيمارستان ـ قرار داشته است . اين مدرسه به وسيله « عمادالدين ابو عبدالله محمد بن عباس دينسري » به سال 686 هجري ساخته شده ^{( 3 )} و اكنون مكان آن در داخل موزه پزشكي بيمارستان نوريه واقع شده است .

7 ـ مدرسه اللبوديه

به وسيله « نجم الدين يحيي بن محمد بن اللبودي » ـ در سال 664 هجري ـ در خارج از شهر قديمي دمشق ساخته شده است . وي از اطباي حاذق دمشق بوده و قبر وي نيز در

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . يوسف نعيسه ، همان كتاب 1/133 .

2 . نعيمي ، الدارس في تاريخ المدارس 2/100 ـ 109 احمد عيسي بك ، همان كتاب ص 45 .

3 ـ نعيمي ، همان كتاب 2/100 ـ 109 .

داخل آن قرار گرفته است . از اين مدرسه متاسفانه جز قبر داخل آن چيزي نمانده است ^{( 1 )} .

آثار تاريخي مسيحيان دمشق

چنانچه در گذشته گفته شد تا قبل از ظهور اسلام ، سرزمين شام ـ در قرنهاي متمادي ـ به روميها متعلق و دين مسيحيت در آن جا رايج بود . به اين لحاظ ، مسيحيان از هر طايفه اي ـ براي انجام عبادات خويش ـ كنيسه هايي ساخته و آثاري تاريخي از خود بر جاي گذاشتند كه تاكنون نيز بعضي از آنها باقي است . يكي از اين كنيسه ها كه از آن ياد كرديم مكان كنوني جامع اموي و ديگري مكان كنوني مسجد السادات در باب توما بود كه به مسجد تبديل شد . قديمي ترين كنائس و اماكني كه اكنون از مسيحيان باقي است عبارتند از :

1 ـ قبر جرجس حواري

وي كه يكي از حواريّون حضرت مسيح ( ع ) بود به فرار « بُولُس حواري » كمك كرد و خود نيز بخاطر اين امر به قتل رسيد . جرجس حواري را در پشت باب كيسان به فاصله 36 متري آن مدفون ساختند ^{( 2 )} .

2 ـ كنيسه حوبريا الياهو

در نيم فرسخي خارج دمشق است . در آنجا صخره و يا غاري است كه گويند « الياس نبي » به هنگام فرار از ايزابل در آن مخفي شده است . بعدها كنيسه زيبايي به نام « جوبر يا الياهو » بجاي آن ساختند . اين كنيسه از قديمي ترين كنايس دمشق است . در كنار آن نيز مسجدي به نام محمد ( ص ) ساخته شده كه بناي اوليه آن در قرن اول هجري بوده و كمي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ پيشين ، همان جا ، كردعلي ، غوطه دمشق ص 128 .

2 . فارس دارقيو ، وصف دمشق ص 92 ـ 98 .

آنطرف تر نيز قبر برادر خالد بن وليد است ^{( 1 )} .

3 ـ كنيسه مريم عذراء

در نيم فرسخي مقام ابراهيم در « قريه برزه ^{( 2 )} » ـ در شرق كوه قاسيون اصالحيه ـ ساخته شده است . اسم اين محل « صيدنايا » است كه امروزه نيز به همان نام مشهور است ^{( 3 )} .

4 ـ كنيسه بولس حواري

در مشرق دمشق ، نزديك مقبره مسيحيان و كنار « مدخل باب كيسان » است . اين كنيسه در سال 1939 م به وسيله فرانسويها ترميم و تجديد بنا شد ^{( 4 )} .

در اوائل قرن بيستم يعني دوران تسلط فرانسويها مسيحيان كنيسه ها و كليساهاي فراواني در منطقه « باب توما » ساخته اند كه چون از لحاظ قدمت تاريخي قابل توجه نيست از شرح آنها صرفنظر شد .

5 ـ كنيسه قديس حنانيا

يكي ديگر از قديمي ترين كليساهاي دمشق بوده كه در سال 1921 ميلادي آثار مخروبه آن در حفاري ها به دست آمده است . بر مكان اين كليسا ـ در دوران نورالدين زنگي ـ مسجدي ساخته شده بود . اين كليسا در « شارع مستقيم » قرار داشته است ^{( 5 )} .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . پيشين ، ص 56 ـ 59 . نام وي حرمله بن وليد بوده است .

2 . بنگريد به ص از كتاب حاضر .

3 . فارس دارقيو ، همان جا .

4 . پيشين ، همان جا .

5 . جان سوفاجيه ، الآثار التاريخيه في دمشق ص 23 .

عكس

معبد ژوپيتر

اين معبد به خداي روميها يعني « حَدَد » تعلق داشته كه در هزاره اول قبل از ميلاد به وسيله آراميها ساخته شده و ابتدا معبد اله آرامي بوده است ^{( 1 )} . بعدها با تسلط روميان ، به پرستش اله آنان يعني ژوپيتر اختصاص و در قرن سوم ميلادي تركيب معماري جديدي يافت . اين معبد در پايان بازار حميديه و در مكان مسجد اموي قرار داشته و داراي دو ديوار خارجي و داخلي بوده است . چنانچه از بقاياي ستونهاي آن در باب شمالي مسجد اموي و باب غربي و شرقي آشكار است ، اين معبد داراي مساحتي بسيار زياد بوده كه شايد به دو برابر جامع اموي كنوني مي رسيده است زيرا قسمتهايي از اين ستونها در فاصله دويست متري و گاهي سيصد متري جامع اموي ديده شده و قسمتهاي ديگر آن نيز از طرفي به جامع اموي متصل است . مساحت آن را 380 م × 310 متر ذكر كرده اند .

متأسفانه اين اثر مهم تاريخي به مرور زمان از بين رفته و بخشي از آن در دوره روميها به كنيسه بزرگ دمشق كه بعدها نيمي از آن داخل جامع اموي شد تبديل گشته است . اكنون بعضي از ديواره ها و ستونهاي سنگي آن كه اغلب از بين رفته اند ديده مي شوند .

در اصلي و ورودي معبد بنظر مي رسد در سمت پايان بازار حميديه بوده زيرا ستونهاي راهروي ورودي و سنگهاي پكپارچه اي كه بعنوان مدخل و سردر استفاده شده بخوبي حاكي از اين امر و شباهت كامل به معبد بل در تدمر دارد . بسياري از قسمتهاي باقي مانده ديواره ها در بازارها و كوچه هاي اطراف از ديدها پنهان شده و به سختي مي توان آنها را از ميان آنها ديد . در داخل محوطه ، ديوار ديگري به طول 156 متر و عرض 97 متر بوده و داخل آن ، مكان اصلي معبد ، قربانگاه و ساير اماكن قرار داشته است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ر ـ ك به جان سوفاجيه ، همان كتاب ص 17 الي 22 ؛ نصرالدين البحره ، دمشق الاسرار ص 59 .

دو صفحه خالي

يكي از مناطقي كه قدمت و سابقه آن بر شهر دمشق نيز افزون است « قاسيون » مي باشد . بر اساس رواياتي قبل از آنكه شهر دمشق ساخته شود ، مردم بر دامنه كوه قاسيون كه امروز به صالحيه معروف است زندگي مي كردند و سالها بر همين منوال مي گذشت تا اينكه بدنبال افزايش جمعيت خود ، به بناي شهر دمشق پرداختند ^{( 1 )} ؛ لذا بايد گفت آثاري كه در دامنه اين كوه قرار دارد گاهي قدمت آنها از آثار داخل شهر دمشق نيز بيشتر است . اين كوه نزد مردم دمشق از تقدّس خاصي برخوردار مي باشد چرا كه شاهد حضور انبياء الهي بوده و حتي بعضي از آنان را در دامن خود مدفون ساخته است .

رواياتي در فضل اين كوه نقل شده است از جمله اينكه : ابوقتاده گويد : منظور از تين در قرآن كريم « والتين والزيتون » كوه دمشق ( قاسيون ) است ^{( 2 )} .

گويند در پائين اين كوه ، « آدم ابوالبشر » سكونت داشته ، و در بالاي آن « قابيل » ـ برادرش « هابيل » ـ را كشته در شرق آن ( در منطقه برزه ) « حضرت ابراهيم ( ع ) » بدنيا آمده ، در سمت غرب آن « حضرت مسيح » و مادرش « مريم » پناه گرفته اند و « ام حنه » ، مادر مريم در دامنه آن ساكن بوده است .

از پيامبر ( ص ) روايت شده كه بر اين كوه ، حضرت ابراهيم ( ع ) ، لوط ( ع ) ، موسي ( ع ) ،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابن طولون ، القلائد الجوهريه في تاريخ الصالحيه ، تحقيق محمد احمد همان ص 10 به بعد .

2 . ابن حوراني ، زيارات الشام ص 96 ؛ نصرالدين البحره همان كتاب ص 13 .

عيسي ( ع ) و ايوب نبي ( ع ) نماز گزارده اند ؛ لذا از دعا در كنار آن غافل نشويد ^{( 1 )} . همچنين آن حضرت فرموده اند : در دمشق كوهي است كه در پائين آن ابي ابراهيم متولد شده است ^{( 2 )} .

گويند خداوند بر كوه قاسيون وحي كرد كه سايه و بركت خود را بر بيت المقدس گسترده بدار . در اين كوه چهل پيامبر يا ـ چهل تن از اولياء خدا به غاري پناه برده و در آن جا وفات يافته اند كه امروزه به « الاربعين » معروف است .

كوه قاسيون از سمت مغرب به سلسله جبال « لبنان » و از شمال و شرق به سلسله جبال « قلمون » و منطقه حمص متصل است . شهر دمشق ـ از سمت شمال ـ در دامنه آن قرار گرفته و در حقيقت ، اين كوه در جنوب آن واقع شده است . اكنون قاسيون ـ بعلت گسترش شهر ـ جزو دمشق محسوب شده و هيچ فاصله اي بين شهر و كوه نيست . « صالحيه » يعني محله اي كه در دامنه كوه قاسيون قرار گرفته بسيار بزرگ و شايد باندازه نيمي از دمشق است كه اكثر خانه هاي آن در دامنه واقع شده و گاهي تا نزديكي قله آن نيز مي رسد . اشتهار اين منطقه به صالحيه ، از قرن ششم هجري و بخاطر فرود آمدن « خاندان بني قدامه » در آن بوده است .

الف ـ آثار تاريخي قاسيون ( صالحيه )

1 ـ مغارة الدّم :

در كوه قاسيون ـ در محله الاربعين ـ غاري است كه گويند حضرت هابيل در آن جا به وسيله برادرش قابيل كشته شد ^{( 3 )} . هنگامي كه حضرت هابيل ( ع ) در مكان جامع اموي و بر صخره اي به نام صخره قربان ، گوسفندي را براي قرباني به درگاه خداوند تقديم داشت ، آتشي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . محمد احمد دهمان ، في رحاب دمشق ص 9 .

2 . ابن حوراني ، همان كتاب ص 96 .

3 . مسعودي ، مروح الذهب حاشيه 2/112 ؛ ابن حوراني ، همان كتاب ص 118 ؛ زين العابدين شيرواني ، رياض السياحه 2/421 .

فرود آمد و آن را برگرفت ، بدين معنا كه قرباني او مورد پذيرش خداوند قرار گرفت ؛ در اين هنگام ، قابيل نيز شاخه هايي از گندم را بر اين صخره قرار داد ولي مورد قبول خداوند قرار نگرفته و همانند هابيل ، آتشي ، قرباني او را شعلهور نساخت لذا كينه برادر را به دل گرفت .

وي به دنبال هابيل ( ع ) در دامنه كوه قاسيون روان شد و كينه حسد ، در او همچنان شعلهور و به دنبال راهي براي از بين بردن برادر بود . در اين حال شيطان بر او ظاهر گشت و وي را به اين امر تعليم داد . قابيل نيز در نزديكي قله كوه ، در يك فرصت مناسب با سنگي بر سر برادر زد و او را بقتل رسانيد ^{( 1 )} . خون هابيل بر صخره و سنگي در آن جا ريخت ، سپس نعش برادر را برداشت و همواره سرگردان بود تا اينكه چند فرسخ آنطرف تر به وسيله آموزشي كه از دفن يك كلاغ ديده بود او را مدفون ساخت . اكنون قبر هابيل در آن مكان معروف است و شرح آن خواهد آمد ^{( 2 )} . مكاني كه خون هابيل در آن ريخته شد به « مغارة الدم » معروف گشته است . گويند دعا در آن جا مستجاب است .

از حضرت علي ( ع ) نقل شده : در دمشق كوهي است كه به آن قاسيون گويند ، در آن ، فرزند آدم برادرش را كشته و خداوند عيسي و مادرش مريم را از خطر يهود پناه داده است ؛ پس اگر به آن مكان رفتيد از دعا در آن غافل نشويد ^{( 3 )} . گفته مي شود بعضي از حكام در اين غار به استسقاء مي نشسته و دعايشان مستجاب مي شده است و اگر مردم دعايي داشتند به اين مكان مي رفتند . همچنين گويند يحيي بن زكريا و مادرش چهل روز در اين غار اعتكاف كرده اند ^{( 4 )} .

مكان مغارة الدم كمي پائين تر از غار معروف اصحاب كهف و كنار مغارة الجوع است . امروزه اين محل به « الاربعين » معروف و نزد مردم دمشق شهرت دارد . از آخر محله اربعين تا

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مسعودي ، همان جا ، ياقوت حموي ، معجم البلدان 4/296 .

2 . ر ـ ك به ص از كتاب حاضر .

3 . ابن حوراني ، همان كتاب ص 118 .

4 . پيشين ، همان جا ، ابن حوراني گويد : حضرت عيسي بن مريم و حواريون نيز در اين غار نماز گزارده اند . ابن بطوطه نيز گويد : حضرت ابراهيم ( ع ) ، موسي ( ع ) ، عيسي ( ع ) ، ايوب ( ع ) و لوط ( ع ) در آن نماز گزارده اند .

مغارة الدم حدود بيست دقيقه در دامنه كوه راه است كه به وسيله پلكانهايي كه از سنگ و سيمان ساخته شده صعود بر آن آسان گشته است در اين مكان قبه و مسجد كوچكي با گنبدي از گچ و سيمان و به رنگ سبز ساخته شده كه مغارة الدم و مغارة الجوع هر دو در اين مسجد قرار دارند و تنها در بعضي از روزهاي هفته از جمله جمعه ها باز و مورد زيارت قرار مي گيرد .

شايان گفتن است بعضي از مورخان و سياحاني كه در قرون گذشته آن جارا ديده اند مي گويند كه نشانه هايي از خون بر سنگها ديده شده است ولي نگارنده اين سطور چنين اثري مشاهده نكرده است . البته رنگ سنگهاي مذكور مايل به سرخي است كه احتمال مي رود رنگ نوع سنگ آن باشد . واله اعلم .

2 ـ مغارة الجوع = الاربعين

در كوه قاسيون و در « محله الاربعين » ـ كنار مغارة الدم ـ « مغارة الجوع » قرار دارد . گفته مي شود در اين مكان چهل پيامبر و يا به روايتي چهل تن از صالحان و اولياء خدا از گرسنگي وفات يافته اند ^{( 1 )} . اين پيامبران كه به وسيله حكومت هاي ستمگر مورد تعقيب بوده اند به كوه قاسيون پناه آورده و در آن جا روزگار مي گذرانيدند ايشان يكي پس از ديگري از فرط گرسنگي و سختي وفات يافته اند .

بر اين مكان و مغارة الدم به وسيله احمد پاشاي عثماني مسجدي به سال 1018 هجري ساخته شده است ^{( 2 )} . در داخل آن به نشانه نماز چهل پيامبر ، چهل محراب كوچك قرار داده شده و اين مكان نيز در روزهاي جمعه باز و مورد زيارت قرار مي گيرد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . شيرواني ، همان كتاب 2/421 ؛ ابن بطوطه گويد چهل يا هفتاد پيامبر ( الرحله ص 72 ) .

2 . يوسف بن عبدالهادي ، ثمارالقاصد في ذكر المساجد ص 192 . مسجد مغارة الجوع و مغارة الدم بوسيله احمد پاشاي وزير در سال 1018 ساخته شده است ( همان جا ) .

3 ـ غار منسوب به اصحاب كهف

در كوه قاسيون ـ و در غرب مغارة الدم و مغارة الجوع ـ غار و مقامي به نام اصحاب كهف وجود دارد . هر چند كه اين امر از لحاظ تاريخي مستند نيست ولي چون مورد توجه مردم منطقه است مختصري از آن تشريح مي گردد . اين غار به اصحاب كهف منسوب است كه مدت سيصد سال در آن به خواب فرو رفته و خداوند در سوره كهف از حال ايشان خبر داده است . شايان گفتن است ، مكان و غار اصحاب كهف در افسوس ـ از شهرهاي رومـ ، ^{( 1 )} طرسوس ، رجيب ( در هشت كيلومتري عمان پايتخت اردن ) احتمال داده شده است ^{( 2 )} .

در هر صورت ، اين غار در دامنه كوه و در محله ركن الدين قرار دارد . كوچه هاي بسيار

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مسعودي ، همان كتاب 1/302 .

2 . رومي ها گويند در كوهي در افسوس نزديك طرسوس ( تركيه ) است و محققين معاصر نيز آن را در اردن مي دانند ( عظيمي حلبي ، تاريخ حلب ص 66 ) .

تنگ ، باريك ، پرپيچ و خم داشته و هر چند عبور و مرور به وسيله ماشين در آن به سختي امكان پذير است ولي مردم منطقه ناچار به استفاده از آن هستند . در مكان اصحاب كهف ، مسجدي ساخته شده كه به مرور از بين رفته و اكنون مدرسه اي بجاي آن به نام « مدرسه فرقان » ساخته شده كه مخصوص طلاب خارجي است و دانشجويان آن از كشورهاي مختلف اروپايي ، غربي و آسيايي هستند . داخل اين مدرسه و در طبقه بالاي آن سالني است و داخل آن غاري به طول پنج متر و ارتفاع 5/2 متر قرار دارد كه به وسيله دري از اين سالن جدا مي شود .

ب ـ آثار اسلامي قاسيون ( صالحيه )

1 ـ جامع و مقبره محيي الدين ابن عربي

ابو عبدالله محمد بن علي بن محمد حاتمي طائي اندلسي مكي شامي معروف به « ابن

عربي » از عرفا و زهاد قرن ششم هجري و صاحب تأليف مشهور فتوحات مكيه است . وي در سال 506 هجري در اندلس بدنيا آمد و در سال 638 هجري در قريه « صالحيه » ـ وفات نمود . محي الدين ابن عربي از خاندان فضل وجود بوده و قبله قائلان به وحدت وجود محسوب مي گشته است .

شيخ علاء الدّين سمناني از عرفا و متصوفه قرن هفتم هجري در بسياري از حواشي فتوحات وي ، به عظمتِ شأن او اعتراف كرده و او را با اين عبارات مورد خطاب قرار داده است . « ايُّها الصّديق وايُّها المُقَّربَ ، ايُّها الوَلي وايُّها العارِفُ الحَقاني » ^{( 1 )} .

ابن عربي تأليفات فراواني داشته كه مهمترين آنها الفتوحات المكيه است . بايد گفت او در علم تصوف و عرفان سرآمد علماي عصر خود بوده است . در مورد وي علماء و بزرگان اهل علم مواضع مختلفي داشته اند كه مي توان بدين گونه تقسيم نمود :

1 ـ گروهي بويژه علماي دمشق مثل تفتازاني ، سخاوي و . . . او را تكفير كرده اند .

2 ـ عده اي مثل فيروزآبادي ، نابلسي ، كوراني و . . . او را از بزرگان اولياء ، عرفاء ، علما و مجتهدين دانسته اند .

3 ـ كساني چون جلال الدين سيوطي ، حصكفي و . . . معتقد به ولايت او هستند ولي نگاه كردن به كتابهاي او را حرام مي دانند ^{( 2 )} .

4 ـ كساني چون قاضي نوراله شوشتري ( از علماي سرسخت شيعه ) وي را از جمله شيعيان علي ( ع ) و مخلصان ائمه معصومين مي دانند .

شايان گفتن است ، در ميان كتب و تأليفات محيي الدين به رسالاتي بر مي خوريم كه مي تواند شيعه بودن وي و حداقل ، تمايلات شيعي او را آشكار سازد . او در مورد حضرت مهدي ( عج ) و قيام او ، ائمه معصومين و . . . چند رساله دارد كه با اعتقادات شيعه در مورد حضرت مهدي ارواحنا لتراب مقدمه الفداء بسيار نزديك است و ذكر آنها در گنجايش اين بحث نيست .

مرحوم استاد مطهري او را چنين توصيف كرده اند :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . شيرواني ، همان كتاب 2/453 ـ 456 .

2 . فهري زنجاني ، مراقد اهل بيت ص 88 .

« محي الدين بن عربي عرفان را بصورت يك مكتب درآورد و در مقابل فلاسفه عرضه داشته ، و آنان را تحقير كرد . بدون شك پدر عرفان نظري در اسلام ، محي الدين بن عربي ، اين اعجوبه روزگار است . او هم در عرفان عملي قدم راسخ داشته و هم در عرفان نظري بي نظير بوده است . محيي الدين غوغايي عرفاني در جهان اسلام ـ از اندلس گرفته تا مصر و شام و ايران و هند ـ بر انگيخت . صدرالدين قونوي ، فخر الدين عراقي ، ابن فارض مصري ، داود قيصري ، عبدالرزاق كاشاني ، مولوي بلخي ، محمود شبستري ، حافظ ، جامي همه از شاگردان مكتب او هستند ^{( 1 )} .

حضرت امام قدس اله نفسه الزكيه نيز در نامه سرنوشت ساز و تاريخي خويش به گورباچف و دعوت او به اسلام و مطالعه در علوم و فلسفه و عرفان اسلامي ، مطالعه كتب محيي الدين ابن عربي و بويژه فتوحات مكيّه او را سفارش نمودند . اين امر براي كساني كه با حربه تكفير در مقابل محيي الدين ابن عربي ظاهر شده بودند بسيار گران آمد .

مكان جامع و مدرسه محيي الدين بن عربي در صالحيه ـ محله محيي الدين كنوني ـ و در دامنه كوه قاسيون قرار دارد . اين محله داراي كوچه هاي پر پيچ و خم و بازاري قديمي است كه حدود هشت قرن به همين نام مشهور بوده است .

جامع محيي الدين كه بر مزار اين عارف قرار دارد به دست سلطان سليم عثماني در سال 913 هجري ساخته شده و كتيبه اي نيز بر بالاي در ورودي آن ، تاريخ و باني اين بنا را نشان مي دهد . بنظر مي رسد بناي جامع پس از دوره عثماني مورد تعمير و ترميم قرار نگرفته است . گنبد و نماي آن بسيار ساده و از سيمان و گچ مي باشد . داخل آن صحن نسبتاً بزرگي است . در جنوب صحن ، و سمت چپ شبستان جامع پلكاني است كه صحن را به زير زمين متصل مي سازد و قبر محيي الدين نيز در اين زير زمين مي باشد . بر ديواره سمت راست پلكان ورودي كتيبه اي به خط زيبا از دوران عثماني است كه چند بيت شعر به زبان تركي بر زمينه سبز نوشته شده است . در اين زير زمين كه به ابعاد 3×6 متر است ، قبر محيي الدين در وسط

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . تماشاگه راز ص 30 به بعد .

قرار گرفته و محفظه اي از شيشه بصورت ضريح مانندي قبر او را احاطه كرده است . بر روي سنگ قبر مذكور كه مرمرين است شرحي از زندگي محي الدين حجاري شده است . در كنار مقبره وي سه قبر ديگر ديده مي شود . قبر اول از شيخ حسن جزايري ، قبر دوم از محمود خربوطلي ( احتمالاً برادر امين خربوطلي مؤلف مشهور سوريه ) و امام جماعت مسجد و قبر سوم نيز از داماد اسد پاشاي عثماني است .

در بيرون جامع و سمت چپ يعني كنار مناره ، قبرستان كوچكي است كه دري آهنين داشته و مسدود مي باشد . در اين قبرستان چند تن از واليان و امراي دوره عثماني مدفون هستند .

عكس 57

2 ـ تكيه سليميه

اين تكيه روبروي جامع و مقبره شيخ محي الدين ابن عربي قرار دارد كه سلطان سليم اول پادشاه عثماني آن را به سال 924 هجري بنا كرده است ^{( 1 )} . اين بنا كه بسيار زيبا بوده اكنون مسدود و به حالتي نيمه مخروبه در آمده است . بر فراز تكيه ، دو گنبد بزرگ به رنگ سفيد قرار داشته و هنگام بازديد نگارنده ، در حال تعمير بوده است . بر بالاي در ورودي اين تكيه ، كتيبه اي به خط نسخ ديده مي شود كه از مؤسس و باني آن يعني سلطان سليم اول ياد كرده است . شايان گفتن اين مكان براي تدريس و اجتماعات اسلامي ساخته شده بود .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . محمد كرد علي ، خطط الشام 6/138 ؛ يوسف نعيسه ، مجتمع مدينه دمشق 1/160 .

3 ـ بيمارستان قيمريه

يكي ديگر از بيمارستانهاي مهم و قديمي دمشق است كه به وسيله « امير سيف الدين قيمري كردي » ـ از امراي ايوبي در ايام سلطان نجم الدين ايوب ـ در سال 653 هجري بنا شده است ^{( 1 )} . اين بيمارستان در غرب جامع و مقبره محي الدين بن عربي قرار دارد و گويند تا آن زمان بيمارستان بهتر از آن در دنيا ساخته نشده بود . بناي آن از لحاظ هندسي بسيار زيبا است و شايد اين ادعا نامعقول نبا شد . گفته اند وقتي تيمور لنگ به دمشق آمد دو ادار خويش را به داخل اين شهر فرستاد و او نيز بيمارستاني بهتر از آن نيافت .

قسمتي از بيمارستان ، مخصوص زنان و قسمتي مخصوص مردان و هر يك از بخشها به يك بيماري و تخصص ويژه اي مربوط بوده و در زير آن نهري با آب بسيار زلالي مي گذشته كه آب آن را تأمين مي كرده است . اين بيمارستان تا قرن سيزدهم هجري فعاليت داشته ^{( 2 )} ولي هنگام بازديد نگارنده اين سطور مسدود و در حال تعمير بود . داخل آن حياط بزرگي است كه چهار ايوانِ بزرگ در اطراف و اطاقهاي فراواني دارد . درِ آن چوبي است و بالاي آن كتيبه اي ديده مي شود كه از باني و مؤسس آن يعني سيف الدين قيمري سخن مي گويد . بعلت وجود بازار و دستفروش ها در مقابل آن ، اين ساختمان به سختي ديده مي شود .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . قتيبه شهابي ، اسواق دمشق ص 513 .

2 . احمد عيسي بك ، تاريخ بيمارستانات في الاسلام ص 225 ، يوسف جميل نعيسه ، همان كتاب 1/133 .

يك صفحه عكس

4 ـ مقام سيف الدين قيمري

در مقابل بيمارستان قيمري قبه و مقبره اي به نام سيف الدين قيمري وجود دارد كه مؤسس بيمارستان قيمريه در آن مدفون است . اين مكان از دوران مماليك بوده و نماي آن از سنگ و داراي گنبدي قرمز رنگ مي باشد . اين حجره اكنون بسته و مورد توجه كسي واقع نمي شود .

ج ـ مدارس و مساجد صالحيه

1 ـ دار الحديث الاشرفيه البرانيه : ساخته ملك اشرف موسي به سال 634 هجري است كه در دامنه كوه قاسيون ـ در كنار رودخانه اي بنام يزيد ـ ساخته شده است .

2 ـ دار الحديث القلانسيه : به وسيله حمزه بن اسد بن قلانسي در سال 720 هجري در نزديكي نهر يزيد ـ و كنار حمام زهور ـ كنوني قرار دارد ^{( 1 )} . اين دار الحديث اكنون نيز مورد استفاده بوده و در غرب مدرسه العمريه مي باشد .

3 ـ دار الحديث الناصريه : در جنوب جامع الافرم كنوني است كه به وسيله ملك ناصر بن ملك العزيز در سال 645 هجري ساخته شده است .

4 ـ مدرسه شركسيه يا چهاركسيه : به وسيله چركسيان در دوره ايوبي ( سده هشتم هجري ) ساخته شده است . داراي دو گنبد بزرگ به رنگ قرمز مي باشد . اين بنا امروزه بعنوان جامع و مسجد محله محي الدين بن عربي استفاده مي شود و مكان آن نيز كمي پائين تر از جامع محي الدين ـ در داخل همان بازار ـ و در سمت راست مي باشد .

5 ـ مدرسه العمريه : هنگام ورود احمد بن قدامه به اين منطقه در حدود سالهاي 550 هجري ساخته شد . اين مدرسه كتابخانه اي بزرگ دارد و در پائين دامنه كوه قاسيون واقع شده

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . كردعلي ، غوطه دمشق ص 125 .

است ^{( 1 )} .

6 ـ مدرسه ماردانيه : اين مدرسه در حوالي جسر الابيض كنوني است و توسط عزيزة الدين خاتون ـ دختر ملك قطب الدين مارديني ـ در قرن هفتم هجري بنا شده است .

7 ـ جامع حنابله : يكي از مساجد مهم عصر ايوبيان است كه به وسيله شيخ ابو عمر بن قدامه مقدسي ـ از بزرگان حنابله ـ در قرن ششم هجري بنا شده است . چون مظفر الدين كوكبوري ـ داماد صلاح الدين ـ هزينه فراواني براي آن مصرف كرد به جامع مظفريه نيز معروف شد .

8 ـ جامع شيخ عبدالغني نابلسي : جايگاه و محل سكونت محدث و عالم بزرگ اهل سنت در قرن يازدهم هجري ـ يعني شيخ عبدالغني نابلسي ـ بوده كه اين مسجد به وسيله نوه اش شيخ مصطفي ساخته شده است . در صحن مسجد مقبره شيخ عبدالغني و نوه اش قرار دارد .

ساير مقابر صالحيه

در صالحيه بسياري از علما ، زهاد ، فلاسفه و . . . مدفون هستند از جمله :

1 ـ يوسف القميني ، متوفي سال 657 هـ از عرفاي دمشق .

2 ـ قطب الدين راوندي ، رئيس فرقه راونديه ( صوفيه ) .

3 ـ ابوبكر بن قوام ، از زهاد و عرفاي دمشق .

4 ـ احمد بن قدامه ، عارف بزرگ و متوفي بسال 558 هجري .

5 ـ ابن مالك نحوي ، متوفي بسال 673 هجري .

6 ـ ابراهيم بن احمد موصلي ، از علماي حنفيه و صاحب طبقات حنفيه متوفي بسال 695 هجري .

7 ـ ابن قاضي العسكر حنفي ، متوفي 651 هجري .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . احمد دهمان ، في رحاب دمشق ص 73 .

نقشه