بخش 1

 

اماكن زيارتي و سياحتي عراق

محمّد رضا قمي

 

 

 

مقدمه:

«زيارت، يكي از سازنده ترين برنامه هاي تربيتي مكتبِ ماست كه هم تقدير و احترام به پاكيها و فضيلتها ومجاهدتهاست. هم الهام گرفتن از اولياي دين و پاك ساختن روح و جان در حرم مطهّر معصومين(عليهم السلام).

سرزمين عراق، قبور مطهّر و نوراني تعدادي از امامان ما و شخصيّتهاي برجسته شيعه را در بردارد. «كربلا»، كعبه دل و جان ماست. «نجف»، كوي ولايت است و «كاظمين» و «سامرّا»، كهرباي جانهاي شيفته دوستداران اهل بيت(عليهم السلام).

زيارت عتبات عاليات و چهره نهادن بر تربت مقدّس امامان، بوسه زدن بر ضريح منوّر آن پاكان، همواره مورد اشتياق و آرزوي ديرين دلدادگان عترتِ مصطفي(صلي الله عليه وآله)و مورد تأكيد فراوان اهبيت(عليهم السلام) بوده است.

امروز، اين شوق، در دلهاي ما افروخته تر است و زيارت قبور امامان در اين سرزمين و ديدار از اماكن مقدس و جاهاي ديدني و خاطره انگيز در اين ديار فراهم

صفحه 6

شده است.

آنچه در اين مجموعه تقديم شما زائران محترم عتبات عاليات مي شود، اطلاعاتي است در باره اماكن ديدني و آثار مقدّس اين سرزمين. بديهي است هر چه شما عزيزان با تاريخ گذشته اسلام و شخصيتهاي بزرگوار آيين مان، آشناتر شويد، اين زيارت برايتان شيرين تر و خاطره انگيزتر خواهد بود.

خرسنديم كه اين مجموعه را به عنوان راهنماي شما زائران عزيز كه عازم كوي عشق و ايثاريد، تقديم كنيم. باشدكه زيارتي باشناخت و معرفت بيشترداشته باشيد و ازاين سفر، بيشترين توشه معنوي رابرگيريد. ان شاءالله.

 

معاونت آموزش و تحقيقات

بعثه مقام معظّم رهبري

صفحه 7

عـراق

سرزمين «عراق» يا «بين النهرين»، بنابر كاوشهاي باستان شناسان، يكي از كهنترين جايگاههاي سكونت انسان و تمدن بشري است و پيشينه تاريخي آن به هزاران سال پيش از ميلاد مسيح(عليه السلام) باز مي گردد. نام «عراق»، بنا به گفته مورّخان برگرفته از موقعيت جغرافيايي آن; يعني نزديكي و مجاورتش با آب است; زيرا عرب هر سرزميني را كه داراي صحرا و درخت باشد و در مجاورت دريا يا رودخانه قرار گيرد عراق گويد، و يا آنكه برگرفته از نام فارسي «ايران شهر» يا «ايراك» به معناي سرزمينهاي پست است كه پس از تعريب، عراق گرديده است. برخي از مستشرقان، نام اين سرزمين را برگرفته از كلمه آراميِ «آراكا» مي دانند كه به معناي سرزمين مقدس مي باشد.

همسايگان عراق عبارتند از: تركيه در شمال، ايران در شرق، اردن و سوريه در غرب و عربستان و كويت در جنوب.

مساحت عراق 713/446 كيلومتر مربع و معادل يك

صفحه 8

سوّم (31) ايران است. اين كشور از دو بخش «كوهستاني»(1)و «دشت و صحرا» تشكيل شده و (بجز شمال آن) داراي آب و هواي سرد و خشك و گزنده در زمستان و گرم و سوزان در تابستان است. ملّت عراق از همزيستي چندين قوم تشكيل يافته كه عبارتند از:

عرب; كه اكثريت ساكنان اين سرزمين را تشكيل داده است.

كُرد; كه در بخش شمالي اين كشور سكونت دارند و طبق برخي آمار، 17% جمعيت عراق را تشكيل مي دهند.

ايراني; كه در شهرهاي مذهبي عراق و مناطق مرزي ميان ايران و عراق سكونت دارند.

ترك; كه در برخي استانهاي شمالي هم مرز با تركيه زندگي مي كنند.

همچنين ارامنه و آشوريان، اقليتهاي بسيار كوچكي را در اين كشور تشكيل مي دهند.

دين مردم عراق عبارت است از اسلام (سنّي حنفي ـ شيعه)، مسيحي، يهودي، صابئه، و ... ليكن اكثريت مردم عراق را مسلمانان شيعه تشكيل مي دهند و بر اساس برخي آمار غير رسمي، شيعيان متجاوز از 60% مردم عراق اند.

در عراق دو رودخانه مهم; يعني دِجْله و فُرات و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ مناطق كوهستاني حدود يك هشتم (81) سرزمين عراق را در بر گرفته است.

صفحه 9

چندين رود كوچك; مانند غرّاف، ديالي، خابور، زاب كبير و زاب صغير جريان دارد، از اين رو سرزميني حاصلخيز و داراي كشاورزي گسترده است. عراق دشتها و صحراهاي بزرگ ديگري نيز دارد كه بخش عمده غرب و جنوب غربي اين كشور را در بر گرفته و اين سرزمينها قسمتي از صحراي بزرگ «بادية الشام» را تشكيل مي دهد.

گفتني است كه اروندرود نيز مرز مشترك ايران و عراق در منطقه جنوب ايران است.

* * *

پيشينه تاريخي عراق

عراق داراي پيشينه تاريخي بسيار كهن بوده و يكي از قديمي ترين تمدنهاي بشري را در خود پرورانده و جاي داده است; از اين رو، در جاي جاي عراق آثار تارخي و باستاني متعلّق به دوره هاي گوناگون; از هزاران سال پيش از تولد حضرت مسيح(عليه السلام) تا پس از ظهور اسلام را مي توان ديد، سير تاريخيِ حكومتها و خاندانهاي حاكم بر عراق بدين شرح است:

1 ـ سومريان (4500 ق.م ـ 2300 ق.م)

در اين دوره، ملّت سومر در بخش جنوبي عراق و در دو سمت رودخانه هاي دجله و فرات سكونت داشته اند و بنا بر كاوشهاي باستانشناسان، اين قوم كه نژاد آنها

صفحه 10

همچنان مورد ترديد است، داراي تمدن كشاورزي قابل توجهي بوده و چندين شهر را به نامهاي: «ارك»، «اريدو»، «لاجش» و جزاينها پايه ريزي كرده بودند. پايتخت اين سلسله حاكم، شهر باستانيِ «اور» بوده است.

سومريان بر اثر حملات جنگجويان اكدي از ميان رفتند.

2 ـ اَكديان (4500 ق.م ـ 2300 ق.م)

همزمان با حكومت سومريان در جنوب عراق، در ميانه عراق سلسله ديگري از مردمان سامي نژاد زندگي مي كردند و داراي شهرهاي آبادي همچون: «بورسيبا»، «كيش»، «نفَّر»، «اجاده» و جز اينها بودند و همواره بر سر تصاحب زمينهاي كشاورزي با دولت جنوبي خود به نزاع بر مي خاستند تا آنكه در سال 2750 ق.م مردي به نام «سرجون اَكدي» در ميان آنان به قدرت رسيد و توانست با جنگها و حملات خود سومريان را نابود و سرزمينهاي آنان راتصاحب كند،ليكن ملّت شكست خورده سومري بار ديگر توانست اكديان را در حملات خود شكست دهد. پس از آن حاكمان سومري و اكدي به توافق رسيدند و در سال 2500 ق.م، كشور يكپارچه اي به نام «اكد و سومر»، كه تماميِ ميانه و جنوب عراق را در بر مي گرفت، به پا داشتند.

 

3 ـ ايلاميان (عيلاميان)

اينان مردماني بودند كه در منطقه كوهستاني

صفحه 11

شمال خوزستان زندگي مي كردند و پايتختشان شهر شوش بود. داراي دولتي مقتدر و جنگجوياني دلير بودند. سربازان ايلامي در سال 2320 ق.م به سرزمين اكديان حملهور شدند و پس از اشغال پايتخت آنان، پادشاه
اكدي را به اسارت خود در آوردند و بتدريج نفوذ و سيطره خود را بر سر تا سر ميانه و جنوب عراق گسترش  دادند.

4 ـ بابليان (2200 ق.م)

يكي از قبايل سامي به نام «عموريان» كه همواره در كناره هاي درياي مديترانه سكونت داشتند، به منظور دست يابي به منابع آب و كشاورزي، به سمت شرق حركت كرده و سرزمينهاي مياني عراق را به اشغال خود در آوردند و پايتخت خود را شهر بابل (در نزديكي حلّه كنوني) قرار دادند. دهها سال ميان عموريان و ايلاميان جنگها در گرفت و همچنان ادامه داشت تا آنكه ششمين پادشاه عموري با قدرت تمام به جنگ ايلاميان رفت و پس از شكست دادن ارتش آنان، شهر شوش پايتخت ايلاميان را به اشغال خود درآورد و بدين ترتيب امپراتوري عظيم خود را پايه ريزي كرد كه از آن پس به نام «امپراتوري بابليان» شهرت يافت. او شهر بابل را به اوج عظمت و شكوه و جلال رسانيد كه امروزه آثار آن زينت بخش موزه هاي جهان است.

صفحه 12

5 ـ آشوريها (1300 ق.م ـ 606 ق.م)

يكي از قبايل سامي آشوريان هستند كه در سال 3000 ق.م به شمال عراق هجرت كردند. آنان نخست جزو قلمرو سومريان و سپس بابليها قرار گرفتند. مردمان اين قوم به شجاعت و جنگجويي شهرت داشتند; و به همين جهت نيروي نظامي دو حكومت پيشين را تشكيل مي دادند. آنها پس از ضعف دولت بابليها، نخست ايالات اطراف خود و سپس بابل را اشغال كردند و همچنان به توسعه امپراتوري خويش مشغول بودند تا آنكه در سال 800 ق.م سرتاسر عراق و سرزمينهاي شرق درياي مديترانه و شمال آن را تا حدود ارمنستان در سيطره خود داشتند. پادشاه «سرجون دوم» و فرزندش «سنحاريب» يكي از مشهورترين پادشاهان اين امپراتوري بودند.

6 ـ كلدانيها (606 ق.م ـ 539 ق.م)

پس از ضعف امپراتوري آشور، در نتيجه شورش مردمان تحت فرمان آنها در ايالات دوردست و اختلافات داخلي، يكي از قبايل سامي به نام «كلدو» كه در جنوب عراق به دامداري مشغول بودد، سر به شورش برداشته و با سربازان آشوري به نبرد بر خاست. وسرتاسر جنوب عراق را اشغال نمود و سپس شهر بابل را به تصرف درآورد و آنگاه به همراه پادشاه ماد، پايتخت آشوريان را مورد حمله قرار داد و پس ازاشغال آن، سرزمينهايشان راميان قوم خود تقسيم كرد. كلدانيها در سال 606 ق.م

صفحه 13

آشوريها را نابود ساختند و دولت بابليان جديد را در شهر بابل پايه ريزي كردند.

يكي از مشهورترين پادشاهان آنان به نام «نَبوكَدنَصَر» يا «بُخت نصر» بود كه 40 سال پادشاهي نمود و مصريان را شكست داد و پايتخت يهوديان (اورشليم) را تسخير و ويران كرد و هزاران يهودي را به اسارت گرفت و به بابل آورد. در دوران اين پادشاه علم رياضيات و نجوم پيشرفت فراواني كرد و تقسيم شبانه روز به 24 ساعت و هر ساعت به 60 دقيقه و هر دقيقه به 60 ثانيه، و تعيين ماههاي خورشيدي و قمري و پيش بيني خسوف و كسوف و جز اينها، از اكتشافات اين دوره است.

7 ـ مادها و پارسها (539 ـ 331 ق.م)

دو قوم ماد و پارس همراه قوم پارت از نژاد آريايي بوده و جمعاً اقوام ايراني را تشكيل مي دادند. مادها در غرب و پارسها در جنوب ايران سكونت داشتند. ابتدا مادها دولتي تشكيل دادند و سپس به رهبري كورش دولت هخامنشي را بنيادگذاري كردند. اين دولت با
غلبه بر عراق، آسياي صغير و مصر توانست دولتي
مقتدر و ثروتمند را در مناطق مذكور تأسيس كند. داريوش هخامنشي نيز پس از كورش يكي از مقتدرترين شاهان هخامنشي است. پايتخت اين دولت تخت جمشيد بوده است. دولت مزبور با حمله اسكندر مقدوني از بين  رفت.

صفحه 14

8 ـ يونانيها (331 ـ 247 ق.م)

اسكندر كبير پس از به قدرت رسيدن در يونان، به جنگ با ايرانيها شتافت و نخست آسياي صغير را اشغال كرد و سپس در سال 331 ق.م موفق شد و سرتاسر عراق را تحت سيطره خود در آورد. پس از مرگ اسكندر «سلوكي» به حكمراني عراق رسيد و دولت سلوكيان را در عراق ايجاد كرد كه تا سال 247 ق.م دوام يافت.

 

9 ـ پارتيان (247 ق.م ـ 226 م)

اينان يكي از اقوام آريايي ساكن در خراسان كنوني بودند كه بتدريج متصرفات خود را توسعه دادند و عاقبت سلوكيان را از ايران و عراق راندند و خود جايگزين آنان شدند و شهر تيسفون را پايتخت خويش قرار دادند. پارتيان 473 سال حكومت راندند و عاقبت «آردوان» آخرين پادشاه آنان در سال 226 م. توسط سلسله ساسانيان از ميان رفت.

 

10 ـ ساسانيان (226 م ـ 652 م)

اين امپراتوري چهار قرن عراق را در تصرف خود داشت و پايتخت آن شهر تيسفون بود، تا اين كه عاقبت در سال 16 هجري ارتش اسلام لشكريان ايراني را شكست داد و دين مُبين اسلام وارد عراق و ايران گرديد. در دوره حكمراني ساسانيان، عراق پيشرفتهاي فراواني در زمينه هاي كشاورزي و شهرسازي كرد كه بسياري از آثار آن تا صدها سال بعد باقي بود.

صفحه 15

دوره اسلامي

 

ارتش اسلام در سال 14 يا 15 هـ . به فرماندهي سعد بن ابيوقّاص به عراق حمله كرد و عاقبت طي چند سال جنگ، در سال16 هجري، ارتش ساساني را شكست داد و عراق را به تصرف درآورد. از اين تاريخ، عراق جزئي از متصرّفات اسلامي گرديد كه خليفه از مدينه بر آن حكم مي راند. اميرالمؤمنين علي بن ابي طالب(عليه السلام) براي نخستين بار در سال 36 هـ . شهر نوبنياد كوفه را پايتخت خود قرار داد و از آنجا بر سرتاسر جهان اسلام حكم مي راند.

امويان (41 هـ . ـ 132 هـ .)

پس از شهادت اميرمؤمنان(عليه السلام) در سال 40 هـ . قـ . و انتقال خلافت به امويان، عراق كه مركز آن دمشق بود، بخشي از امپراتوري امويان گرديد و سيطره آنان بر عراق تا سال 132 هـ . ادامه يافت.

عباسيان (132 ـ 656 هـ .)

پس از سقوط امويان، ابوالعباس سَفّاح نخستين خليفه عباسي در سال 132 هـ . قـ . در شهر هاشميه (نزديك كوفه) اعلان خلافت عباسي نمود. 37 خليفه عباسي، 524

صفحه 16

سال از عراق بر جهان اسلام حكومت راندند، و سرانجام آخرين خليفه عباسي، مستعصم بالله در سال 656 هـ . قـ . هلاكوخان مغول شكست خورد و از بين رفت.

ايلخانيان (656 ـ 738 هـ .)

پس از مرگ هلاكوخان، عراق از سوي جانشينان او كه «ايلخانيان» ناميده مي شدند، به مدت 80 سال اداره شد. برخي از ايلخانان مسلمان بودند و عاقبت، سلسله آنان توسط شيخ حسن جلائري منقرض گرديد.

جلائريان (738 ـ 813 هـ .)

اين خاندان مدت 75 سال بر عراق حكومت راندند.

آق قويونلو و قراقويونلو (813 ـ 914 هـ .)

اين دو ايل ترك تبار، مدت يك قرن در عراق حكومت كردند.

صفويان (914 ـ 941 هـ .)

شاه اسماعيل صفوي درسال 914 هـ . قـ . بغداد را فتح كرد. و پس از او فرزندش شاه تهماسب تا سال 941 هـ . قـ . عراق را جزو متصرّفات خود داشت. در اين سال عراق از سوي سلطان سليمان قانوني، پادشاه عثماني، مسخّر گرديد. البته در دوران سلطنت شاه عباس صفوي (در سال 1033) عراق بار ديگر به تصرف صفويان درآمد و تا

صفحه 17

سال 1049 ادامه يافت. در اين سال سلطان مراد چهارم، خليفه عثماني، بغداد را فتح كرد و عراق را به تصرف خود درآورد.

عثمانيان (1049 ـ 1335 هـ . قـ .)

عراق عملا از سال 941 هـ . بجز در سالهاي 1032 تا 1049 هـ . قـ . و در دوره سلطنت نادرشاه افشار در سال 1146 هـ . قـ . كه مدت كوتاهي عراق را تسخير نمود، همواره جزئي از ولايات حكومت عثماني بود و توسط واليان منصوب از سوي دربار عثماني اداره مي شد. سيطره آنان بر عراق تا جنگ جهاني اوّل ادامه يافت.

انگليسيها (1917 م ـ 1924 م)

ارتش عثماني پس از شكست سخت خود از ارتش انگلستان، به سوي تركيه عقب نشيني كرد و در روز 11 آوريل 1917 ميلادي لشكريان فاتح به سركردگي «ژنرال مود» وارد بغداد شدند و بدينگونه عراق جزو متصرفات بريتانيا قرار گرفت.

دولت ملي عراق

در سال 1920 ميلادي ملّت عراق به رهبري عالمان و مراجع ديني در عتبات، قيام و انقلاب گسترده اي را بر عليه ارتش اشغالگر انگلستان آغاز كرد كه 6 ماه ادامه داشت و به تضعيف نفوذ انگليسي ها در عراق انجاميد و آنان را

صفحه 18

وادار به قبول خواست مردم در تشكيل دولت ملي عراق كرد. اين جنبش در تاريخ عراق به نام «ثورة العشرين» شهرت دارد.

در پي اين قيام، دولت انگلستان فيصل سومين فرزند شريف حسين امير مكه را به عنوان پادشاه عراق برگزيد و مراسم تاجگذاري او در روز عيد غدير سال 1921م. در بغداد انجام پذيرفت. رژيم سلطنتي عراق تا سال 1958م. بر عراق حكومت راند.

دولت جمهوري عراق

در سال 1958م. سرهنگ عبدالكريم قاسم اقدام به كودتاي نظامي كرد و رژيم سلطنتي را سرنگون نمود و آنگاه رژيم جمهوري را در عراق برقرار ساخت كه تا به امروز ادامه دارد.(1)

* * *

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ اطلاعات تاريخي اين بخش برگرفته از كتاب: «العراق قديماً و حديثاً، عبدالرزاق الحسيني، چاپ ششم، بغداد، مطبعة المثني» مي باشد.

صفحه 19

 

اماكن زيارتي و سياحتي عراق

 

سرزمين عراق يكي از كهن ترين تمدنهاي بشري از آغاز تاريخ تا دوران اسلامي را در خود جاي داده است، از اين رو در جاي جاي عراق مي توان مراكز ديني و مذهبي و باستاني فراواني را يافت كه ما در دو بخش: «مراكز ديني و زيارتگاههاي مذهبي» و «آثار تاريخي و باستاني» به معرفي آن مي پردازيم:

* * *

مراكز ديني و زيارتگاههاي مذهبي

عراق نخستين كشوري بود كه از سوي لشكريان مسلمان در سال16 هـ . قـ . فتح گرديد و به دستور خليفه دوم، دو شهر بصره و كوفه پايه ريزي و بنياد نهاده شد. امير مؤمنان(عليه السلام) نيز كه براي سركوب نمودن غائله جمل از مدينه به عراق آمده بود، شهر كوفه را تا پايان عمر مركز حكومت قرار داد. بعد از آن نيز عباسيان پس از دستيابي به خلافت اسلامي، نخست شهر هاشميه (در نزديكي كوفه)

صفحه 20

و بعد شهر بغداد و سپس شهر سامرّا و مجدداً بغداد را پايتخت خود برگزيدند. از اين روست كه در جاي جاي اين سرزمين، مدفن و آرامگاه امامان بزرگوار شيعه، صحابه پيامبر(صلي الله عليه وآله) ، تابعين، امامان مذاهب سني، رؤساي فرقه ها و گروهها و طوايف ديده مي شود.

در اين نوشته با توجه به اهميت جايگاههاي زيارتي، نخست به حرمهاي مطهر امامان معصوم(عليهم السلام)پرداخته، آنگاه مزارهاي ديگر شهرها را معرفي خواهيم كرد.

* * *

صفحه 21

 

نجـف اشـرف

اين شهر كه در 160 كيلومتري جنوب غربي بغداد و در كناره دشت بي آب و علف صحراي شام (بادية الشام) واقع است; داراي آب و هواي بسيار گرم و زميني خشك و كم آب مي باشد. در منابع شيعه، روايات فراواني درباره فضيلت و قداست سرزمين نجف آمده است، به همين جهت هر مؤمني آرزوي زيارت اين سرزمين و زندگي و دفن شدن در آن را دارد; زيرا بنا به گفته روايات، هر كس در اين سرزمين مدفون شود، از عذاب قبر در امان است. امروزه اين شهر مركز يكي از استانهاي عراق و از شهرهاي مهم اين كشور بشمار مي رود.

جايگاههاي زيارتي اين شهر عبارتند از:

1 ـ حرم مطهر اميرالمؤمنين علي(عليه السلام)

آستان مقدّس حضرت علي(عليه السلام) در مركز شهر قرار دارد كه از يك گنبد طلايي عظيم و يك گنبد خانه و رواقهاي متعدد و يك صحن، با برخي ضمائم تشكيل شده است. نخستين ساختمان حرم مطهر در دوران هارون الرشيد عباسي بنا گرديد و پس از آن همواره در حال تجديد و عمران و توسعه بوده است. ساختمان امروزي از آثار صفويه است. گنبد عظيم و ايوان

صفحه 22

روحبخش آن، به دستور نادرشاه افشار با خشتهاي طلايي

تزيين شده. آيينه كاري حرم به وسيله هنرمنداني از اصفهان در سالهاي دهه چهل شمسي انجام گرفت. قبر مطهر حضرت، درون صندوقي از خاتم و ضريحي نقره اي قرار دارد; صندوق خاتم از ساخته هاي دوران شاه اسماعيل صفوي است و از نفايس روزگار بشمار مي رود. ضريح مطهر توسط هنرمندان هندي و چيني در

صفحه 23

سال 1345 هـ . ق. در هند به همت رهبر شيعيان اسماعيلي

ساخته و تقديم حرم مطهر گرديده است. گرداگرد مرقد منور را از چهار سو رواق در بر گرفته است كه همگي به زيباترين شكل توسط هنرمندان ايران تزيين يافته است. حرم مطهر داراي صحن بسيار بزرگ و دلگشايي است كه اطراف مرقد مطهر را در برگرفته است. اين صحن از ساخته هاي دوران صفوي است كه نماي آن با كاشيهاي

صفحه 24

خشتي زيبايي تزيين يافته و داراي دو ويژگي منحصر بفرد است:

نخست آن كه: در تمام فصول سال، هنگام ظهر شرعي، سايه از سمت شرق از ميان مي رود.

دوّم آن كه: همواره نخستين اشعه آفتاب هنگام بامداد از ميان بازار بزرگ شهر گذشته و پس از عبور از دروازه صحن به ضريح مقدّس مي تابد.

در گرداگرد صحن مطهر اتاقهايي قرار دارد كه همگي آرامگاه بزرگان است. صحن داراي چهار دروازه اصلي است كه بزرگترين آنها در سمت شرق واقع شده و به «باب الذَّهب» شهرت دارد. دومين دروازه در سمت شمال قرار گرفته و به «باب الطوسي» معروف است.

سومين دروازه در جنوب است به نام «باب قبله» و چهارمين آن در سمت غرب واقع شده و به «باب سلطاني»

صفحه 25

مشهور است.

حرم مطهر، داراي برخي بيوتات ضميمه است كه عبارتند از:

الف ـ مسجد عمران بن شاهين، كه در دالان منتهي به باب الطوسي قرار گرفته است. اين مسجد كهن، از بناهاي عمران بن شاهين، حاكم جنوب عراق در نيمه قرن چهارم هجري است.

ب ـ مسجد خضراء، در زاويه شمال شرقي صحن است كه داراي تاريخ كهن مي باشد. اين مسجد در سال 1385 هـ . به طرز زيبايي بازسازي گرديد و دهها سال يكي از مراكز اصلي تدريس در حوزه علميه نجف بشمار مي رفت.

ج ـ تكيه بَكتاشيها، اين تكيه در دوره حاكميت عثمانيان بر عراق ساخته شده و محل تجمع و برگزاري مراسم صوفيان بكتاشي تُرك بوده است. ساختمان اين تكيه كه امروزه به انبار آستانه تبديل شده در شمال غرب صحن واقع است.

د ـ مسجد بالاسر، در دالان سمت غربي صحن قرار گرفته و در محراب آن قطعاتي از كاشيهاي خشتي متعلق به قرن ششم هجري به چشم مي خورد.

 

2 ـ قبرستان وادي السّلام

اين قبرستان يكي از مقدسترين گورستانهاي مسلمانان و شيعيان است و در روايات آمده:

صفحه 26

«هر مؤمني در شرق يا غرب جهان ديده از جهان بر گيرد به روح او ندا مي رسد كه به وادي السلام ملحق
شو» و بدين منظور فرشته اي است به نام «مَلَك نقّاله» كه ارواح مؤمنان را از سرتاسر جهان به اين گورستان  مي آورد.

3 ـ مقام حضرت حجّت (عجّ)

اين مقام گورستان وادي السّلام قرار دارد و

جايگاه مقدسي است كه به آن حضرت نسبت داده مي شود. از اين رو مردم به زيارت و نمازگزاردن در آن مي پردازند.

4 ـ آرامگاه حضرت هود و حضرت صالح(عليهما السلام)

اين آرامگاه در بخش آغازين گورستان وادي السلام واقع شده است. بنابر روايات اين دو پيامبر در اين

صفحه 27

سرزمين مدفون اند.

 

5 ـ مقام حضرت زين العابدين(عليه السلام)

بنا به گفته روايات، جايگاهي است كه امام سجّاد(عليه السلام)هنگام زيارت قبر جدّ خود، در آنجا به نماز ايستاده است، و اين مقام در مغرب شهر نجف واقع است.

6 ـ صافي صفا

مسجدي است كه گفته مي شود امير مؤمنان(عليه السلام) در آنجا نمازگزارده و در گوشه اي از آن مدفن يكي از ياران حضرت قرار دارد.

7 ـ مسجد حنّانه

اين مسجد در محله اي بدين نام، در ميانه بزرگراه نجف ـ كوفه قرار دارد، و جايي است كه بنا بر گفته

صفحه 28

روايات، هنگامي كه سر امام حسين(عليه السلام) در آن قرار داده

شده، به ناله پرداخته و يا تعظيم كرده است; از اين رو به حَنّانه مشهور است.

8 ـ آرامگاه كُميل بن زياد نَخَعي

اين آرامگاه در ميان بزرگراه نجف ـ كوفه قرار گرفته و

 

صفحه 29

داراي صحن وسيع و گنبد بزرگي است. كميل از ياران باوفاي حضرت علي(عليه السلام) بود و دعاي كميل كه حضرت آن را به وي آموخت، مشهور است.

9 ـ آرامگاه شيخ طوسي

او كه يكي از مشاهير فقهاي اماميه و مؤسس حوزه علميه نجف است، در سال 460هـ . وفات يافت و در خانه خود مدفون گرديد، اين مكان پس از مدتي تبديل به مسجدي گرديد كه طي ده قرن گذشته يكي ازمراكز تدريس حوزه نجف شمرده مي شود. امروزه اين مسجد به نام «جامع الشيخ الطوسي» در شمال حرم مطهر و به فاصله كوتاهي از آن قرار دارد و نيز در گوشه اي از اين مسجد آرامگاه علاّمه آية الله سيد محمد مهدي بحر العلوم قرار گرفته كه از مشاهيرعلماي اماميه و متوفاي 1212 هـ . است.

10 ـ همانطور كه پيشتر گذشت، نجف آرامگاه جمع بسياري از عالمان بزرگ است كه برخي از آنان عبارتند از:

* علامه حلّي ، در اتاقي كه در راهروي جنب گلدسته شمالي قرار دارد، مدفون است.

گفتني است كه قبر حاج آقا مصطفي خميني(رحمه الله) در همين مقبره قرار دارد.

* مقدس اردبيلي ، در اتاقي كه در ايوان طلا و جنب گلدسته جنوبي واقع شده، مدفون است.

* سيد محمد كاظم يزدي ، قبر او در مقبره بزرگي

صفحه 30

است كه در سمت شمال صحن مطهر قرار دارد.

* شيخ مرتضي انصاري ، قبر وي درون اتاقي است كه در سمت غرب راهرو و دالان باب القبله قرار دارد.

* ميرزاي نائيني ، مدفون در دومين مقبره پيش از زاويه جنوبي است.

* آخوندخراساني، در مقبره جنوبي واقع در دالان باب الذهب قراردارد. درنزديك اومدفن فقيه مشهور ميرزا حبيب الله رشتي وسيد ابوالحسن اصفهاني واقع است.

* آية الله بهبهاني ، وي از رهبران مشروطيت بود كه به دست مخالفان و عوامل بيگانه ترور شد. قبر او در دوّمين مقبره پس از دروازه باب السوق، به سمت شمال قرار گرفته است.

* علاوه بر اين بزرگان، كه داراي مقابر مشهوري هستند، در صحن و حجره هاي اطراف آن نيز گروه زيادي از شخصيتهاي ديني مدفون اند كه برخي از آنان عبارتند از آيات عظام: سيد محمد سعيد حبوبي، شربياني، شيخ محمد حسن آشتياني، سيد ابوالقاسم خويي، سيد محمود شاهرودي، حاج آقا حسين قمي، شيخ الشريعه اصفهاني، سيد عبدالحسين شرف الدين. آقا ضياءالدين عراقي، شيخ محمد حسين غروي اصفهاني، حاج محمد حسين امين الضرب و جز اينها.

 

11 ـ مساجد مشهور نجف عبارتند از:

مسجد شيخ طوسي،كه دركنارمقبره ايشان واقع است