بخش 14

5 ـ دير و كليساي بُحيراي راهب

در سمت راست مسجد عمري ، در كوچه هاي باريك و قديمي در حدود پانصد متر بالاتر ـ در سمت راست كوچه ـ به بناي مخروبه كليسايي بر مي خوريم كه زماني « بُحيراي راهب » در آن به عبادت و تهجد ، روزگار مي گذرانيده است . اين مكان نزد مسلمانان اهميت و قداست ويژه اي دارد زيرا پيامبر ( ص ) در دوران نوجواني و حدود سي سال قبل از بعثت براي انجام تجارتي همراه ابوطالب به شام آمده بود ؛ كاروان آنان در اين مكان به وسيله راهبي بُحيرا نام متوقف شده و مورد پذيرايي قرار گرفت . چون بُحيرا به نوجوان همراه كاروان يعني محمد ( ص ) نگريست با ديدن علائمي كه در كتاب آسماني خود از پيامبر ( ص ) خوانده به ابوطالب گفت كه وي را محافظت كن و من در ناصيه او مهر پيامبري مي بينم . مسائلي كه پيرامون اين واقعه در منابع آمده است ^{( 1 )} . صرف نظر از شاخ و برگهاي فراوان و معجزات بدون

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابن هشام ، سيره النبي 1/194 ـ 197 ؛ ابن منظور ، مختصر تاريخ دمشق لابن عساكر 2/6 ـ 10 .

دليلي كه اغلب از جانب مسيحيان و مستشرقان به اين ماجرا زده شده و در اين مبحث جاي سخن از آن نيست ، در اينكه روزي چنين حادثه اي رخ داده و پيامبر ( ص ) در سن نه يا ده سالگي در اين مكان حضور يافته اند شكي نمي توان داشت . در هر حال محل مورد نظر ارزش و قداستي ويژه در تاريخ اسلام دارد . كليسايي كه اكنون مخروبه آن ديده مي شود به ظاهر در دوره بيزانس ( قرن چهارم ميلادي ) يعني سه قرن قبل از اسلام ساخته شده و در دوران هاي بعدي از حيّز انتفاع خارج گرديده و تعميراتي در آن صورت نگرفته است . مساحتي حدود يكصد متر داشته و در ورودي آن آهني و اكنون مسدود است . در ديوار انتهايي كليسا آثار محراب آن نيز باقي است . شايان گفتن است كه سقف آن نيز به مرور زمان از بين رفته و امروزه تنها ديواره هاي مرتفع آن باقي مانده است . علامت صليبي كوچك بر ديواره غربي يعني بالاي در ورودي كنده شده و كتيبه اي به زبان سرياني نيز بر آن ديده مي شود .

6 ـ جامع مبرك يا ناقه

در آخرين نقطه شهر يعني حدود سيصد متر بالاتر از « كليساي بحيرا » ـ در سمت راست ـ نماي مسجدي ديده مي شود . كه داراي مناره اي كوچك و در ورودي بسيار كوتاهي است و براي ورود به آن بايد خم شد و سپس داخل آن گرديد . اين جا « جامع مبرك » است كه سابقه اي تاريخي از قرون نخستين اسلام داشته و يادگار وقايعي مقدّس و بزرگ است . گويند در اين مكان ناقه و شتر پيامبر ( ص ) بر زمين نشسته است و بعضي گويند نخستين شتر حامل قرآن در آن بر زمين نشسته و بعدها مسجدي ساخته اند كه حذف « مبرك » ( محل نشستن شتر ) ناميده شده است .

مسجدي است بسيار كوچك با بنايي قديمي كه كوله باري از دهها قرن قدمت بر دوش دارد . در داخل مسجد ، شبستان كوچكي است كه در عصر حاضر تعميراتي در آن انجام شده و اكنون مردم محل در آن نماز مي گزارند . در سمت راست اين شبستان ، حجره اي كوچك و تاريك است و داخل آن قطعه سنگي بر روي زمين به ابعاد 5/1×5/1 متر ديده مي شود . نگارنده اين سطور چهار گودال كوچك باندازه زانو و يا پاي يك شتر كه بر اين سنگ فرو رفته را ديده است . ريش سفيدان محل مي گفتند : اين نشانه همان جاي زانوي شتر رسول خدا ( ص ) يا حامل قرآن به بُصري است . « والله اعلم بالصواب » .

عكس

ب ـ شهر تاريخي سويدا

« شهر سويدا » مركز استان سويدا است كه در فاصله 106 كيلومتري جنوب دمشق قرار گرفته است . اين شهر در گذشته از توابع حوران بوده و اكنون خود ، مركز استان است . سويدا را به « ابو محمد عامر بن دَغَش بن خضر بن دغش حوراني سويداني » كه فردي بزرگوار و خَيّر بوده و نزد ابو حامد غزالي در بغداد فقه مي خوانده نسبت داده اند ^{( 1 )} . امروزه در اين شهر موزه بسيار جذاب و زيبايي از آثار دوره يونان و بيزانس از جمله كتيبه هايي از قرن سوم ميلادي به نمايش درآمده و مورد بازديد سياحان است . شهر در حال حاضر تركيبي جديد داشته و اكثر بناها و خانه هاي آن جديد است . اهالي آن به علت موقعيت بسيار مطلوب آب و هوايي و جغرافيايي آن ، به زراعت مشغول و بيشتر زمينهاي آنان به كاشت زيتون اختصاص يافته است . قلعه اي از دوران بيزانس نيز در اين شهر وجود دارد كه بالنسبه كوچك و ديدني است .

ج ـ شهباء = فيليوبوليس و آثار تاريخي آن

اين شهر نيز يكي از شهرهاي قديمي استان سويداست كه در 89 كيلومتري دمشق و كمي بالاتر از سويدا واقع شده و بناي آن را به فيليپ ، امپراطور روم ـ در قرن سوم ـ نسبت داده اند . شهباء داراي چند اثر تاريخي و مهم از جمله « معبد فيليبون » است كه در پنجاه متري غرب ميدان اصلي شهر قرار دارد . امروزه تنها چهار ستون و سه ستون از آن باقي مانده است . آثار مخروبه چند حمام ، قنات و تئاتر نيز از قرن سوم ميلادي در آن ديده مي شود ولي بيشتر

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ياقوت حموي همان كتاب 3/286 .

آثار تاريخي آن در موزه شهر كه دو طبقه مي باشد نگهداري و آثار قرن سوم ميلادي در آن به نمايش در آمده است .

شايان گفتن است در استان سويدا چند شهرك و روستاي تاريخي وجود دارد كه آثار تاريخي از دوران روم و قبل از اسلام مثل « كليسا » ، « برج » ، « معبد خدايان بيزانس » در آن باقي است . آنها عبارتند از « روستاي سليم » ، « روستاي شقا » ، « عتيل » ، « شهرك قنوات » .

د ـ شهرك صَلْخَد يا صَرْخَد

« شهرك صرخد » يا « صلخد كنوني » در بيست كيلومتري شرق بصري قرار دارد . اين شهر نيز در گذشته تابع استان حوران بوده است . در اين شهرك قلعه اي از دوران رومي هاست كه در قرون بعدي به وسيله مماليك و ايوبي ها تجديد بنا و بازسازي شده و بعنوان يك پايگاه نظامي مهم در جنگهاي صليبي مورد استفاده بوده است .

از آثار تاريخي ديگر اين شهرك ، مناره يكي از مساجد دوران ايوبي است كه تنها برپا مانده و مسجد آن مخروب شده است . امروزه اطراف اين مناره ميدان اصلي شهرك قرار دارد .

« طرطوس » يكي از استانهاي ساحلي سوريه است كه در 96 كيلومتري « مغرب حمص » قرار دارد . شهر طرطوس كه در ساحل مديترانه قرار دارد ، بانضمام « لاذقيه » در آغاز قرن ششم هجري به تصرف صليبي ها درآمد . در اين شهر آثاري از دوران تسلط صليبي ها موجود است ، از جمله :

الف ـ قلاع طرطوس

1 ـ قلعه حصن

در 35 كيلومتري جنوب شرقي طرطوس است كه در سال 1110 ميلادي به تصرف صليبي ها درآمد . پنج سال بعد آلب ارسلان سلجوقي آن را تصرف و سپس به دست ايوبي ها افتاد . قلعه مذكور بارها بين مسلمانان و روميها دست بدست گشته و سرانجام در سال 1270 ميلادي « ملك ظاهر بيبرس » آن را از رومي ها باز پس گرفت .

2 ـ قلعه يحمور : بين طرطوس و صافيتا قرار دارد .

3 ـ حصن سليمان : در شرق طرطوس بوده و از آثار قبل از ميلاد است . در قرن اول

ميلادي به معبد الهه زنوس و در دوران روم به كليسا تبديل شده است .

4 ـ حصن طرطوس : از آثار صليبي ها در سال 1183 ميلادي است كه به دست صلاح الدين تسخير گشت .

5 ـ قلعه الخوابي : در شمال شرقي طرطوس قرار دارد .

ب ـ ساير آثار طرطوس

6 ـ ارادوس : جزيره اي است در سه كيلومتري مقابل ساحل طرطوس . اين جزيره پايتخت فينيقي ها بوده و اكنون در آن آثاري از آن دوران موجود نمي باشد .

7 ـ تل الكزل : مركز شهر قديمي « سميرا » بوده و در فاصله 22 كيلومتري جنوب شرقي طرطوس در مسير حمص واقع است . آثاري از دوره قبل از اسكندر مقدوني در آن موجود است .

8 ـ موزه طرطوس : در آن آثاري از دوره يونان ، روم و اسلام نگهداري مي شود ^{( 1 )} .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . عفيف البهنسي ، شام الحضاره ص 128 ـ 132 .

7 ـ استان لاذِقّيَه

« لاذقيه » يكي از استانهاي ساحلي سوريه است كه در گذشته از توابع حمص و حلب بوده و اكنون در تقسيمات كشوري سوريه خود ، استان مستقلي است . « بنذر لاذقيه » نيز يكي از شهرهاي تاريخي اين كشور است كه در 348 كيلومتري شمال غربي دمشق و در ساحل مديترانه قرار گرفته است . اين شهر به همراه حمص در سال هفده هجري فتح گرديد و در دوران ايوبي ها و زنگيان ـ در سال پانصد هجري ـ به اشغال نيروهاي رومي درآمد . هنگامي كه درمساجد لاذقيه اذان بلند مي شد روميان دستور مي دادند كليساها ناقوس خويش را به صدا درآورند تا صداي اذان شنيده نشود ^{( 1 )} . سرانجام مسلمانان اين شهر را دوباره فتح كردند . آثاري بسيار زيبا از دوران هاي مختلف در آن باقي مانده است كه عبارتند از :

1 ـ قلعه صلاح الدين

اين قلعه كه در سال 1188م به وسيله صلاح الدين ايوبي تسخير شد به بيزانس تعلق داشته و ازبناهاي قرن دوازده ميلادي بوده است . در داخل قلعه ، آثاري از دوره بيزانس و دوره اسلامي مثل مسجد ، مناره ، حمام و . . . موجود مي باشد . مسجد قلعه به وسيله « سلطان قلاوون » ساخته شده است . اين قلعه در سال 1840 م كه در تصرف تركان عثماني بود از سوي لشكر ابراهيم پاشاي مصري مورد حمله قرار گرفت . قلعه صلاح الدين در 22 كيلومتري شرق لاذقيه است كه امروزه مورد بازديد سياحان قرار مي گيرد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ياقوت حموي ، همان كتاب 5/6 .

2 ـ ساير قلاع لاذقيه

1 ـ قلعه كهف : در سي كيلومتري جنوب شرقي « شهر جبله » و شصت كيلومتري جنوب لاذقيه قرار دارد . در اين قلعه كه از بناهاي قرن دوازده ميلادي است آثاري از روم ديده مي شود . قلعه كهف به دست نيروهاي « ملك ظاهر بيبرس » فتح گرديد .

2 ـ قلعه مهالبه : در جنوب قلعه صلاح الدين است .

3 ـ قلعه بني قحطان : در بيست كيلومتري شرق شهر جبله است .

4 ـ قلعه مرقب : در شصت كيلومتري شهر لاذقيه و نزديك بانياس است .

8 ـ قبور شهداي سريه مُوْتَه

« مُؤْته » يكي از شهرك هاي تابع « بلقاء » بوده و در آخرين حد شمال غربي سوريه ، نزديكي مرز اردن قرار دارد . شهرك كرك در 150 كيلومتري جنوب آن مي باشد . اين سرزمين شاهد يكي از سريه هايي بود كه رسول خدا ( ص ) ، « زيد بن حارثه » را به فرماندهي آن گمارده و جعفر بن ابيطالب را جانشين وي نمود تا در مرزهاي روم با سپاهيان « هرقل » به نبرد بپردازند . اين مأموريت نظامي كه براي نخستين بار در آن طرف مرزهاي سرزمين روم انجام مي پذيرفت در سال هشتم هجري اتفاق افتاد و پيامبر ( ص ) زيد بن حارثه بنده آزاد شده خويش را كه نوزده سال بيشتر نداشت به فرماندهي بزرگان قريش اعم از مهاجران و انصار گماشته و فرمود اگر زيد كشته شد ، « جعفر بن ابيطالب » امير سپاه باشد و اگر او نيز كشته شد ، « عبدالله بن رواحه » فرماندهي را بر عهده گيرد .

سپاه اسلام به قريه اي كه به آن « موته » مي گفتند رسيده و با سپاه عظيمي از روم درگير شدند . ابتدا زيد بن حارثه به شهادت رسيد و جعفر طيار فرماندهي را بر عهده گرفت و او هم به شهادت رسيد و سرانجام « عبدالله بن رواحه » سومين فرمانده نيز به شهادت رسيد تا اينكه خالد بن وليد سپاه را به سوي مدينه باز گرداند ^{( 1 )} .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . بنگريد به واقدي ، المغازي ؛ زهري ، المغازي ؛ ابن هشام ، سيرة النبي ، واقدي ، فتوح الشام و ساير منابع تاريخي در مبحث غزوه موته .

در اين سرزمين تعدادي از شهداي گرانقدر اسلام بخاك سپرده شده اند از جمله :

1 ـ زيد بن حارثه

2 ـ جعفر بن ابيطالب مشهور به جعفر طيار

3 ـ عبدالله بن رواحه

4 ـ مسعود بن اسود بن حارث

5 ـ وهب بن سور

6 ـ عباد بن قيس

7 ـ حرث بن نعمان

8 ـ ابوطالب و جابر دو فرزند عمر بن زيد

9 ـ عمرو و عامر دو فرزند سعيد بن حارث

10 ـ عبدالله بن عمرو بني حرام

11 ـ عبدالله بن ابي اجيحه ^{( 1 )}

9 ـ قبور شهداي يرموك

« يرموك » نام رودي است در ناحيه شام كه آب آن به شهر اردن مي ريزد . جنگ يرموك در سال يازدهم هجري ـ در دوران خلافت ابوبكر ـ با روميان در اين منطقه انجام پذيرفت . مقدمات اين نبرد در روزهاي آخر حيات رسول خدا ( ص ) به وسيله آن حضرت فراهم و « اسامة بن زيد بن حارثه » كه پدرش در موته به شهادت رسيده بود به فرماندهي اين سپاه گماشته شد . وي در حالي كه هيجده سال سن بيشتر نداشت مورد اعتراض بزرگان صحابه قرار گرفت كه چرا پيامبر ( ص ) نوجواني را بر بزرگان و ريش سفيدان فرماندهي داده است . رسول

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . كمونه حسيني ، همان كتاب ص 329 .

خدا ( ص ) نيز فرمود : بخدا سوگند ! اسامه لايق فرماندهي است همان گونه كه پدرش زيد بود و شما اين اعتراض را در گذشته نيز نسبت به فرماندهي پدر او داشتيد .

سپاه اسامه از فرمان پيامبر ( ص ) در تسريع و حركت به سوي منطقه جنگي سرباز زد تا رسول خدا ( ص ) رحلت فرمود . پس از انتخاب ابوبكر در سقيفه ، وي اسامه را به اين منطقه اعزام داشت . در نبرد يرموك تعدادي از صحابه به شهادت رسيده و در همان مكان مدفون شدند . اين افراد عبارتند از :

1 ـ ابوالروم بن عمر بن هاشم بن عبد مناف

2 ـ نضير بن كلده بن عبد مناف

3 ـ طليب بن عمير بن وهب

4 ـ سعيد بن حارث بن قيس بن عدي ^{( 1 )} .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . بنگريد : منابع قبل در مبحث نبرد موته همچنين كمونه حسيني . همان كتاب ص 361 .

تدمر و آثار تاريخي آن

يكي از مناطق سرزمين شام كه از هزاران سال پيش داراي تمدن و فرهنگي درخشان بوده تدمر مي باشد . اين شهر در 160 كيلومتري شرق حمص واقع شده است . در حدود 75 هزار سال پيش در سرزمين تدمر با مساحت شصت كيلومتر مربع ، انسانهايي در آن مي زيستند كه امروزه بقايا و آثاري از آنان در غارها و . . . يافت شده است . بناي اين شهر را به « هزاره هفتم قبل از ميلاد » نسبت مي دهند . در آغاز هزاره دوم قبل از ميلاد ، نام تدمر در متون آشوري ديده شده و تا عصر « هلني و رومي » نيز اين نام همچنان مشهور بوده است . در اين دوران اسم « تدمر » با « پالميرا » كه مشتق از نخل بوده همراه گشته است ؛ چون در شمال اين سرزمين نخلهاي خرما كاشته مي شده است ^{( 1 )} .

گفته اند : « تدمر » ، دختر حسان بن اذينه بن السميدع بن يزيد بن عمليق بن عوض بن سام بن نوح عليه السلام ، داراي عجيب ترين خانه بوده كه بر ستونهاي سنگي و مرمر ساخته شده و مردم گمان مي كردند اين بنا به وسيله جنّيان براي « سليمان » نبي ( ع ) ساخته شده است . هر چند مردم تدمر مي دانستند كه اين بنا قبل از سليمان بوده ولي بعلت شگفت انگيزي آن ، به وي منسوب مي كردند . گويند وقتي « مروان بن محمد » ـ آخرين خليفه اموي ـ به تخريب ديوار تدمر پرداخته و مخالفين خويش در اين شهر را مي كشت ؛ به شكافي بزرگ در

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . المعجم الجغرافي للقطر العربي السوري 1/132 .

كنار ديوار بر خورد و پس از داخل شدن در آن صخره اي يافت كه شبيه خانه بود . و در آن جنازه زني بر روي تختي كه با هفتاد پارچه و حله پوشيده شده بود ديده شد و بر كتيبه اي نوشته بود « باسمك اللهم ! اَنَا تَدْمُر بِنْت حَسّان ، اَدْخَلَ الله الذُّل عَلي مَنْ يَدْخُلَ بَيْتي هذا » به نام خداوند ، من تدمر ، دختر حسان هستم . خداوند كسي را كه داخل خانه من گردد ، دچار ذلّت و خواري نمايد » لذا مروان نيز آن جا را به حال خود باقي گذاشت و بازگشت ^{( 1 )} .

تدمر كه در هزاره اول قبل از ميلاد مسكن آرايي ها و داراي تمدن درخشان بوده ، در سال هفدهم هجري با صلح به وسيله خالد بن وليد فتح شده است . وقتي وي از عراق به سوي شام مي رفت به اين شهر برخورد كرد ولي نتوانست داخل آن شود لذا مردم تدمر را تهديد كرد كه اگر شما به داخل ابرها برويد من بر شما فرود آمده و خداوند مرا بر شما غلبه خواهد داد . اگر صلح نكنيد وقتي بازگشته داخل شهر شما مي شوم تا اينكه همه را بكشم و خاندانتان را اسير كنم . با اين تهديد ، مردم نيز نمايندگاني به سوي او فرستاده و صلح كردند ^{( 2 )} .

در شهر تدمر آثار فراواني از دوران قبل از اسلام وجو دارد كه بسياري از آنها رو به ويراني رفته است . آثاري كه اكنون در اين شهر تاريخي موجود هستند عبارتند از :

معبد بـل

يكي از بناهاي اعجاب انگيز و جذّاب تدمر ، معبد خداي بل ، يعني خداي خورشيد مردم تدمر مي باشد . اين معبد صحن مقدسي بصورت چهار ديواري داشته كه با چهار ستون و رواق احاطه شده و در وسط آن هيكل و مجسمه مركزي قرار گرفته است . در حقيقت اين بنا ، خانه رب ( بل ) بوده كه بت و مجسمه وي در آن قرار داشته است .

در معبد بل كشتارگاه و حوضي براي تطهير نيز وجود داشته است . معبد ياد شده يكي از بزرگترين معابد جهان بوده و مساحت آن به حدود چهل هزار متر مربع مي رسيده است . گفته مي شود بيست معبد داخل آن بوده و هزاران گروه و دسته از قبايل سرزمين شام و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . احسان عباس ، تاريخ بلاد الشام من قبل الاسلام حتي بداية العصر الاموي ص 96 ـ 98 .

2 . ياقوت حموي ، معجم البلدان 2/19 .

شهرهاي تابعه و همچنين از شبه جزيره در مراسم خاص طواف برگرد بت بعل در آن حضور مي يافته اند . بناي ساختمان مركزي آن در سال 32 ميلادي انجام شده و بناي ساير قسمتهاي آن تا دو قرن بعد نيز ادامه داشته است ^{( 1 )} .

قوس النصر = باب النصر

خيابان اصلي شهر تدمر ، آثار تاريخي آن را به هم مرتبط مي سازد . در اطراف اين خبابان ، رواقها و ستونهايي قرار داشته كه بر روي آن ، تصاوير بزرگان شهر حجاري شده و در سمت راست آن نيز چهار ستون عظيم ديده مي شود كه مجسمه اي از زنان ساقي بر آن ساخته شده است . مقابل آن ستونها ، « قوس نصر » قرار دارد . اين باب يكي از دروازه هايي است كه اين خيابان از آن مي گذشته و كنار آن دو دروازه كوچك ديگري نيز قرار دارد . « قوس

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . المعجم الجغرافي للقطر السوري ص 132 ـ 133 ؛ احسان عباس ، همان كتاب ص 898 و 100 ـ 103 .