بخش 5

اين مرقد مطهّر با برترين معماري و بهترين تزيينها بر همديگر پيشي گيرند، آنسان كه تاريخ گواهي مي دهد كه فرمانروايان و پادشاهان و صاحبان ثروت و هنر، ثروتهاي بسياري بذل اين راه كردند و بر پاي اين بنا طلا و نقره ريختند و صاحبان هنر و چيره دستان روزگار را، از بنّا و معمار گرفته تا نقّاش و نماكار و آينه كار و كاشيكار، به كربلا آوردند تا همه آنچه از دانش و هنر و خبرگي در چنته دارند فراپيش نهند. چنين شد كه هنرمندان هنرِ خويش را و ثروتمندان ثروتِ خويش را دريغ نداشتند و از رهگذر اين ايثار و همدلي، بنايي بلند افراشته شد كه پيكر سبط رسول خدا(صلي الله عليه وآله) را در ميان گرفت، بنايي كه هوش بيننده را مي ربايد و مهار از پندار و تخيّل او مي گسلد و او را به دنياي رؤياها مي برد.

اينجاست كه سرگشته و دلداده، به تماشا مي ايستد و جلوه هاي هنر و زيبايي را در معماري بديع، بناي استوار، آينه كاريهاي شگفت، چلچراغهاي زيبا و كتيبه هاي گرانسنگ قرآني كه بر در و ديوار حرم است نظاره مي كند.

گفتني است معماران و هنرمندان چيره دست، اين همه هنرنمايي را در روزگاري به انجام رسانده اند كه دسترسي به بسياري از ابزارهايي كه امروزه وجود دارد را امكانپذير نبوده و تنها از ابزارهاي معمولي و ساده بهره مي جسته و با همين ابزار توانسته اند جلوه هاي هنري بديعي را پديد آورند كه به سان ستارگان آسمان بدر مضجع امام شهيدان را در برگرفته است; چه، شهيد خفته در آن مضجع فراتر از همه اين جلوه هاي مادي، و خود حجت خدا در زمين و احياگر آيين پيامبر برگزيده خدا با قيام و جهاد خويش است. به بركت همين مضجع است كه آن جلوه هاي هنري چنين بديع انجام يافته و به مرتبه اي رسيده است كه در دنياي امروز كمتر همانندي برايش توان يافت.

بناي بلند حرم امام زيبايي و خيال انگيزي هنر اسلامي را به نمايش مي گذارد و از پيشرفت و شكوفايي تمدّن اسلامي و چيرگي مسلمانان در اين عرصه خبر مي دهد.

هنرمندان اين بنا توانسته اند آينه كاري هايي تحسين برانگيز با مقرنصها و اشكال هندسي، فضايي ويژه بر ديوارها و سقفها پديد آورند; به گونه اي كه از هر زاويه نور را باز مي تاباند و يادآور اين حقيقت مي شـود كه اينجا نوري خدايـي جلوه گر است. اين

جلوه هـا و همچنين هنرنمايي هايي كه در ساخت ضريح مطهّر و آراستن آن به قطعه هاي طلا و نقره به چشم مي خورد، در كنار شمعدانها و چراغدانهاي زيبا و تاج و كُله خودهاي مرصّع و جلدهاي نفيس قرآن و سرانجام ابزارهايي همانند دسته هاي شمشير، سپرها، غلافها و ديگر نفايسي كه امروزه در گنجينه حرم نگهـداري مي شود، همه و همـه، از دقّت و چيره دستي آفرينندگانش خبر مي دهـد. افزون بر اين، كـف حرم با سنگهاي مرمري فرش شده كه از خارج عراق آورده اند. ديوارها نيز به همين سنگها تزيين شده و در جمع درخشش خيره كننده به وجود آورده است، به سان الماسي كه پرتوهاي نور را بازتاباند.

به هر روي، تاريخ طلاكاري، آينه كاري، خاتم كاري و به كارگرفتن طلا و نقره براي آذين كردن حرم و همچنين استفاده از چلچراغهاي زيباي شيشه اي به دوران حكومت صفويان و به سال 914هـ . ق. باز مي گردد. تا پيش از اين، بناي حرم بنايي ساده بود كه در آن به گچ و آجرهاي محلّي بسنده كرده بودند. امّا پس از آن، به وارد كردن سنگهاي مرمر از خارج عراق، براي آراستن حرم پرداختند.

جهانگرد نامور، ابن بطوطه يكي از كساني است كه كربلا را در دوره قديمش زيارت كرده است. او در سفرنامه خود، در اين باره چنين مي نويسد:

«سپس به كربلا، مرقد حسين بن علي(عليهما السلام)، سفر كرديم. آنجا شهري است كوچك كه باغهاي نخل، آن را در ميان گرفته و از فرات سيراب مي شود. روضه مقدّسه، در داخل شهر قرار دارد و در جوار آن مدرسه اي بزرگ و زاويه اي(1) مبارك است. آنجا به هر كس آمد و شد كند غذا دهند. بر در روضه حاجيها و دربانان هستند و هيچ كس بدون اجازه آنها به بارگاه درنيايد. هركس به بارگاه در مي آيد عتبه مبارك راكه از نقره است مي بوسد. بر بالاي ضريح چراغدانهاي طلا و نقره و بر درها پرده هاي حرير آويخته است. مردمان اين شهر دو طايفه اند: فرزندان زحيك و فرزندان فائز و ميان اين دو طايفه پيوسته جنگ و درگيري است، هر چند هر دو طايفه از اماميه اند و تبارشان به يك پدر مي رسد. به سبب فتنه و جنگِ اين دو طايفه، از اين شهر دوري

1 ـ زاويه اصطلاحي است كه براي مكانهاي مقدّس، عبادتگاه صوفيان و محلّ قرائت ادعيه و اوراد به كار برده اند، «مترجم».

گزيدم.»(1)

عباس مكّي، يكي ديگر از سيّاحان است كه حرم امام حسين(عليه السلام) را چنين وصف مي كند:

«در حرم سرورم حسين(عليه السلام) چراغدانهايي خيره كننده از ورق مرصّع و گونه هايي از جواهرهاي گرانبهاست كه با خراج يك شهر برابري كند. اغلب اينها هديه هاي شاهان و فرمانروايان ايران است. بر فراز قسمت بالاي سر مبارك چراغداني از طلاي سرخ به وزن دو من يا بيشتر آويخته است. بر بناي حرم گنبدي است بلند، با بنايي شگفت كه خبره اي چيره دست و آگاه آن را ساخته است و سر بر آسمان مي سايد.»(2)

عبدالوهاب عزام از ديگر كساني است كه در وصف حرم امام(عليه السلام) چنين مي نويسد:

«به مسجد درآمديم. آنجا همهمه كساني كه قرآن ودعا مي خواندند بلند بود. سپس ضريح مبارك را زيارت كرديم. عظمت آن جايگاه ما را از اين بازداشت كه ديده در مرتع جمال و زيبايي و شكوه و زينت و زيور خيره كننده آن رها كنيم. در كنار مسجد]ي كه ضريح امام(عليه السلام) را در برگرفته[ مسجدي ديگر است كه ضريح عباس بن علي(عليهما السلام) در آن جاي گرفته و در مسجد حسين(عليه السلام) ]مقصود همان حرم امام است [سردابي است كه حدود ده پله پايين مي رود و در پايين آن جايي است كه با تورهاي آهني محصور شده و آن را قتلگاه نامند و گويند خون حسين(عليه السلام) به هنگام شهادت در اين نقطه بر زمين ريخته است. در روايتي ديگر آمده كه اينجا زادگاه عيسي بن مريم(عليه السلام) است.

در گوشه اي از حرم حجره اي است كه سه تن از شاهان قاجار; احمد شاه، پدرش محمّد علي شاه و جدّش مظفّرالدين شاه در آن به خاك سپرده شده اند. قبرهاي اين سه از زمين برجسته نيست و تنها با موزاييك فرش شده و در نزديك آنها تصويري از اين سه پادشاه بر ديوار آويخته است.

دوست داشتم فرصت فراهم باشد و زماني درازتر در اين حرم پر عظمت بمانيم تا به

1 ـ رحله ابن بطوطه (تحفة النظار)، ص215

2 ـ عباس مكي، نزهة الجليس ومنية الأديب الأنيس، ج1، ص134

درازا از آن سخن گويم. امّا زيارت ما زيارتي شتابان بود كه در آن به همان اندازه كه واجب است بسنده داشته شد.»(1)

سيد عبدالرزاق حسني در زماني نزديكتر به زمان حاضر، درباره حرم امام حسين(عليه السلام)چنين نوشته است:

«ضريح امام حسين(عليه السلام) در ميان بنايي بزرگ است كه گنبدي طلا پوشيده، بر فراز آن مي درخشد و در دو سوي آن نيز دو گلدسته طلاست. سلطان سليمان قانوني در خلال زيارت كربلا در سال 941هـ . ق. = 1534م. گنبد وگلدسته ها را نوسازي كرد و پس از آن هم، چونان كه بر ديوار گنبد با خطوط طلايي حك شده، ناصرالدين شاه در سال 1283هـ . ق. = 1866م. دستور داد آن را با طلاي ناب پوششي تازه دهند. ارتفاع اين گنبد به 35 متر مي رسد. ضريح امام كه در زير اين گنبد جاي گرفته، سكو مانندي است فراهم آمده از چوب ساج كه به عاج فاخري ترصيع شده و دو لايه مشبّك بر آن قرار دارد; يكي از فولاد مرغوب كه ضريح داخلي را تشكيل مي دهد و ديگري از نقره سفيد و پر درخشش كه ضريح خارجي است. طول ضريح نقره اي خارجي پنج و نيم متر و عرض آن چهار و نيم متر است. بر بالاي ضريح ظرفهاي طلايي كه سنگهاي قيمتي در آنها به كار رفته است وجود دارد و در هر گوشه اي از آن گويچه اي از طلاي ناب است كه قطر آن به نزديك نيم متر مي رسد. بر روي ضريح صفحه هاي مشبك ديگري قرار دارد كه با ضريح بيروني تفاوت چنداني ندارد و با آن فاصله هم ندارد و تنها از هر طرف 12 سانتيمتر از صفحه هاي ضريح اصلي كوچكتر است.

مرقد امامزاده علي بن الحسين(عليهما السلام) مشهور به علي اكبر هم، كه با پدرش در يك روز به شهادت رسيد و در كنار او به خاك سپرده شد، در درون همين ضريح است.»(2)

بر پيشاني ضريح امام(عليه السلام) اين عبارت نوشته است:

«اِنَّ الدّاعي اِلي حُبِّ آلِ مُحَمَّد الطاهر بن أبِي مُحَمَّد الطاهِر سَيف الدّين نَجْل سَيِّدنا مُحَمَّد بُرهان الدّين مِنْ بِلاد الْهِند سَنَة خَمْس وَ خَمْسِين وَثَلاثمأة

1 ـ رحلات عبدالوهاب عزام، قاهر، 1929م. = 1348هـ . ق.، ص59 و 60

2 ـ سيد عبدالرزاق حسيني، العراق قديماً و حديثاً، چاپ ششم، ص129

بَعْد الألف 1355هـ .».

«دعوت كننده به دوستي خاندان پيامبر، سيف الدين طاهر بن ابومحمّد طاهر، نوه سرورمان محمّد برهان الدين از كشور هند، به سال هزار و سيصد و پنجاه و پنج قمري.»

در جلوي ضريح ميداني است كه هيچ كس بدان پا نمي گذارد; زيرا مرقد شهيدان كربلا كه در صف همراهان امام به پيكار ايستادند و شهيد شدند و همه را در يك نقطه و در يك قبر به خاك سپردند، در اينجا واقع است. در ضلع جنوبي اين ميدان نرده هايي مشبّك از جنس نقره و به طول چهار متر و هشتاد سانت قرار دارد و اين منطقه به «مرقد شهيدان» نامور است.

همان گونه كه از دو متن پيشگفته بر مي آيد بر مضجع امام صندوقي است چوبي كه عاج نيز در آن به كار برده اند. روي آن ضريحي مشبك از فولاد مرغوب است و بر روي اين ضريح ضريحي ديگر است كه از نقره ساخته شده و لايه بيروني را تشكيل مي دهد. مشبّك اين ضريح از شش ضلعي هاي متساوي الأضلاع حاصل آمده است. از آنجا كه مضجع علي اكبر نيز در درون همين ضريح جاي دارد، ضريح امام در قسمت موازي مضجع علي اكبر تقريباً به اندازه يك متر بزرگتر است.

بناهـاي حرم امام(عليه السلام) محدوده اي مستطيل شكل را در برمي گيرد كه ضلع شمال ـ جنوب بيرونيِ آن 125 متر و ضلع شرق ـ غرب آن 95 متر است. اين محدوده، همه بناهاي حرم مطهّر را در برمي گيرد. صحني وسيع همه اين بناها را در ميان گرفته و بر پيرامون آن نيز ديواري برپا شده است.

بناي حرم بنايي كهن و محكم است كه با گچ و آجر ساخته شده و روكاري هاي متنوّعي از گونه هاي كاشي و آينه قرار گرفته تا مينا و طلا و نقره، آن را زينت بخشيده است. مساحت حرم امام(عليه السلام) به 3850 متر مي رسد و مضجع امام(عليه السلام) در وسط اين حرم جاي گرفته و بر فراز قسمت اصلي بنا گنبدي بر پايه هاي چهارگانه بنا كه طول و عرض هر
كدام 5/3 در 5/2 متر است استوار شده و ارتفاع اين گنبد هم از سطح زمين 39 متر است. گنبد از نوع گنبدهاي پيازي شكل با ساقه اي نسبتاً بلند است و پنجره هايي با طاق هاي

قوسي شكل از اين ساقه به درون بنا گشوده مي شود. سرتاسر گنبد، از ساقه تا نوك آن، به
طلاي ناب روكش شده و به خوبي ترسيم كننده اوج شكوه و عظمت معماري اسلامي است.(1)

به هر روي، بناي حرم مطهّر، ضريح امام را در ميان گرفته و زايران بر گرد آن طواف مي كنند، آنجا نماز مي گزارند، قرآن مي خوانند و دست دعا و نيايش به درگاه خداوند برمي آورند.

ضريح مطهّر در بخشي كه مرقد امام را در برگرفته، طول آن به پنج دهنه (پنجره) و عرض آن نيز به چهار دهنه (پنجره) تقسيم مي شود و هر قسمت 80 سانتيمتر عرض دارد، امّا بخشي كه مرقد علي اكبر(عليه السلام) را در ميان گرفته، از طرف عرض تنها يك بخش و از طرف طول شامل دو بخش است. همانگونه كه پيشتر اشاره شد طول مجموع آن قسمت از ضريح كه مرقد امام(عليه السلام) را دربرگرفته، 5/5 و عرض اين قسمت 5/4 متر، ولي طول آن قسمت كه قبر علي اكبر(عليه السلام) را در ميان مي گيرد 6/2 متر و عرض آن 4/1 متر است. ارتفاع ضريح 5/3 متر است. و بر بالاي آن درچهار گوشه، چهار گويچه طلاست كه قطر هر يك به 50 سانتيمتر مي رسد. در كنار اين گويچه ها ظرفهاي مستطيل شكلي است كه طول هر يك به نيم متر مي رسد و زراندود شده اند.

در زاويه جنوبي ضريح و به فاصله يك و نيم متر تا ضريح علي اكبر(عليه السلام) ضريح شهيدان كربلا واقع شده و در جلوي مرقد نيز ]ميان قسمتهاي واقع شده در زير گنبد و قسمتهاي بيروني[ پنجره اي از نقره است كه پنج بخش، هر بخش با عرض 75 سانت و طول 70 سانت تشكيل شده و پهناي اين پنجره در مجموع 8/4 متر است.

نماي دروني گنبد با پوششي از كاشي فراهم آمده كه بر آنها نقشهايي زيبا همراه با نوشته هايي دربردارنده نامهاي امامان دوازده گانه به چشم مي خورد. قسمت ساقه نيز به آياتي از سوره منافقون زينت يافته و اين كتيبه ها را، چونان كه از تاريخ ثبت شده در آن
پيداست، شيخ جواد علي به سال 1371هـ . ق. نوشته است. در نماي داخلي قسمت بالاي گنبد هم كتيبه اي كه سوره فجر بر آن نقش بسته است به چشم مي خورد و در فاصله ميان

1 ـ عقيدة الشيعه، رونلد سن، بيروت، 1410هـ . ق. = 1990م.، ص111

كتيبه هاي پايين و كتيبه بالاي گنبد (در نماي داخلي) دوازده پنجره قرار گرفته كه فاصله هر يك با ديگري از داخل 25/1 متر و فاصله آنها با پنجره هايي كه از لايه فوقاني گنبد به بيرون گشوده مي شود تنها 30 سانتيمتر است. اين پنجره ها را سيدجواد حسن آل طعمه، توليت حرم امام(عليه السلام) در سال 1297هـ . ق. و به هدف تهويه هوا گشود.

بنايي كه گنبد بر فراز آن قرار گرفته، از چهار ستون تشكيل يافته و اين ستونها با طاق هايي قوسي شكل به هم وصل شده و هر يك از چهار طاقي كه بدين ترتيب در چهار سو به وجود مي آيد قسمت زير گنبد را از رواقهاي ديگر جدا مي كند.

سلطان نظام شاه، در دوران حكمراني بر دكنِ هند، فرشهاي حرير بسيار، جواهرهاي ارزشمند و همچنين مقدار زيادي ظرفهاي طلا و چراغدانهاي زيبا به حرم امام(عليه السلام) هديه كرده و همزمان به متوليان و دربانان حرم نيز هديه هاي فراواني داده بود. او در همان زمان پيكر طاهر شاه را نيز از هند براي به خاك سپاري در حرم امام حسين(عليه السلام) به كربلا روانه ساخت. وي در حرم به خاك سپرده شد و از همان دوره تا كنون پيوسته حكمرانان هند هديه هايي براي حرم امام(عليه السلام) فرستاده اند.

شاه اسماعيل صفوي نيز در هنگام حكمراني اش فرمان داد صندوقي از خاتم بسازند و بر روي قبر بگذارند. او همچنين رواقهاي حرم را با قالي هاي گرانبهاي ايراني پوشاند و دوازده چراغدان طلاي خالص به حرم هديه كرد.

هنگامي هم كه شاه عباس در سال 1032هـ . ق. به زيارت كربلا آمد فرمان داد ضريحي مسي براي قبر امام بسازند و گنبد را از بيرون نوسازي و از درون نيز با كاشي و مرقع هاي زيبا زينت دهند. او همچنين اموال فراواني در اختيار متوليان و دربانان حرم قرار داد. صندوقي كه وي بر قبر نهاده بود تا سال 1357هـ . ق. باقي بود و در اين سال صندوقي شيشه اي جايگزين آن شد.

در سال 1232هـ . ق. فتحعلي شاه قاجار فرمان داد بر روي ضريح مسي، كه شاه عباس ساخته بود، ضريح نقره اي بسازند و صندوق خاتمي را هم كه وي بر قبر نهاده بود با چوب ساج روكش كنند.

سيد عبدالصالح آل طعمه توليت حرم مطهّر امام حسين(عليه السلام) به نگارنده كتاب

گفته  است:

«چنانچه بر پنجره جلوي درِ ضريح نوشته است: صندوق خاتمي كه بر مرقد امام است از سوي شاه طهماسب صفوي و در سال 1123هـ . ق. به حرم هديه شده است، اين صندوق در حمله وهابيان در سال 1216 آسيب ديد و تا حدّي سوخت، امّا در سال 1225 و در دوران حكومت قاجار بازسازي شد. در اين باره بر خود صندوق چنين نوشته است: «بعد تكسير اعداء الله في سنة 1216هـ . قام بتجديده خان القاجار سنة 1225هـ . كتبه صالح الكلكاوي».(1)

وي در ادامه افزوده است:

«سيد محمد فولادزري مبلغ 1500 دينار به بازسازي و نوسازي بخشهاي سوخته صندوق ضريح داخلي و همچنين نصب صفحه هاي شيشه اي در داخل چارچوب هايي كه از چوب ساجِ زيور يافته به چوب، ساخته شده بود، اختصاص داد. در پي اين بازسازي، جشن بزرگي در حرم امام حسين(عليه السلام) بر پا شد و ملك فيصل دوم در جريان بازديد از كربلا، كه به سال 1947 م. انجام گرفت، در اين جشن شركت جست و از اين اثر هنري بديع پرده برداري كرد.»

در سال 1206 هـ . ق. شاهزاده محمد بن محمد حسين بن فتح علي فرمان داد گنبد مبارك حرم امام حسين(عليه السلام) را طلا پوش كنند و اين كار به فرمان او انجام گرفت.

رونلدسن مي گويد:

ضريح امام حسين(عليه السلام) در زير گنبد طلا قرار دارد و مشتمل بر دو ضريح بيروني و داخلي است و ضريح بيروني از نقره ساخته شده و ناصرالدين شاه آن را به حرم اهدا كرده و نام او هم بر اين ضريح منقوش است. بر در ضريح بيروني پنجره نقره اي زيبايي است و بر بالاي آن نوشته شده است: «قالَ رَسُولُ الله: الحَسَنُ وَالحُسَيْن سَيِّدا شَبابِ أهْلِ الْجَنَّة وَأبُوهُما خَيْرٌ مِنْهُما».(2)

1 ـ «پس از آن كه دشمنان خدا در سال 1216هـ . ق. اين صندوق را شكستند، شاه قاجار به سال 1225هـ . ق. آن را نوسازي كرد. صالح كلكاوي اين متن را نوشت.»

2 ـ «رسول خدا(صلي الله عليه وآله) فرمود: حسن و حسين سرور جوانان بهشتند و پدرشان از آنان برتر است.»

در سال 1358 هـ . ق. سلطان سيف الدين طاهر، داعي اسماعيلي، كربلا را زيارت كرد و به ضريح امام(عليه السلام) پنجره اي نقره اي كه در هند ساخته شده بود اهدا نمود.

به هر روي، ضريح مطهر امام حسين(عليه السلام) قبله گاهي براي مسلمانان و نقطه اميد و آرزوي شيعيان و همچنين جلوه گاهي از تمدن و ميراث فرهنگي شيعه است كه به واسطه جايگاه بلند و انكار ناشدني اش، هماره مورد توجه بوده است، چونان كه شاعران و سخنوران در عرصه ادب عربي و فارسي شعرها در وصف ضريح گفته و جلوه هايي از جمال و شكوه آن بارگاه رابه قالب نظم و شعر در آورده اند. از آن جمله است، چند بيتي زيبا و بديع از مهيار ديلمي كه بدين معني سروده است:

«گويا ضريح تو گلي است بهاري كه باد پاييز بر آن وزيده است.

اين بوي تو است كه زايران با خود مي آورند يا اين مشك است كه به خاك و تربت تو در آميخته است.»

دعبل خزاعي در بيت شعري گويد:

«هيچ باغ و بوستان نيست كه آرزو نكند اي كاش مضجع تو باشد و پيكر تو را بر دامن گيرد.»

هم ابوبكر آلوسي در دو بيت ديگر گويد:

«سر حسين(عليه السلام) را در خاور و باخترِ زمين مجوييد.

همه آن جاي ها را وانهيد و به سوي من آييد كه آرامگاه او در قلب من است.»

در حرم امام(عليه السلام) نوشته ها و لوح هايي خوش منظر و خيره كننده به چشم مي خورد كه در و ديوار و سقف حرم را آراسته است. در بالاي ستوني كه در ميانه ضلع جنوبي پنجره فولاد، پيش روي مبارك قرار دارد، اين عبارت به چشم مي خورد:

«مَنْ بَكي وَتَباكي عَلَي الْحُسَيْن فَلَهُ الْجَنَّة، صَدَقَ الله وَرَسُولُه سنة 1715هـ .(1)».

1 ـ «هر كس بر حسين بگريد يا خويش را گريان نمايد، بهشت براي اوست. خداي و رسولش راست گفتند. سال 1185 هـ . ق.».

در مقابل چهار گوشه قبر شريف عبارت زير ديده مي شود:

«واقفة الموفق بتوفيقات الدارين ابن محمد تقي خان اليزدي محمد حسين، سنة 1222هـ .(1)».

هم، در ايوان بيروني ديوار رواق غربي كه مقابل پنجره فولاد است. بر بالاي پنجره و بر روي كاشي اين عبارت است:

«عمل أوسته احمد المعمار 1296 هـ .(2)».

بر بالاي مقبره شمالي، كه مقابل ضريح امام(عليه السلام) است، پنجره اي است كه بر آن اين عبارت ديده مي شود:

«إنّه بمباشرة الحاج عبدالله بن القوام عَلي نَفَقة الحاج محمد صادق التاجر الشيرازي الاصفهاني الأصل قد قام بتكميل تعمير سرداب الصحن الحسيني وتطبيق الأروقة الثلاثة الشرقي والشمالي والغربي بالكاشي في سنة ألف ثلثمأة الهجرية(3)».

گنجينه حرم مطهر امام حسين(عليه السلام)

گنجينه حرم در سمت شمال آن واقع است و جواهرات و نفايس و آثار ارزشمند بي شماري را در خود جاي داده كه در گذر سده هاي گوناگون، شاهان و فرمانروايان و خسروان سرزمينهاي اسلامي هديه كرده اند.

اما كتابخانه حرم مطهّر در سمت شرق آستانه حرم قرار گرفته و چندين قرآن خطّيِ نفيس در آن نگهداري مي شود.

آنچه در صفحات آينده پيش روي داريد، فهرستي از آثار گنجينه و كتابخانه است كه

1 ـ «جاي ايستادن آن كه موفق به توفيقات دو سراي بود; محمد حسين خان يزدي پسر محمد تقي. سال 1222هـ . ق.»

2 ـ «كار استاد احمد معمار. سال 1296 هـ ق.»

3 ـ «به مباشرت حاج عبدالله پسر قوام و به هزينه حاج محمد صادق، بازرگان شيرازي اصفهاني كه در سال هزار و سيصد هجري به تكميل بناي سرداب حرم امام حسين(عليه السلام) و آراستن رواقهاي سه گانه شرقي، شمالي و غربي با كاشي پرداخت.»

يكي از پژوهشگران عراقي به نام منير قاضي آن را فراهم ساخته و در «مجله مجمع علمي
عراق(1)» چاپ شده است:

فهرست آثار موجود در گنجينه حرم امام حسين(عليه السلام)

حرم مطهر امام حسين(عليه السلام) يكي از عتبات مقدسه است كه به لحاظ فضيلت در مرتبه دوم پس از حرم امام علي(عليه السلام) جاي دارد.

«عتبات» و «عتب» جمع واژه «عتبه» است و عتبه در لغت، هم به معناي قسمتي از چارچوب در است كه مماس با زمين قرار مي گيرد و هم به معناي پله است، هر چند معناي اول مناسبتر مي نمايد و بدين سان نام عتبه بر آن آستانه هاي سراسر قداستي نهاده شده كه آرامگاه هاي امامان شيعه را در بر مي گيرد و هم مايه افتخار عراق و هم آيتي از آيات خداوند است. اين نامگذاري مجازي كه از باب ناميده شدن كلّ به جزء آن است، بدين باز مي گردد كه آستانه در نخستين جزئي است كه زائر به هنگام ورود به حرم براي زيارت بر آن قدم مي گذارد. البته معناي دوم نيز معنايي ممكن است، بدين اعتبار كه هر يك از آرامگاههاي امامان، پله اي از پلكان كمال و يا هر يك از امامان پله اي از پلكان امامت است. در اين كاربرد، مجازي استعاره اي تصريحي وجود دارد.

از دو تفسير پيشگفته، تفسيرِ نخست لغويِ صرف است و تفسير دوم تفسيري است; لغوي كه تا حدي به معاني عرفاني آميخته است. شايد از همين روي اهل لغت تفسير نخست و اهل عرفان و سلوك تفسير دوم را برگزيده باشند، آن سان كه طايفه بكتاشيه، كه داراي گرايشهاي صوفيگرانه هستند، اين تفسير را برگزيده اند.

به هر روي، هر يك از اين عتبات در بردارنده گنبد، گلدسته ها و رواقها و يا مسجدهايي است كه مرقد امام را در بر گرفته است. در بيشتر اين زيارتگاه ها صحني بزرگ هست و در آن نيز حجره ها و ايوانهايي است كه زايران و مجاوران را در خود جاي
مي دهد. اغلب اين بناها به كاشي زينت يافته، اغلب گنبدها طلاپوش يا طلا اندود است و درها نيز داراي روكشهايي از جنس طلا يا نقره است. دور نگفته ايم اگر بگوييم هر يك

1 ـ مجلة المجمع العلمي العراقي،دوره ششم، سال 1378 هـ .ق.= 1959 م . ، ص 49

از عتبات مقدسه در واقع مسجدي است بزرگ كه در ميان و يا در كنار آن گنبدي قرار گرفته، مرقد يكي از امامان در زير اين گنبد است و در جوار اين مسجد بزرگ نيز همان مراكز عمومي و خدماتيي وجود دارد كه در پيرامون هر مسجد ديگر هست.

در عراق پنج زيارتگاه مشهور وجود دارد كه از همه با نام «عتبات عاليات» ياد مي كنند:

1 ـ حرم مطهر امام علي(عليه السلام) در نجف اشرف.

2 ـ حرم مطهر امام حسين(عليه السلام) در كربلا.

3 ـ حرم مطهر حضرت عباس بن علي ـ برادر ناتني امام حسين(عليه السلام)ـ در كربلا.

4 ـ حرم مطهر كاظمين كه مرقد دو امام شيعه; يعني امام كاظم(عليه السلام) و نوه آن بزرگوار امام جواد(عليه السلام) را در خود جاي داده و در كاظميه كه امروز يكي از مناطق بغداد به شمار مي رود واقع است.

5 ـ حرم مطهر سامرا كه مرقد دو امام ديگر; يعني امام هادي و امام عسگري(عليهما السلام)است.

عراق به واسطه همين زيارتگاههاي مهم، در رده بنديِ سرزمينهاي مقدس، در رتبه دوم پس از حجاز يا فلسطين جاي مي گيرد.

البته ناگفته نماند كه هر يك از اين زيارتگاهها، بسته به موقعيت شهر، وضعيت تاريخي و اوضاع و شرايط سياسي ـ اجتماعي كه بر آن گذشته، از نظر وسعت، عظمت ظاهري بنا و چگونگي جلوه گري هنرهاي اسلامي در آن، با ديگري متفاوت است.

برخي از اين زيارتگاهها و البته اغلب آنها داراي گنجينه ها و كتابخانه هايي است كه هديه ها و جواهرات و نفايس را در خود جاي مي دهد. از اين ديدگاه، حرم مطهر امام علي(عليه السلام) جايگاه نخست را از آنِ خود ساخته و در بر دارنده جواهرات و نفايس ارزشمند بسياري است، و البته ما در اين كتاب درصدد پرداختن بدان نيستيم.

حرم مطهر امام حسين(عليه السلام) نيز كتابخانه و گنجينه اي درخور  توجه دارد و نگارنده اين كتاب توانسته است در دوران عهده داري سمت بازرسي كل اداره اوقاف، به سال 1932م. گنجينه و كتابخانه را از نزديك ببيند و ميراث گرانسنگ موجود در اين دو مركز را بررسي

و فهرست كند. اينك اين فهرست فراروي خوانندگان است. يادآور مي شود فهرست سه دسته نفايس را در بر دارد:

الف ـ قرآن هاي خطي كهني كه در زمانهاي مختلف به حرم اهدا شده است.

ب ـ كاشي هاي قديم و گرانقيمتي كه در حرم وجود داشته است.

ج ـ جواهرات و اشياي قيمتي و يا باستاني كه به حرم اهدا گرديده و يا به گونه اي ديگر در آنجا گردآوري شده است.

مهمترين قرآنهاي خطي در حرم امام حسين(عليه السلام):

عددطولعرضسطرتاريخاسممشخصات

11610151225هـ   محمّد جعفر   برگه هاي آن از پوست نازك است، سطرها تا كناره هاي صفحه كشيده شده و تمام عرض ورقه را در بر گرفته. خطوط آن ظاهراً كهن و از نوع خط كوفي و به امام سجاد(عليه السلام) منسوب است.

25531121252هـ   افق الدولة هندي   خطوط با مداد نقره اي نوشته شده، سر سطرها لاجوردي است و ميان سطرها ترجمه اي با خط آبي رنگ و در حاشيه برگه ها نيز تفاسيري ديده مي شود. همه ورقه ها به گونه اي كم نظير زينت يافته و در لابلاي آنها ورقه هايي سفيد و بدون نوشته از جنس ديگر اوراق ديده مي شود.

گويند در كتابت و تزيين اين مصحف، هفتاد هزار روپيه هزينه شده است.

در آغاز و انجام آن چهار ورقه كه هر كدام به گونه اي بديع آراسته شده است وجود دارد. خطّ آن خطي معمولي است و آن را به ميرزا

عددطولعرضسطرتاريخاسممشخصات

حسين نسبت داده اند.

31711151106هـ   محمّد جعفر   همه ورقه هاي اين قرآن بخوبي زينت يافته و خطوط آن كاملاً روشن وآشكار و خط آن بر شيوه ابن مقله است. خطاط ناشناخته است.

42918151215هـ   محمّد علي خان   خطوط با مداد مشكي و بر آب طلا نوشته شده است. ميان سطور ترجمه اي فارسي با خطوط قرمز رنگ و از نوع خط رفيع ديده مي شود، ميان هر دو ورقه يك ورقه نازك شفاف بي رنگ وجود دارد. خط، خطي معمولي و خطاط آن ناشناخته است. صفحه هاي اول و دوم آن نيز زينت يافته است.

53212151282 هـ .ق.   محمد بن طاهر   درهر صفحه سه سطر به خط جلي و دوازده سطر به خط رفيع وجود دارد، كنار سطرها با نقوش آراسته است. خط از نوع معمولي و خطاط آن نيز ناشناخته است.

62811171260 هـ .ق.   ناشناخته    ميان سطرها تفسيرهاي مختصري به زبان فارسي به چشم مي خورد. ورقه ها زينت يافته است، خط از نوع معمولي و خطاط هم ناشناخته است.

73413241252 هـ .ق.   نواب تاج الدوله   صفحه هاي اول و دوم اين مصحف به از حكمرانان   نقشهاي ريز با رنگهاي گوناگون آراسته بهره هند   است. در نخستين صفحه آن دعاي استخاره آمده، خط از نوع خط جلي و نام خطاط نامعلوم است.

83827111252 هـ .ق.   ناشناخته   از آخر آن نقص دارد. صفحه ها آراسته است.

عددطولعرضسطرتاريخاسممشخصات

خط، جلي و همراه با تذهيب است و نام خطاط هم ناشناخته است.

92919111304 هـ .ق.   ناشناخته   زينت يافته است. ميان سطرها ترجمه اي فارسي با مداد قرمز رنگ و با خط رفيع به چشم مي خورد. نام خطاط غلام علي است.

102214171304 هـ .ق.   قادر علي   زينت يافته با آب طلاست. همه صفحه هاي اين قرآن با نقشهاي تذهيبي آراسته شده. در حاشيه هر صفحه تفسيري فارسي با خط فارسي به چشم مي خورد. ميان هر دو ورقه از قرآن، يك ورقه سفيد از جنس ترمه قرار داده شده است. خط از نوع معمولي و عادي و نام خطاط غلام علي است.

113220141304 هـ .ق.   خفراء سلطان   از آرايه هاي اندكي برخوردار است. ميان سطور اندكي تفسير با خطي به رنگ قرمز نوشته است. در حاشيه برخي از سوره ها، فضيلت تلاوت آن يادآوري گرديده و خط اين قرآن نيز خط معمولي و نام خطاط محمد نظام كازروني است.

122916ـ1241 هـ .ق.   اسعد   صفحه اوّل و دوم با آب طلا و رنگهاي ديگر تزيين شده. خط از نوع معمولي و نام خطاط ناشناخته است.

13382412ناشناخته   اسعد   بر بالاي بسم اللهِ هر سوره با خطي همراه با تذهيب نوشته است: «وقف روضه امام حسين(عليه السلام)». خط از نوع معمولي و نام خطاط ناشناخته است.

143820111241 هـ .ق.   اسعد   نخستين صفحه از اين قرآن تزيين شده است. بر بالاي بسم الله هر سوره عبارت

عددطولعرضسطرتاريخاسممشخصات

«وقف سيد الشهداء» نوشته و در حاشيه آن تفسيري فارسي است. خط از نوع معمولي و نام خطاط ناشناخته است.

152919111247 هـ .ق.   نواب رمضان علي خان   داراي تزيين است. سوره فاتحه و نخستين صفحه سوره بقره با آب طلا نوشته شده و تزيين يافته است. خط از نوع معمولي و خطاط آن ناشناخته است.

162114141247 هـ .ق.   نواب رمضان علي    سوره فاتحه، نخستين صفحه از سوره بقره و آخرين سوره از اين قرآن به آب طلا نگاشته و همچنين با نقشهايي زينت يافته است. ميان سطرها تفسيري فارسي به خط رفيع قرمز رنگ ديده مي شود. خط از نوع معمولي و نام خطاط محمد نظام كازروني است.

173018121304 هـ .ق.   فرح سلطان خانم   داراي تزيين است و ميان سطرها تفسيري فارسي به خط رفيع قرمز رنگ ديده مي شود. خط از نوع معمولي و خطاط آن ناشناخته است.

184730111243 هـ .ق.   فتحعلي شاه   داراي تزيين است. ميان سطرها تفسيري فارسي به خط قرمز رنگ ديده مي شود و در چهار طرف هر صفحه نيز تفسيرهايي به زبان فارسي است.

193321111243 هـ .ق.   فتحعلي شاه   داراي تزيين است. خطاط آن غلام حسين فرزند محمد جعفر است. ميان سطرها تفسيري فارسي با خط رفيع قرمز ديده مي شود.

202919111294 هـ .ق.   محمدحسين تبريزي   داراي تزيين است. نخستين صفحه آن با

عددطولعرضسطرتاريخاسممشخصات

نقشهايي زيبا زينت يافته و ميان سطرها تفسيري فارسي با خطي قرمز رنگ است.

21372510نامعلوم   ناشناخته   قرآني است داراي تزيين و به خط جلي. دو صفحه آغازين آن، كه سوره فاتحه و آيات نخست سوره بقره را در خود جاي داده است، به خطي متمايز از خط مجموع قرآن نوشته شده و چنين مي نمايد كه بعدها آن را براي برطرف كردن نقصي كه بر اين قرآن عارض شده است نوشته اند. نخستين سطر هر صفحه با آب طلا نوشته شده است.

222613ـ1253 هـ .ق.   نواب مهرندار   نخستين صفحه اين قرآن به رنگهايي ملايم زينت يافته و خط آن از نوع جلي است.

233022171253 هـ .ق.   ميرزا محمد رضا   نخستين صفحه آن با نقشهايي زيبا تزيين يافته، در هر صفحه سه سطر به خط جلي وجود دارد كه يكي از آنها نقره اي رنگ و دوتاي ديگر طلايي است. ديگر سطرها نيز با مداد مشكي نوشته شده و در كناره هاي صفحه نقشهايي با رنگهاي گوناگون ديده مي شود.

24322111نامعلوم   ناشناخته   در هر صفحه سه سطر با خط جلي و هشت سطر با خط رفيع و با مداد مشكي نوشته شده است.

25312491286 هـ .ق.   طهمان آغا   صفحه هاي اول و دوم داراي تزيين است. خط اين قرآن از نوع جلي است و ميان سطرها تفسيري فارسي است كه با مداد قرمز نوشته شده.

عددطولعرضسطرتاريخاسممشخصات

263019141294 هـ .ق.   ابوالحسن مشيرالملك   در حاشيه صفحه ها تزيينهايي ديده مي شود. در صفحه هاي اول و دوم نقشهايي زيبا وجود دارد و ميان سطرها تفسيري به زبان فارسي نگاشته شده است.

27312014نامعلوم   حسنعلي ميرزا   چهار صفحه آغازين داراي تزيين است. فرمانفرما   خطاط آن عبدالصمد است و اندكي نيز صفحه ها زينت يافته است.

283221131259 هـ .ق.   محمد حسن   به خط سلطان محمدبن محمد حسين طناي آبادي و به سال 1008 نوشته شده است. در هر صفحه سه سطر با آب طلا، چهار سطر با مداد قرمز و شش سطر نيز با مداد مشكي نوشته شده است.

293723121296 هـ .ق.   ناشناخته   ورقها با روغني طلايي رنگ اندود شده. صفحه هاي اول و دوم داراي تزيين است و در آغاز هر سوره اي كلمه «وقف» نوشته شده است.

302322131553 هـ .ق.   محمد مقيم   صفحه هاي اول و دوم به آب طلا و رنگهاي مختلف تزيين شده است. در هر صفحه دو سطر با خط جلي سياه، پس از آن يك سطر به خط تذهيبي جلي وسپس دوازده سطر با مداد سياه نوشته شده است.

314328151290 هـ .ق.   حاج محمد حسين   صفحه هاي اول ودوم به رنگهايي گوناگون تزيين شده است. در هر يك از صفحه ها سه سطر نخست به خط جلي و ديگر سطرها به خط رفيع نوشته شده، و ورقه ها نيز روغن اندود و تزيين شده است.

32362411نامعلوم   شهربانو   با آب طلا اندود شده، ميان سطرها تفسيري

عددطولعرضسطرتاريخاسممشخصات

به خط قرمز رنگ نوشته شده و صفحه هاي اول و دوم داراي تزيين است.

33463013نامعلوم   ناشناخته   همه صفحه ها و برخي از حاشيه ها داراي تزيين است، در سال 1238 هـ . و به خط محمد علي اصفهاني نوشته شده و در آغاز

تصوير ص123 كتاب (116 اصلي)

هر سوره از آن با آب طلا عبارت «وقف أبي عبدالله» نوشته است. صفحه هاي اول و دوم با آب طلا تزيين شده و نخستين و آخرين سطر هر صفحه نيز با آب طلا و به خط جلي نوشته شده است. سطر مياني صفحه نيز به خط جلي و به رنگ مسي است. ديگر سطرها به خط رفيع نوشته شده و از سطرهاي اول، آخر و وسط صفحه كوتاهتر است.

343524131277 هـ .ق.   ناشناخته   سطرهاي اول، آخر و وسط صفحه با آب طلا نوشته شده، ده سطر ديگر به رنگ سياه است. صفحه هاي اين قرآن داراي اندكي تزيين است و تنها صفحه اول با آب طلا و رنگهاي مناسب ديگري به طور كامل تزيين شده است.

353523141292 هـ .ق.   محمد جوهر حبش   با روغن سياه رنگ اندود شده و صفحه هاي اول، دوم و سوم آن داراي تزيين است.

363523151293 هـ .ق.   حاج علي جعفر   سطرهاي اول، آخر و وسط هر صفحه با آب طلا و به خط جلي نوشته شده. ديگر سطرها كوتاهتر از اين سه سطر و با مداد مشكي نوشته شده است. در برخي از صفحه ها، جدول ها وتزيين هايي يافت

عددطولعرضسطرتاريخاسممشخصات

مي شود. چنين مي نمايد كه صفحه نخست اين قرآن ناقص بوده و به جاي آن صفحه اي ديگر با خطي غير از خط اصلي نوشته شده است.

373323121241 هـ .ق.   محمد جعفر آقا بابا   نخستين صفحه داراي تزيين است. در صفحه هاي آغازين برخي از ادعيه مأثوره آمده. در آغاز هر سوره كلمه «وقف» نوشته شده و ورقه ها اندوده است. در آخر اين قرآن 34 صفحه ديگر هست كه دعاهاي مأثوره در آنها نوشته اند.

384228141070 هـ .ق.   علي عسكر   صفحه هاي دوم و سوم به گونه اي زيبا تزيين شده، در آغاز فهرست سوره ها و همچنين بر بالاي بسم الله سوره هاي حمد و بقره با آب نقره وطلا كلمه «وقف» نوشته شده است. در ميان سطرها نيز تفسيري به زبان فارسي و با خط قرمز رنگ ديده مي شود.

394227151276 هـ .ق.   آقا مير علي اكبر   نخستين صفحه داراي تزيين است. در ميان سطرها تفسيري به زبان فارسي و به خط قرمز ديده مي شود و برخي از حاشيه ها اندوده است.

403220141212 هـ .ق.   سيّد محمّد تقي   در آغاز آن شكل يك دايره و نشانه هاي پسر ميرزا   استخاره وجود دارد. نخستين صفحه داراي محمّد حسين   تزيين است و حاشيه هاي تمام صفحه هاي ديگر هم تزيين شده است. ميان سطرها تفسيري فارسي به خط قرمز و در حاشيه نوشته هايي به زبان فارسي و با خطوطي به

عددطولعرضسطرتاريخاسممشخصات

رنگ سياه ديده مي شود.

413422121231 هـ .ق.   حاج محمد صالح   ورقه ها اندوده است. صفحه اول و دوم با آب اصفهاني   طلا و رنگهاي مناسب ديگر تزيين شده. ميان سطرها تفسيري فارسي با خطوط قرمز رنگ آمده و هر صفحه با مهري ختم مي شود كه عبارت «وقف مرقد حسين» در آن نقش بسته است. خطاط ناشناخته مانده و سال نوشته شدن آن، 1088 هـ .ق. است.

42332391288 هـ .ق.   گلدارخان   تنها نيمي از قرآن را در بر دارد. به نظر مي رسد نيمه ديگر در مجلد دوم بوده و آن مجلد مفقود است. الفاظ جلاله در اين قرآن به آب طلا نوشته شده و صفحه هاي اول، دوم و سوم آن داراي تزيين و بسيار زيبا و چشمنواز است.

434929151232 هـ .ق.   آغا علي   خط ان از نوع جلي كامل است و صفحه هاي اول و دوم اندوده است.

44422981258 هـ .ق.   منوّر الدوله   به خطي سياه رنگ بر روي قرمز نوشته شده و ميان سطرها داراي تزيين است. در حاشيه صفحه ها جدولي دو ستوني ترسيم شده و در آن تفسيري فارسي به خط تعليق قرمز رنگ نوشته شده است. اين قرآن در اوج زيبايي و شامل سه جلد است.

45392611نامعلوم   ناشناخته   چنين مي نمايد كه از قسمت هاي آغازين ناقص بوده و به خط ديگري غير از خط اصلي تكميل شده است. ورقه ها اندوده و تزيين يافته است. از انتها يك صفحه كم

عددطولعرضسطرتاريخاسممشخصات

دارد و در هر صفحه سه سطر به خط جلي نوشته شده و هشت سطر نيز با طول كوتاهتر و به خط رفيع نوشته شده است.

46362415نامعلوم   ناشناخته   ورقه ها اندوده و اندكي داراي تزيين است.

47462714نامعلوم   ناشناخته   صفحه هاي اول و دوم تزيين يافته و از آخر نقص دارد. ميان سطرها تفسيري فارسي با خط قرمز رنگ ديده مي شود.

485335111271 هـ .ق.   حاج ملا محمد   صفحه هاي اول و دوم به شكلي مناسب تزيين يافته. ميان سطرها و در حاشيه تفسيري به زبان فارسي آمده، در آخر آن نيز بخشي درباره اصول استخاره است و به سال 1179 هـ .ق. نوشته شده است.

491499نامعلوم   سيد هاشم صحاف   خطوط به رنگ سياه بر زمينه آب طلا نوشته شده و در ميان سطرها نيز ترجمه اي فارسي با خطّي به رنگ قرمز آمده و ورقه ها اندوده است. اين قرآن شامل شش جلد است.

502415131277 هـ .ق.   حبيب الله خان   كاغذ آن ترمه و صفحات آغازين تزيين يافته است و در برخي از صفحه هاي ديگر نيز اندكي تزيين ديده مي شود.

512919151251 هـ .ق.   محمد علي خان   با مداد مشكي بر زمينه آب طلا نوشته شده. در ميان سطرها ترجمه اي فارسي با خط قرمز رنگ ديده مي شود و در لابه لاي صفحه ها، ورقه هايي نازك و سفيد قرار داده شده است.

523116131263 هـ .ق.   محمد علي شاه   آغازوانجام آن داراي تزيين استوميان سطرها حاكم لكنهو   تفسيري فارسي به خط قرمز ديده مي شود.

عددطولعرضسطرتاريخاسممشخصات

53241518نامعلوم   ناشناخته   صفحه هاي اول و دوم با نقشهايي مناسب تزيين يافته. سطرها به آب طلا نوشته شده و ميان سطرها نيز تفسيري فارسي با خط قرمز رنگ قرار گرفته است.

543124111213 هـ .ق.   آقاميرزامحمدمرتضي   سه سطر از هر صفحه به خط جلي و هشت سطر ديگر كوتاهتر و به خط رفيع است ودر حاشيه نيز اندكي تزيين همراه با نشانه هايي تجويدي وجود دارد.

552720211236 هـ .ق.   جهان بيگم   به خط كوفي است. از ابتدا و انتها نقص دارد و اين نقص بعدها به ورقه هايي كه به خط معمولي نوشته شده تكميل گرديده و در پشت اين قرآن كه به خط سرورمان امير مؤمنان علي بن ابي طالب(عليه السلام) است، البته اين ادعايي است كه ورقهاي اين قرآن دروغ بودنش را آشكار مي سازد; چرا كه ورقها از كاغذ است نه از پوست.

56221511نامعلوم   آقا حسين سرماس   نكته شايسته گفتني، جز اين كه خوش خط است، ندارد.

574327141245 هـ .ق.   آقا محمد گل جلبي   داراي ورقه هاي اندوده، برخوردار از مقداري تزيين و به خط جلي است و در ميان سطرها ترجمه اي به زبان فارسي و به خط قرمز رنگ وجود دارد.

58392412نامعلوم   محمد جعفر   داراي ورقه هاي اندوده، برخوردار از مقداري تزيين و به خط جلي است و ميان سطرها ترجمه اي به زبان فارسي و به خط قرمز رنگ وجود دارد.

59302115نامعلوم   ناشناخته   از ابتدا نقص دارد و اين نقص با افزودن چند

عددطولعرضسطرتاريخاسممشخصات

ورقه به خطي غير از خط متن برطرف شده است. در صفحه هاي متن سطرهاي اول، آخر و وسط با خط جلي و آب طلا و ديگر سطرها با مداد مشكي نوشته شده و در كنار سطرها اندكي نقش و نگار وجود دارد.

60493118نامعلوم   ناشناخته   داراي ورقه هايي اندوده است و در آن تفسيري هندي به خط تعليق وجود دارد. اين قرآن تا پايان سوره اِسراء را در بر مي گيرد و ظاهراً جلد دومي داشته كه اكنون مفقود است.

613123111260 هـ .ق.   حاج مهدي كليددار   برخوردار از نقش و نگار و تزيين است. سطر اول و آخر هر صفحه به خط جلي و با مداد نقره اي رنگ و سطر وسط به خط جلي و با آب طلا نوشته شده و هشت سطر باقيمانده به خط رفيع است.

62402313نامعلوم   ناشناخته   27 صفحه از آغاز و به همين تعداد از انجام كاستي داشته و اين كاستي با افزودن برگه هايي به خطي متفاوت با خط اصل متن برطرف شده است. در هر صفحه اصل متن سه سطر به خط جلي و ديگر سطرها به خط رفيع است.

632921161260 هـ .ق.   ناشناخته   داراي خطي خوش است و در ميان سطرها ترجمه اي فارسي با خطي قرمز رنگ ديده مي شود.

64211114نامعلوم   ناشناخته   داراي ورقهايي اندوده است و خط آن به لحاظ زيبايي متوسط است.

653019111242 هـ .ق.   خير النساء خانم   اندوده و تزيين يافته است و اسماء جلاله با

عددطولعرضسطرتاريخاسممشخصات

آب طلا نوشته شده است.

664329151240 هـ .ق.   محمد ابراهيم   اندوده و خوش خط است و در ميان سطرها اسماعيل صحاف   ترجمه اي فارسي به رنگ قرمز وجود دارد.

674224141264 هـ .ق.   ميرزا محمد طيب   ميان سطرها ترجمه اي فارسي به رنگ قرمز ديده مي شود.

683020151272 هـ .ق.   محمد رحيم   اندوده است و در ميان سطرها ترجمه اي فارسي به رنگ قرمز وجود دارد.

693621111290 هـ .ق.   احمد بن اسد   داراي تزيين است و در ميان سطرها ترجمه اي فارسي، با خطي به رنگ قرمز وجود دارد.

704119151257 هـ .ق.   مهدي قلي خان نوري   در سال 1257 هـ .ق. يعني در همان سال وقفش نوشته شده. داراي تزيين است و در ميان سطرها ترجمه اي فارسي به رنگ قرمز به چشم مي خورد.

714129151220 هـ .ق.   محمد طباطبايي   در هر صفحه سه سطر به خط جلي و ديگر سطرها به خط رفيع(1) نوشته شده است.

72402815نامعلوم   مظفر حسين خان   ورقها با آب طلا اندود شده، صفحه اول و دوم با آب طلا تزيين شده و حاشيه همه صفحه ها داراي نقش و نگار است.

فهرستي كه گذشت، در بر دارنده مهمترين نسخه هاي خطي نفيس قرآن بود كه در گنجينه حرم امام حسين(عليه السلام) نگهداري مي شود. البته افزون بر اين، نزديك به دويست نسخه خطي ديگر در قطعهاي متوسط، كوچك و بزرگ كه داراي خطي معمولي هستند. و همچنين شماري قرآن چاپي از گونه هاي مختلف در اين گنجينه وجود دارد كه در فهرست بالا نيامده است.

1 ـ يادآوري مي شود خطهاي جلي، رفيع و تعليق هر كدام انواعي از خط عربي هستند و مقصود از عبارت «داراي تزيين است» نيز آن است كه در آن نسخه نقش و نگارهايي با آب طلا و نقره و يا به ديگر رنگهاي مناسب وجود دارد.

گذشته از اينها شماري شعر منسوب به پيامبر(صلي الله عليه وآله) هم در حرم امام هست كه در صندوقچه اي در داخل ضريح و پيچيده به چند لايه پارچه و پنبه در درون شيشه اي نگهداري مي شود و اينها همه مجموعه اي گرانسنگ از ميراث فرهنگ اسلامي و شيعي را فراروي مي گذارد.