بخش 12

 

د ـ بيمارستان ها و حمام هاي تاريخي حلب

حلب بعنوان يكي از مظاهر تمدن اسلامي داراي شاخصه هاي تمدن در قرون اسلامي از جمله بيمارستان ، حمام ، مدرسه و كتابخانه بوده است كه در اين جا به قديمي ترين آنها اشاره مي گردد .

1 ـ بيمارستان نوريه

اين بيمارستان همزمان با « بيمارستان نوريه » دمشق به سال 599 هجري به دستور « نورالدين محمود زنگي » و به وسيله حارثي دمشقي ـ مهندس و پزشك حلب ـ ساخته شد ^{( 1 )} . بعضي بناي آن را 458 هجري مي دانند كه در دوران نورالدين زنگي تجديد بنا گشته است . بيمارستان مذكور كه داراي بخشي مخصوص زنان بوده و امروزه بصورت مخروبه اي است .

2 ـ بيمارستان ارغوني

توسط « ارغون بن طيجو كاملي » ، نائب حلب به سال 755 هجري ساخته شده و داراي معماري و بنايي بسيار عالي است ^{( 2 )} .

3 ـ حمام جوهري

يكي از قديمي ترين حمام هاي حلب است كه در سال 787 هجري به وسيله « امير علاءالدين جوهري » ساخته شده است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . خيرالدين اسدي ، همان كتاب ص 167 ؛ محمد راغب الطباخ الحلبي ، اعلام النبلاء بتاريخ حلب الشهباء 2/68 .

2 . كامل غزي ، همان كتاب 2/82 ؛ عفيف البهنسي ، همان كتاب ص 158 .

4 ـ حمام يلبغا ( ناصري )

يكي از زيباترين حمام هاي دمشق است كه توسط « امير يلبغا ناصري » به سال 892 هجري تجديد بنا شده است . تاريخ بناي آن روشن نيست ولي در حمله مغول از بين رفته و دوباره مرمّت گشته است . اين حمام در ميدان قلعه حلب و سمت راست درِ قلعه مي باشد كه هنگام بازديد نگارنده اين سطور در حال مرمّت و راه اندازي بوده است . امروزه چند حمام ديگر از قرون نهم و دهم نيز همچنان در حلب مشغول كار هستند .

هـ ـ مدارس و كتابخانه هاي حلب

اهميت علمي و تاريخي هر شهري و نقش آن در فرهنگ و تمدن ، بسته به ميزان وجود كتابخانه و مدارس آن است كه در فرهنگ اسلامي داراي جايگاه ويژه اي مي باشند . « شهر حلب » بعنوان يكي از شهرهاي متمدن اسلامي در قرون چهارم و پنجم هجري كتابخانه هاي فراواني داشته كه متأسفانه بسياري از آنها در حمله مغول تخريب و ويران شده اند . يكي از قديمي ترين و مهمترين كتابخانه هاي حلب كه دچار اين سرنوشت غم انگيز شده كتابخانه بزرگ « جامع كبير اموي » بوده كه حدود ده هزار نسخه خطي از موقوفات سيف الدوله حمداني داشته است . كتابخانه هاي « سلطانيه » ، « حلاويه » و « عصرونيه » و چند كتابخانه ديگر ، نيز متأسفانه از هجوم مغول در امان نبوده و نسخ خطي نفيس آن همگي از بين رفته اند .

كتابخانه هايي كه اكنون در اين شهر موجود هستند اغلب پس از حمله مغول بنا شده كه به بعضي از آنها اشاره مي شود .

1 ـ كتابخانه شيخ عبدالرحمن عجمي در مدرسه اشرفيه : در سال 658 هجري ساخته شده است .

2 ـ كتابخانه جامع منگلي بغا : در سال 760 هجري ساخته امير منگلي بغا نائب حلب .

3 ـ كتابخانه مولويه : در قرن يازدهم به وسيله شيخ احمد قاري تأسيس شده است .

4 ـ مدرسه حلاويه : قديمي ترين مدارس حلب است كه ابتدا كنيسه بوده و در قرن چهارم هجري نيز اين مدرسه به مسجد تبديل و در عصر نورالدين محمود زنگي دوباره به مدرسه تبديل شده است ^{( 1 )} .

5 ـ مدرسه شرفيه : در سال 560 توسط ابن عجمي در شرق جامع كبير ساخته شد و اكنون حالتي نيمه مخروبه دارد .

6 ـ مدرسه ظاهريه : به وسيله ملك ظاهر بيبرس در قرن هفتم ساخته شده و در ضلع جنوبي قلعه حلب قرار دارد .

7 ـ مدرسه شاذبختيه : در سال 589 هـ به وسيله امير شابخت اتابكي ساخته شد .

8 ـ مدرسه فردو سيه : در سال 633 هـ به وسيله برادرزاده صلاح الدين تأسيس شده است ^{( 2 )} .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . كامل غزي ، نهر الذهب في تاريخ الحلب 2/219 .

2 . ر ـ ك شوقي شعث ، حلب ، تاريخها و معالمها التاريخيه ، جامعه حلب 1991م .

و ـ آثار تاريخي اطراف حلب

1 ـ قلعه سمعان

يكي از آثار ديدني اطراف حلب ، قلعه سمعان است كه در فاصله 59 كيلومتري شمال غربي حلب قرار دارد . سمعان ، همان شمعون الصفا يكي از قديسان معروف مسيحي بوده است ^{( 1 )} . اين قلعه ساخته رومي ها بوده و در جنگهاي صليبي بعنوان دژي نظامي مورد استفاده نيروهاي مسلمانان قرار داشته است . قلعه سمعان در دامنه « جبل سمعان » واقع و كنار آن نيز دير معروف سمعان است كه مخروبه آن همچنان در پنج كيلومتري شرق « معرة النعمان » باقي است . در كنار آن دير يك مسجد و در شمال آن سه قبر ديده مي شود ^{( 2 )} .

بسياري از آثار داخل آن قلعه از بين رفته ولي ديواره ها و برجك ها و ستونهاي آن بطور كامل باقي مانده است . معماري آن تركيبي از معماري رومي و اسلامي است و تعميراتي كه در دوران اسلامي در آن انجام شده است بوضوح ديده مي شود .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . كامل غزي ، همان كتاب 1/357 ـ 368 ؛ تيودور بيشوف ، همان كتاب ص 27 ـ 28 ؛ عفيف البهنسي ، همان كتاب ص 124 .

2 . اولين آن متعلق به شيخ زكريا يحيي بن منصور مغربي ، زاهد معروف بوده و دومين آن قبر فاطمه دختر عبدالملك مروان و همسر عمر بن عبدالعزيز است ( ابن شحنه ، الدر المنتخب ص 99 ) .

2 ـ قلعه حارم

يكي ديگر از قلعه هاي ديدني اطراف حلب « قلعه حارم » است كه در حدود هفتاد كيلومتري مغرب حلب ـ در مسير انطاكيه ـ قرار دارد . اين قلعه در جنگهاي رومي ها با سيف الدوله حمداني ـ بوسيله ناكفور فوكاس ـ امپراطور روم ـ ساخته شده و بعنوان يكي از استحكامات دفاعي و نظامي آنان در جنگ با نيروهاي مسلمانان مورد استفاده قرار داشت . در دوران سلاجقه شام و مماليك نيز از پايگاههاي نظامي و نقاط استراتژيكي اطراف حلب در جنگهاي صليبي بوده است .

قلعه حارم در حمله مغول تخريب و در قرن سيزدهم هجري به وسيله عثماني ها تجديد بنا شد .

3 ـ معرة النعمان

شهركي است كه در مسير « ادلب ـ حماه » و به فاصله 83 كيلومتري جنوب شرقي حلب قرار دارد . آن جا زادگاه و مدفن ابوالعلاء مُعّري شاعر و فيلسوف بزرگ قرن پنجم هجري است . شهرك مذكور كه كمي پائين تر از قريه « الدانا » مي باشد ، داراي آثار و قلاع فراواني از دوران ايوبي ها و كاروانسراهايي از دوران عثماني ها است ^{( 1 )} .

4 ـ شهرك دانا

اين شهرك در مسير « حلب ـ حماة » و به فاصله 45 كيلومتري شمال غربي حلب قرار دارد . شهركي است بسيار قديمي و مخروبه كه آثار معماري دوران رومي ها ـ در قرون قبل از اسلام ـ در آن ديده مي شود . اين شهرك با « قريه الدانا » كه بالاتر از معرة النعمان است ، تفاوت دارد . شهرك دانا در جنوب قلعه و دير سمعان است .

5 ـ شهرك كركميش ( جرابلس )

يكي از شهرك هاي بسيار قديمي سوريه است كه در 120 كيلومتري شمال شرقي حلب ، تزديك مرز تركيه قرار دارد . اين شهر در هزاره هاي قبل از ميلاد ، داراي تمدني عالي و درخشان بوده و هم اكنون نيز آثاري از آرامي ها كه به آن دوره ها متعلق است در آن موجود مي باشد . اين شهر امروزه به جرابلس معروف است ^{( 2 )} .

6 ـ شهرك عين دارا

اين شهرك در چهل كيلومتري شمال غربي حلب و كمي بالاتر از قلعه سمعان ( شمال آن ) قرار دارد . آثار تاريخي آن از دوره آرامي ها و هزاره هاي قبل از ميلاد است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . براي اطلاع بيشتر رجوع كنيد به محمد سليم الجندي ، تاريخ معرة النعمان ، دمشق ، وزارة الثقافه 1383ق .

2 . تيودور بيشوف ، همان كتاب ص 13 .

نقشه

يكي از مناطق تاريخي سوريه كه در تاريخ اسلام و بويژه شيعه ، جايگاه و يژه اي دارد « شهر رقه » و يا « منطقه صفين » است . اين منطقه در سال 37 هجري شاهد يكي از وقايع بسيار مهم در تاريخ اسلام و شيعه و در حقيقت مكاني براي رويارويي حق و باطل و نبرد با قاسطين و طلقا بوده است . معاويه ، بعنوان سردمدار جريان قاسطين به همراه بزرگان و اشراف القبايل اموي به ظاهر براي انتقام وخوانخواهي عثمان و در حقيقت ، براي انتقام خون پدران و خاندان خود در جنگ بدر ـ كه به وسيله علي ( ع ) ريخته شده بود ـ در محلي به نام صفين ( در كنار رودخانه فرات ) اردو زد . هدف وي از مبارزه و نبرد با امام بر حق اين بود كه در صورت پيروزي ، سلطنت و رياستي كه از دوران عبدمناف ، از قبيله و خاندان وي بيرون رفته بود را دوباره بازگردانده و عرب را تحت انقياد بني عبد شمس و بني اميه در آورد .

در اين مكان بود كه خون بهترين صحابه و شيعيان علي ( ع ) از جمله « عمار بن ياسر » ، « اويس قرني » و تعداد 25 نفر از صحابه بدري و حدود 25 هزار نفر از ياران علي ( ع ) بر زمين ريخته شد . پيامبر ( ص ) نيز در دوران حيات خويش از كشته شدن عمار در اين منطقه خبر داده بودند ^{( 1 )} .

« شهر رقه » و يا « رافقه » در مجاورت منطقه صفين قرار دارد و صفين در حقيقت به ساحل رودخانه فرات گفته مي شود . نام اين شهر را از اين جهت « رَقَّه » گذاشته اند كه در كنار

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . نصر بن مزاحم المنقري ، وقعة الصفين ص 300 به بعد ؛ مسعودي ، مروج الذهب 2/374 .

آن ، فرات آب خود را بر آن مي گسترانيد و در اصطلاح به ساحل و يا زمين هاي رملي كنار فرات گفته مي شد . شهر رقّه را جزو اقليم چهارم دانسته اند . در سال هفدهم هجري با صلح به وسيله « عياض بن غنم » فرمانده سپاه سعد بن ابي وقاص فتح گشت و مردم آن به اسلام گرويدند ^{( 1 )} .

اين شهر به « رَقَة البيضاء » نيز معروف بوده است . در سمت غربي آن ، شهر ديگري به نام « رَقَه واسط » ساخته شده بود و در مجاورت آن نيز شهرك ديگري به نام « رقة السوداء » قرار داشت . اين شهرك را « منصور » ـ خليفه عباسي ـ ساخته و به رافقه معروف بود . بعدها در دوران هارون عباسي ، شهر رافقه به شهر رقه متصل گشت و هر دو اكنون يك شهر مي باشد كه هم به رافقه و هم به رقه معروف است ^{( 2 )} .

از حلب تا رقه ـ كه در شرق آن واقع شده ـ 180 كيلومتر فاصله است و در حقيقت ، اين شهر در 547 كيلومتري شمال شرقي دمشق و شصت كيلومتري مرز جنوبي تركيه قرار دارد . در آن مظاهر تمدن و شهرنشيني كمتر به چشم مي خورد و حالت روستايي و قديمي خود را حفظ كرده است . در ميان مردم آن تا حدودي اكراد نيز زندگي مي كنند . در اين شهر چند اثر تاريخي مذهبي مورد بازديد و زيارت قرار مي گيرد از جمله :

باب علي ( ع ) و ديوار قديمي رقه

در دوران « منصور عباسي » اطراف اين شهر با ديواري از خشت و گل و چهار برجك محصور گشته و دروازه اي نيز بر آن نهاده شده بود . اين دروازه بالنسبه در همان مكاني ساخته شده كه حضرت علي ( ع ) براي ورود به منطقه صفين از آن عبور كرده ولذا به « باب علي ( ع ) » نيز شهرت دارد . اكنون اين باب و همچنين نيمي از ديواره شهر « رقه » يا « رافقه » سالم باقي مانده و جلوه زيبايي به شهر بخشيده است ولي به علت گسترش شهر ، ديواره مذكور كمي در داخل شهر واقع شده است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ياقوت حموي ، معجم البلدان 3/58 ؛ كامل غزي ، همان كتاب 1/369 ـ 370 .

2 . كامل غزي ، همان كتاب 1/372 ـ 375 .

ديوار مذكور كه ارتفاع آن حدود چهار متر و عرض آن حدود پنج متر است در دوران « منصور عباسي » به سال 155 هجري ـ 772 ميلادي ساخته شده و هارون عباسي نيز آن را در سال 180 هجري تجديد بنا كرده است . دروازه شهر ( باب علي ( ع ) ) در قرن پنجم هجري ـ در دوران سيف الدوله ـ كه اين شهر يكي از پايگاههاي نظامي سياسي او بوده مورد تجديد و باز سازي قرار گرفته است . شايان گفتن است كه شهر رقه در حمله مغول دچار ويراني شد ولي دوباره عمران و آبادي يافت .

مزار و مقبره عمار بن ياسر

عمار بن ياسر بن مالك بن كنانه از قبيله بني ثعلبه ، كنيه اش ابويقظان و مادرش سميه نخستين شهيد زن در اسلام بود . عمار و مادر او و همچنين ياسر از كساني بودند كه در راه اسلام شكنجه فراواني متحمل شدند . بارها مشركان بدن عمار را مي سوزانيدند . پيامبر ( ص )

هنگام شكنجه آنان دعا مي كرد ، « خدايا خاندان ياسر را بيامرز ! اي آل ياسر ! شكيبايي كنيد زيرا موعد شما بهشت است . عمار بن ياسر يكي از صحابه خاص و فداكار رسول خدا ( ص ) بود و در تمامي غزوات آن حضرت حضور داشت . در نبرد يمامه نيز براي سركوبي مرتدين حضور يافته ، مجروح شد و باگوش بريده ، سپاهيان را به جنگ و پايداري ترغيب مي كرد .

پيامبر ( ص ) در حق او سخنان بسياري فرموده است ، از جمله : عمار تا استخوان سرش از ايمان آكنده است ، هر كه عمار را دشمن بدارد ، پروردگار ، او را دشمن مي دارد ^{( 1 )} . پيامبر ( ص ) در جاي ديگري ، از شهادت عمار به دست گروهي ستمكار خبر مي دهد « يَقْتُلُ العَمّار الْفِئَةَ الباغَيه ^{( 2 )} » .

سرانجام عمار در نبرد با گروه ياغي و ستمكار در جنگ صفين ـ در ركاب علي ( ع ) ـ به شهادت رسيد . وقتي عمار كشته شد ، در سپاه معاويه اضطرابي پديد آمد كه عمار كشته شده و پيامبر ( ص ) فرموده اند عمار به دست گروهي ستمكار كشته مي شود ؛ و لذا سپاه معاويه پس از شهادت عمار به ترديد و سستي گرائيدند . معاويه كه مي خواست به گونه اي روحيه سپاهيان را بازگردانده و تقويت كند ، در پاسخ به سخن عمرو بن عاص كه با ديدن سر بريده عمار به اين سخن اشاره داشت مي گفت : راست مي گويي ولي تأويل آن اين است كه ما بر كشندگان عثمان باغي هستيم تا به گرفتن انتقام خون او پاك شويم ^{( 3 )} .

روايت شده است ، مردم از پيامبر ( ص ) سؤال كردند اگر فتنه روي آورد و اختلاف پديد آمد ما را چه دستور مي دهيد ؟ پيامبر ( ص ) فرمودند : بر شما باد پسر سميه ، بدرستي كه او هرگز حق را ترك نمي كند تا اينكه بميرد ^{( 4 )} . سرانجام اين صحابي فداكار در سن 73 سالگي و هنگام شب به شهادت رسيد . علي ( ع ) او را بدون غسل در همان ميدان جنگ مدفون ساخت ^{( 5 )} .

امروز بارگاه مقدس و ملكوتي آن يارِ فداكار علي ( ع ) در كنار شهر « رَقّه » ـ در منطقه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . واقدي ، المغازي 3/674 ؛ ابن حجر عسقلاني ، تهذيب التهذيب 7/409 .

2 . ابن عبدالبر ، الاستيعاب 2/473 ؛ مقدسي ، البدء والتاريخ 5/40 .

3 . ابوبكر تلمساني ، جوهره در نصب و شرح حال امام علي ( ع ) ترجمه فيروز حريرچي ص 106 .

4 . ابن عبدالبر ، همان كتاب 2/472 .

5 . مسعودي ، همان كتاب 2/380 .

صفين ـ يعني در همان جايي كه به دست آن گروه ستمكار كشته شد مورد زيارت قرار مي گيرد . اين مقبره در سمت راست باب علي ( ع ) بوده و به اهتمام « جمهوري اسلامي » و « حضرت آية الله فهري » ـ نماينده مقام معظم رهبري ـ در حال احداث است . مقبره اي بسيار بزرگ و باشكوه بوده كه اكنون نيمه تمام و تنها اسكلت آن برپاست . بر فراز مقبره عمار ، گنبدي مرتفع از بتون و سيمان قرار دارد و ارتفاع و سقف مقبره نيز بسيار زياد است . قبر مطهّر او در زير اين گنبد قرار داشته ولي سنگ قبر و ضريح وي هنگام بازديد نگارنده هنوز ساخته نشده و قبري ساده با پوششي سبز داشته است .

عكس

مرقد و مزار اويس قرني

مزار و مرقد « اويس قرني » يكي از صحابه بزرگ رسول خدا ( ص ) و از شيعيان فداكار علي ( ع ) در سمت چپ قبر عمار در شبستاني ديگر قرار دارد . وي يكي از صحابه زاهد و متقي و از شيعيان خالص علي ( ع ) بود كه در ركاب آن حضرت در جنگ صفين به شهادت رسيد . بر فراز قبر آن شهيد بزرگوار نيز گنبدي مرتفع بوده و ضريح و مقبره او نيز هنوز ساخته نشده است . قبر او را با پارچه اي سبز پوشانيده و شبستان آن همانند مقبره عمار نيمه تمام است كه انشاءالله بزودي ساخت مقبره و مزار باشكوه اين ياران و شيعيان فداكار علي ( ع ) از سر گرفته خواهد شد ^{( 1 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مسعودي به قبر وي در رقه اشاه كرده و قبر ديگري نيز در اسكندريه و ديار بكر به او منسوب داشته است ( همان كتاب 2/118 ) . البته چون اويس قرني در جنگ صفين به شهادت رسيد بطور قطع بايد مزار او همان جا باشد .

مزار و مرقد منسوب به ابيّ بن كعب

در شبستان سمت چپ قبر اويس قرني مقبره ديگري قرار دارد كه به ابي بن كعب منسوب است . از آنجا كه نام ابي بن كعب جزو شهداي صفين ذكر نشده و قبر او نيز در بقيع قرار دارد ^{( 1 )} ، بطور قطع اين انتساب صحيح نيست . با جستجويي كه نگارنده اين سطور در منابع تاريخي داشته متأسفانه نتوانسته است هويت اصلي اين قبر را شناسايي كند . احتمال مي رود اين جا يكي ديگر از شيعيان علي ( ع ) چون ابوالهيثم التيهان ، حذيفة بن اليمان و . . . باشد كه در جنگ صفين به شهادت رسيده و همان جا بخاك سپرده شده اند . زيرا چنانچه مي دانيم در جنگ صفين بسياري از شيعيان خالص علي ( ع ) كه مقامي كمتر از اويس قرني نداشته اند كشته شده و بعضي از آنان در همان منطقه بخاك سپرده شده اند كه امروزه هيچ اثري از قبور آنان نيست .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . بنگريد تاريخ و آثار اسلامي مكه مكرمه و مدينه منوره تأليف نگارنده اين سطور ، نشر مشعر ، سازمان حج وزيارت 1372 .

آثار تاريخي اطراف رقه و صفين

1 ـ شهر رُصافه

اين شهر به « رصافه هشام » معروف است . شهر رُصافه در 24 كيلومتري غرب شهر رقه واقع شده است . بناي آن را به « هشام بن عبدالملك اموي » نسبت مي دهند كه در هنگام طاعون شام ، اين شهر را بنا كرده بود ^{( 1 )} . البته چون قبل از اسلام به « راسابا » نيز معروف بوده و در دوره بيزانس نيز به نام « سرجيوبوليس » قدّيس ، متوفي قرن چهارم هجري مشهور بوده است لذا بنظر مي رسد هشام بن عبدالملك ديوار و بناهاي آن را تجديد و بازسازي كرده است .

در اين شهر آثاري از رومي ها مانند كليسا ، ديوار ، برج و چند قصر متعلق به دوران هشام بن عبدالملك قرار دارد كه ويرانه هاي آنها همچنان وجود است .

2 ـ شهرك عين ديوار

شهرك « عين ديوار » در شمال شرقي سوريه و نزديك مرز سه كشور تركيه ، عراق و سوريه است . در اين شهر تاريخي يكي ازآثار رومي ها يعني « پل رومي » كه بر رودخانه دجله ساخته شده همچنان پابرجا است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ياقوت حموي ، همان كتاب 3/46 ؛ كامل غزي ، همان كتاب 1/372 .

يك صفحه عكس

3 ـ قلعه جَعْبَر

يكي از نقاط بسيار ديدني و جذاب اطراف صفين و رقه ، قلعه زيباي « جعبر » است كه در كنار رودخانه فرات واقع و چون در نزديكي آن سد عظيمي ساخته شده اين قلعه همانند جزيره اي در وسط درياست .

قلعه مذكور در مسير حلب و حدود سي كيلومتري جنوب رقه و صفين قرار دارد . در اين مسير يك دوراهي ما را به سوي شهرك « الثوره » راهنمايي مي كند . حدود ده كيلومتر به طرف اين شهرك ، پس از سد جديد الاحداثي ، تابلويي با عنوان الي جعبر ، مسير قلعه را نشان مي دهد . از اين نقطه تا قلعه حدود دوازده كيلومتر راه است . پس از طي اين مسافت به حاشيه رودخانه فرات مي رسيم . از دور يك خشكي كه همانند جزيره اي اطراف آن را آب فرا گرفته چشمان ما را به خود متوجه مي سازد . قلعه مذكور بر فراز تپه اي قرار دارد كه هر سه طرف آن را آب احاطه كرده است .

قلعه در گذشته به « دُوَسر » معروف بوده است . از تاريخ بناي نخستين آن اطلاعي در دست نيست ولي به گفته ياقوت حموي در دوران بني عباس فردي از بني قُشير اعمي به نام « جَعْبَر بن مالك » ، اين قلعه را به تملك درآورده است . وي كه فردي راهزن بوده ، پس از راهزني در اين قلعه پناه مي گرفته است . در سال 477 هجري سلطان ملكشاه سلجوقي اين قلعه را از تصرف وي خارج ساخته و بني قشير را از آن بيرون راند . ملكشاه در سال 499 هجري قلعه جعبر را در مقابل قلعه حلب كه تسخير كرده بود به « سالم بن مالك » واگذار كرد و وي سالها بر آن حكومت مي راند .

سرانجام « نورالدين محمود زنگي » به سال 541 هجري آن را از دست فرزندان وي خارج ساخت . اين قلعه پس از چندي به وسيله « ملك عادل » برادر سلطان صلاح الدين ايوبي مورد ترميم و بازسازي قرار گرفت ^{( 1 )} . وي براي قلعه خزائن و ماليه اي قرار داد . قلعه جعبر پس از فتح بغداد به وسيله هولاكو تخريب و خرابه آن تا ايام « امير تنكز » باقي بود كه در سال 735

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ياقوت حموي همان كتاب 2/142 ؛ كامل غزي ، همان كتاب 1/375 ؛ صلاح الدين ابيك صفدي تحفه ذوي الالباب 2/73 .

هجري آن را مورد تجديد بنا قرار داد . « امير طنبغا » نائب حلب از بيست هزار نفر براي بازسازي آن كمك گرفت و آن را مقري براي اقامت اميرتنكز قرار داد .

قلعه جعبر دو ديوار دفاعي داشته كه اطراف آن را خندق تشكيل مي داده است . ارتفاع آن تا سطح رودخانه 345 متر است . در سمت جنوب غربي آن بُرجي است كه مدخل ورودي قلعه بوده و پل متحركي بر آن قرار يافته و بعدها بجاي آن پلكاني از سنگ ساخته اند . اطراف قلعه و ديواره آن ، برجهاي دفاعي فراواني به شكل مربع يا مدور و مسدس براي ديدباني قرار دارد . در گوشه جنوبي قلعه ، باقي مانده بناي محكمي ديده مي شود كه محتمل است « قصر الاماره » بوده باشد . امروزه بيشتر ديوارهاي قلعه كه از آجر و خشت است تخريب شده و يا روبه ويراني است بعضي از قسمتهاي كنگره ها و برجك هاي آن نيز به مرور از بين رفته است .

در مدخل ورودي قلعه ، راهي باريك است كه در داخل تپه مذبور بصورت تونلي حفر شده و به وسيله پلكاني به بالاي قلعه ارتباط مي يابد . بيشتر اماكن داخل آن از جمله : حمام ها ، اطاق ها ، مسجد و . . . از بين رفته و اكنون چيزي جز انبوه آجرهاي بر روي هم انباشته چيز ديگري ديده نمي شود . اين قلعه در دوران ايوبي ها يكي از مراكز مهم نظامي و پايگاههاي استراتژيكي آنان بوده است . در حدود دو كيلومتري آن و در وسط رودخانه ، تپه اي بصورت جزيره نمايان است كه بر بالاي آن بنايي ديده مي شود . گويا اين جا پايگاه رصد يا كمين قلعه بوده است . براي رفتن به آن مكان بايد از قايق استفاده كرد . هم اكنون اين قلعه و اطراف آن بصورت تفرجگاه تابستاني مردم اطراف است و گاهي نيز مورد بازديد سياحان قرار مي گيرد .

« حِمْصْ » يا در عرف مردم سوريه « حُمْصْ » يكي از شهرهاي قديمي سرزمين شام است كه در 145 كيلومتري شمال « دمشق » و بين راه « دمشق و حلب » قرار دارد . اين شهر تا « حماه » نيز 45 كيلومتر فاصله دارد . بناي آن را به مردي به نام « حمص بن مهر بن جان بن مكنف يا حمص بن مكنف عمليقي » منسوب دانسته اند . حمص جزو اقليم چهارم است كه قبل از اسلام در تصرف يونانيان بوده است . در دوران خلافت عمر بن خطاب پس از آنكه ابو عبيدة بن جراح دمشق را فتح كرد ، خالد بن وليد را به سوي حمص پيش فرستاد و خود به دنبال وي آمد . ابتدا نيروهاي سپاه اعراب با مردم حمص جنگيدند ولي بزودي مردم شهر تقاضاي صلح كرده ، امان خواستند ؛ لذا طبق معاهده صلح ، 170 هزار دينار جزيه مقرر گشت ^{( 1 )} .

مردم حمص از ابتدا گرايش و تمايل شديدي نسبت به بني اميه داشتند . آنان در جنگ صفين معاويه را ياري داده و عداوت سختي نسبت به علي ( ع ) و شيعه نشان دادند . با اين حال عده اي از غُلات شيعه از شعبه نُصَيريه نيز در اين شهر زندگي مي كردند . حمص در عصر حاضر كه از لحاظ جمعيت سوّمين شهر سوريه ( با 350 هزار جمعيت ) است بيشتر اهالي آن سني بوده و تعداد خيلي كمي نيز مسيحي و علوي دارد .

از آنجا كه براي تبليغ اسلام در اين سرزمين ، بسياري از صحابه و قراء به آن روي آورده و ساكن شدند ، ^{( 2 )} امروزه مشاهد و مزارات فراواني از آنان در حمص وجود دارد كه به آن

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ياقوت حموي ، همان كتاب 2/304 .

2 . ملكه ابيض ، التربية والثقافة العربيه ـ الاسلاميه في الشام والجزيره ص 408 .