بخش 3

بغداد

شهر بغداد مشهورترين شهر جهان اسلام و پايتخت خلافت عباسيان بوده كه پنج قرن بر بخش عظيمي از جهان اسلام حكمراني نموده است. اين شهر حوادث مهمي را به خود ديده و امروزه از ميان ساختمانها و مساجد و مدارس و مقابر، تنها بخش اندكي از آن عظمت كهن را مي توان ديد كه از سيلابها و آتش سوزيها و جنگ و غارتها جان سالم به در برده است.

مراكز زيارتي و ديدني بغداد:

1 ـ آرامگاه نوّاب اربعه; اينان چهار تن از بزرگان و معتمدان شيعه در بغدادند كه طي هفتاد سال دوران غيبت صغري، عهده دار ارتباط ميان امام زمان(عليه السلام) و شيعيان بوده اند و اموال و نامه هاي شيعيان را به امام و پاسخ آن حضرت رابه آنهامنتقل مي نمودند.اين چهارتن عبارتنداز:

* عُثمان بن سعيد عَمْريّ. (اواخر قرن سوّم)

* محمد بن عثمان بن سعيد عَمْري، (در سال 305 هـ . درگذشت).

آرامگاه اين پدر و پسر در يكي از ميادين مهم و مركزي شهر بغداد به نام «ساحه الخلاّني»، درون مسجدي به نام «جامع الخلاني» قرار دارد. بر روي قبر آن دو،

صفحه 62

ضريحي نقره اي و گنبدي بلند با كاشيهاي سبز برقرار است.

* حسين بن روح (متوفاي سال 326 هـ .).

آرامگاه او در ميان بازار كهن و قديمي بغداد، معروف به «سوق العطارين» قرار دارد و داراي صحن و سرا و گنبد و ضريح است و زيارتگاه شيعيان مي باشد.

* علي بن محمد سَيمُري (در سال 329 هـ . درگذشت).

آرامگاه او درون بازار مشهور به «سوق الخفافين» كمي پايين تر از مدرسة المستنصريه قرار دارد.

2 ـ آرامگاه شيخ كليني; وي بزرگترين محدث و روايت نگار شيعي بشمار مي رود و كتاب «الكافي» او يكي از چهار كتب روايي شيعه مي باشد. وي در سال 329 هـ . در بغداد درگذشت، امروزه مشهور ميان مردم آن است كه قبر وي در مسجد صفوي مشهور به تكيه مولوي خانه، در شرق بغداد (رصافه) و در نزديكي پل شهدا مي باشد.

3 ـ سلمان پاك(مدائن); شهري است در چهل كيلومتري جنوب بغداد كه نام آن برگرفته از نام جناب سلمان فارسي است كه در سال 36 يا 37 هـ . و هنگامي كه امير مدائن بود، در آنجا درگذشت و هم اكنون داراي آرامگاه باشكوهي است. در كنار وي، حُذيفة بن اليمان، (يكي از اصحاب پيامبر(صلي الله عليه وآله)) نيز مدفون است. گفتني است در فاصله كوتاهي از اين بُقعه، ايوان كسري

صفحه 63

قرار دارد.

 

4 ـ آرامگاه ادريس الحسني; وي نواده حسن مثني فرزند امام حسن مجتبي(عليه السلام)است و امام زاده جليل القدري است. قبر او در محلّه كراده واقع شده و داراي بقعه و بارگاه است و مردم بدو اعتقاد فراواني دارند.

5 ـ قبر بشر حافي; وي از اعيان متصوّفه است و بنا به نقل مورخان، مردي فاسق بود كه لحظاتي چند شرف حضور امام كاظم(عليه السلام) را درك نمود و هدايت گرديد. آرامگاهش در محلّه اعظميه بغداد است.

6 ـ قبر بهلول; او پسرعموي هارون الرشيد و از شيعيان پاك و وفادار بود و داستانهاي او با منحرفين مشهور است. آرامگاهش در محله كرخ در نزديكي قبر مشهور به «ست زبيده» مي باشد.

7 ـ قبر سيد سلطان علي; او علي بن اسماعيل فرزند امام صادق(عليه السلام)است و به گفته روايات، كسي است كه

صفحه 64

سعايت عمويش حضرت موسي بن جعفر(عليه السلام)رانزد هارون كردليكن بزودي به نفرين حضرت گرفتار آمد و به هلاكت رسيد، گور او در «محلة الفضل» در شارع الرشيد بغداد است و سنيان براي او و برادرش محمد، مزاري ساخته اند.

8 ـ قبر قنبر علي; گفته مي شود او خادم امام دهم(عليه السلام)بود. امروزه آرامگاهش در شرق بغداد در محله «قنبر علي» است.

همان گونه كه پيشتر گذشت بغداد علاوه بر زيارتگاههايي كه از آنها نام برديم، داراي مراكز ديدني و تاريخي ديگري است كه برخي از آنها عبارتند از:

* مدرسه مستنصريّه، دانشگاهي است جهت تدريس علوم ديني مذاهب چهارگانه اهل سنت كه به دستور مستنصر بالله عباسي در سال 631 هـ . ساخته شد و ساختمان آن تاكنون باقي است. اين مدرسه نمايانگر نمونه مدارس آن دوره است و از ساختمان عظيم و بزرگ و شبستانها و اتاقهاي تدريس فراوان برخوردار است. امروزه اين مدرسه در سمت شرق بغداد (رصافه) و در بازار خفافين، در نزديكي پل الشهدا قرار دارد.

* جامع الصفويه، كه امروزه به نام الآصفيّة شهرت دارد و پيشتر به نام «دارالقرآن المستنصريه» مشهور بوده و همزمان با مدرسه المستنصريه ساخته شده است. اين بنا در فاصله كوتاهي از مدرسه مستنصريه قرار دارد. در يكي از اتاقهاي اين مسجد كه پنجره آن به بازار باز مي شود، آرامگاه مرحوم شيخ كليني و قاضي ابوالفتح كراچكي از

صفحه 65

بزرگان اماميه و متوفاي سال 449 هـ . قرار دارد.

* قصر عباسي ، و آن يكي از كاخهاي دوره اخير عباسيان در بغداد است كه در سمت شرق بغداد و در نزديكي رودخانه دجله قرار دارد. اين كاخ داراي تالارها و ايوانهايي است با گچ بريهاي زيبا و ديدني.

* جامع الخفافين ، مسجدي است باقيمانده از دوره عباسيان كه در سال 599 هـ . به دستور زمرد خاتون ساخته شد. اين مسجد در مجاورت مدرسه مشهور نظاميه است كه توسط نظام الملك طوسي ساخته شده و هم اكنون اثري از آن باقي نمانده است.

* جامع الخلفا ، اين مسجد در ميانه مشهورترين خيابان بغداد، كه شارع الرشيد نام دارد، قرار گرفته است. اصل ساختمان كهن آن، كه به دستور المكتفي بالله عباسي در سال 290 هـ . ساخته شده بود، از ميان رفته است و تنها گلدسته آجري زيباي آن باقي مانده و ساختمان كنوني به سبك معماري آن دوره ساخته شده است.

* مسجد جامع الخلفا، مسجد رسمي خلفاي عباسي بوده است كه در آن مراسم نصبِ خلفا و خواندن فرمانهاي مهم عزل و نصب و تشييع بزرگان كشور انجام مي پذيرفته است.

* قبر ابوحنيفه ، كه پيشواي مذهب حنفي است. او نعمان بن ثابت كوفي است كه جدّ او از مردم كابل بوده و در دوره اي، از شاگردان امام صادق(عليه السلام)بشمار مي آمده است. وي در سال 150 هـ . درگذشت و در مقبره اي مشهور

صفحه 66

به «مقبره خيزران» كه در شمال سمت شرقي دجله است دفن گرديد. امروزه قبرش در نزديكي پلي است كه بغداد را به شهر كاظمين وصل مي كند و خلفاي عثماني صحن و سرا براي او ساخته اند.

* قبر عبدالقادر گيلاني ، وي مؤسس يكي از فرقه هاي تصوّف است كه در گيلان به دنيا آمد و در بغداد به تحصيل پرداخت و در سال 561 هـ . درگذشت و در يكي از مدارس بغداد دفن گرديد. بعدها صوفيان معجزات و خرق عاداتي بدو نسبت داده و قبر او را توسعه و ترميم نمودند. امروزه آرامگاه او در محله اي به نام «باب الشيخ» قرار دارد.

* قبر شيخ عمر سُهرَوَردي ، وي نيز يكي از صوفيان شافعي مذهب بود كه در سال 539 هـ . متولد و در سال 632 هـ . درگذشت و در يكي از گورستانهاي عمومي بغداد دفن گرديد. معجزاتي به وي نسبت داده اند و عوام الناس براي او صحن و سرايي ساختند. قبر وي امروزه در محله اي به نام «شيخ عمر» در شرق بغداد واقع است.

* قبر زبيده خاتون ، در سمت غرب دجله «كرخ» گوري است منسوب به زبيده خاتون همسر هارون الرشيد، گو اين كه برخي از محققان آن را از آن زمرد خاتون دانسته اند كه همسر خليفه و مادر خليفه عباسي الناصرلدين الله عباسي بوده است.

* قبر شيخ معروف كرخي ; (متوفاي سال 200 هـ .)، وي از بزرگان متصوفه بغداد بوده است. آرامگاه او در

صفحه 67

نزديكي قبر زبيده خاتون در محله كرخ مي باشد.

* باب الطلسم، تنهادروازه باقيمانده از برج و باروي كهن بغداداست كه در سمت شرق دجله (رِصافه) مي باشد.

در شمال بغداد و در ميانه بزرگراه بغداد ـ سامرا دو زيارتگاه وجود دارد كه عبارتند از:

* حرم حضرت سيد محمّد ، كه در شهر بلد در 80

صفحه 68

كيلومتري شمال بغداد واقع است. و آن امام زاده عظيم الشأن فرزند امام دهم حضرت علي الهادي(عليه السلام) است. مرتبه و مقام وي بگونه اي بود كه تمامي شيعيان او را جانشين پدر بزرگوارش در امامت مي دانستند، ليكن وي در سال 252 هـ . وفات يافت و در اين بقعه مدفون گرديد. امروزه صحن و سراي وسيع و گنبد و گلدسته و حجره هايي، بقعه او را تشكيل مي دهد. وي از احترام ويژه اي نزد مردم عراق برخوردار است، به گونه اي كه كسي جرأت سوگند دروغ خوردن به نام او ندارد.

* آرامگاه ابراهيم اشتر ، وي فرزند مالك اشتر سردار رشيد اسلام است. خود ابراهيم نيز از سرداران شجاع اميرالمؤمنين و امام حسن(عليهما السلام) بود و در تمامي جنگها و پيكارها شركت داشت و در جريان قيام مختار جنگ سختي با شاميان داشت و ابن زياد را به هلاكت رساند. آرامگاه وي در سمت چپ بزرگراه بغداد ـ سامرا، پيش از شهر بلد قرار دارد و گنبد آبي برافراشته كاشي كاري او از دور قابل رؤيت است.

* * *

صفحه 69

 

سامرا

شهر سامرا چهارمين شهر مقدس عراق است. ساختمان اين شهر كه در 124 كيلومتري شمال بغداد و در سمت شرق رودخانه دجله قرار گرفته، به سال 221 هـ . باز مي گردد. در اين سال محمد المعتصم بالله فرزند هارون الرشيد پايتخت خلافت را از شهر بغداد به سامرا منتقل ساخت و تا سال 256 هـ . هشت خليفه از اين شهر حكمراني و خلافت نمودند. در اين سال المعتمد علي الله عباسي بار ديگر به بغداد بازگشت و آنجا را پايتخت خلافت قرار داد.

سامرا طي مدت سه دهه پايتختي، توسعه فراواني يافت و تعداد زيادي از كاخها و تفريح گاهها و مساجد در اين شهر ساخته شد. آنچه امروزه بر اهميت اين شهر مي افزايد، قرار داشتن بُقعه پاك دو امام معصوم و برخي از افراد خانواده ايشان مي باشد.

حرم مطهر امام دهم حضرت علي بن محمد الهادي(عليهما السلام) (تاريخ شهادت: سال 254 هـ .) و امام يازدهم امام حسن بن علي عسكري(عليهما السلام)(تاريخ شهادت: 260 هـ .) قلب شهر امروزي را تشكيل مي دهد، اين بقعه در دوران زندگاني دو امام(عليهما السلام)خانه مسكوني آنان بود، و پس از شهادت در آنجا دفن شده اند. نخستين ساختمان بر

صفحه 70

آرامگاه آنان، از قرن چهارم هجري است كه تاكنون همواره تجديد و ترميم شده و توسعه يافته است. اين حرم مطهر داراي گنبدي است كه يكي ازبزرگترين گنبدها در جهان اسلام است، محيط اين گنبدِ طلاييِ عظيم، 68 متر است كه در آن 72 هزار كاشي طلا به كار رفته است. در دو سمت اين گنبد دو گلدسته طلايي زيبا قرار دارد كه هر يك داراي 36 متر طول است.

 

گنبد كنوني در سال 1200 هـ . بر جاي گنبد كهني كه ناصرالدوله حمداني در سال 333 هـ . آن را ساخته بود بنا گرديد. در زير گنبد حرم مطهر، ضريح نقره اي زيبايي قرار دارد كه ساخته هنرمندان اصفهاني در سالهاي دهه 60 ميلادي است. درون ضريح آرامگاه دو امام معصوم و «حكيمه خاتون» دختر حضرت جواد و عمه امام عسكري است كه شاهد ولادت امام زمان«عج» بوده است. اين بانو زني پرهيزكار و مورد احترام چهار امام معصوم بوده است

صفحه 71

و ديگري «نرگس خاتون» همسر امام حسن عسكري(عليه السلام)و مادر امام زمان است.

درون حرم و قسمتهايي از رواقها به طرز زيبايي آينه كاري شده و از يادگارهاي ملك فيصل اوّل پادشاه هاشمي عراق است و به وسيله ايواني فراخ و سقف دار به صحني كه گرداگرد حرم را فرا گرفته راه مي يابد. از ويژگيهاي اين صحن آن است كه فاقد حجره مي باشد. در زاويه شمال غربي صحن مطهر، مجموعه اي متشكّل از

 

صحن و ايوان و مسجدي بزرگ با گنبدي كاشي كاري شده قرار دارد كه به «مجموعه غيبت» مشهور است. در زير اين مجموعه زيرزميني است كه به «سرداب غيبت» شهرت دارد، و نيز اين مجموعه بخشي از خانه مسكوني حضرت عسكري بوده است كه در اين زيرزمين به عبادت مي پرداخته و پس از او محل اقامت امام زمان(عليه السلام)بوده است. اين محل از ديرباز مورد توجه شيعه بوده است و از

صفحه 72

آن جهت كه عبادتگاه سه امام بوده، از قداست

و احترام ويژه اي برخوردار است. گفتني است كه به وسيله پله هايي مي توان به زيرزمين رسيد. فضاي اصلي و كهن زيرزمين عبارت است از تالاري مربع مستطيل به ابعاد 3×5 متر. در شرق اين تالار فضايي است كه پنجره اي از چوب دارد و محل عبادت امام(عليه السلام) بوده است.

پنجره اين نمازخانه يكي از با ارزشترين قطعات باقي مانده از دوران عباسيان است و داراي كتيبه اي كهن مي باشد. اين پنجره به دستور الناصر لدين الله عباسي (كه از خلفاي علاقمند به اهل بيت(عليهم السلام)بود) در سال 606 هـ . ساخته شده است. در كاشي كاري درون اين بقعه نام ناصرالدين شاه قاجار ثبت شده است كه در سفر عتبات خود به زيارت اين جايگاه تشرف يافته است.

خدام سرداب در داخل اين بقعه كوچك حفره اي تعبيه

صفحه 73

كرده اند و از آن به زائران خاك مي دهند كه فاقد هرگونه توجيه و دليل شرعي است; كاشيكاريهاي صحن و سردرهاي ورودي از دوره قاجاريه است.

آثار تاريخي سامرا:

* مسجد جامع سامرا، به «جامع المتوكل» مشهور شده و از ساختمانهاي يكي از پليدترين خلفاي عباسي; يعني متوكل عباسي (232-247 هـ .) است.

اين مسجد يكي از عظيم ترين مساجد جهان اسلام در آن دوره بشمار مي رفته. امروزه فقط مأذنه و ديوارهاي آن باقي است كه همين دو نيز دليل بر عظمت اين ساختمان است.

ابعاد ديوارهاي مسجد 160×240 متر است آنچه بر اهميت معماري اين مسجد مي افزايد گلدسته آن است كه به «ملويه» شهرت دارد و در شمال برج و باروي مسجد و در فاصله 25 متري آن ساخته شده است. ساختمان اين گلدسته مخروطي شكل است كه بر قاعده اي مربع به طول  32 متر قرار دارد.

اين مأذنه بر خلاف سنت تمام گلدسته ها، كه راه رسيدن به بام آن از پله هايي است كه درون مأذنه تعبيه شده، از بيرون آن مي باشد; از اين رو پله ها گِرداگرد سطح بيروني گلدسته را دور زده و به بام آن كه در ارتفاع 52 متري از زمين است مي رسد.

بنا به روايت مورخان، متوكل مبلغ 5 ميليون درهم

صفحه 74

براي ساختمان اين مسجد هزينه كرده است.

* متوكّليه ، شهر كهن سامرا است كه از سوي متوكل عباسي ساخته شد و امروزه خرابه هاي اين شهر در فاصله كوتاهي از شمال سامرا نمايان است. از ويژگي هاي اين شهر، خيابان كشيهاي منظم و مستقيمي است كه نمونه آن در ديگر شهرها كمتر يافت مي شود. در بخشي از اين شهر

صفحه 75

مسجدي به نام «جامع ابي دُلَف» وجود دارد.

* جامع ابي دلف، نمونه كوچكترِ مسجدجامع متوكل است به ابعاد 138×215 متر با بارويي به ضخامت 60/1 متر. اين مسجد داراي 18 دروازه است. گلدسته اين مسجد شبيه ملويه است، بااين تفاوت كه ارتفاع آن19متر مي باشد. اين مسجد به نام قاسم بن عيساي عِجْلي مشهور به أبودلف (متوفاي 226 هـ .) نامگذاري شده كه از فرماندهان عباسي و از شيعيان معتقد بشمار مي رفته است.

* قصرهاي سامرا ، خلفاي عباسي كه به سامرا نقل مكان كردند، همگي مشهور به فسق و فجور و برگزاري مجالس جشن و سرور و شادماني بودند; از اين رو، اقدام به ساختمان كاخهاي سرسبز و خوش آب و هواي متعددي در جاي جاي اين شهر و در كناره هاي رودخانه دجله كردند كه امروزه تنها از آن كاخها ديوارهاي فرو ريخته و ستونهاي ويرانه باقي مانده است.

نام برخي از كاخها در سمت شمال غربي مسجد جامع متوكل و در شهر المتوكليه:

قصر الجعفري، قصر العروس، قصر المختار، قصر الوحيد، قصر الجعفري المُحْدَث، قصر الغريب، قصر الصبح، قصر المليح، قصر بستان الايتاخيه، قصر التلّ، قصر الجوسق، قصر بركوارا، قصر القلائد، قصر الغَرد، قصر المتوكّليه، قصر البهو، قصر اللؤلؤه و...

بنابه روايت مورخان حداقل هزينه ساختمان هر يك از اين قصرها، متجاوز از پنج ميليون درهم بوده است.

صفحه 76

 

حِلّه

حِلّه شهري است در ميانه عراق، در منطقه اي به نام «الفرات الأوسط» و آن در نيمه راه بغداد ـ نجف، به فاصله 80 كيلومتر از بغداد، در سمت جنوب شرقي اين شهر واقع است. اين شهر كهن، يكي از مراكز مهم و حوزه هاي علمي شيعه است و بسياري از بزرگان شيعه; مانند علاّمه حلّي و محقق حِلّي از اين شهر برخاسته اند و امروزه يكي از استانهاي شيعه نشين مهمّ عراق است.

مراكز زيارتي و ديدني شهر حلّه و حومه آن:

1 ـ حضرت حمزه ; كه به «حمزة الغربي» شهرت دارد، وي ابويعلي حمزة بن القاسم بن علي بن حمزه بن الحسن بن عبيدالله بن ابي الفضل العباس است. او از راويان حديث و علماي بزرگوار شيعه بوده و آرامگاهش در روستاي «مزيديه» در نزديكي حله مي باشد. بر قبر او گنبد و ضريح و رواق و صحن بزرگي ساخته شده و زيارتگاه مردم است.

2 ـ حضرت قاسم ; فرزند بزرگوار امام موسي بن جعفر(عليه السلام) و برادر تني امام رضا و حضرت معصومه(عليهما السلام)است. او پس از شهادت پدرش از بغداد گريخت و در ميان عشاير منطقه «سورا» در اطراف حله مخفي گرديد و پس

صفحه 77

از وفات، در آرامگاه كنوني اش مدفون شد. امروزه قبر او زيارتگاه مردم است و صحن و سرا و بارگاه باشكوهي دارد و ميان مردم به استجابت دعا و نذر مشهور است.

اين دو امام زاده بزرگوار و صحيح النسب، مشهورترين امام زادگان در اين منطقه هستند و شهرت اين دو، به گونه اي است كه نام شهرِ مدفنِ آنان، از نام اصلي به نام اين دو تن تغيير يافته و در ميان مردم به شهر حمزه و شهر قاسم مشهور شده است.

3 ـ مشهد ردّ الشمس، در آغاز بزرگراه كربلا ـ حله، بقعه اي است با گنبد مخروطي كه بنا بر روايات تاريخي، اميرمؤمنان(عليه السلام) هنگام بازگشت از جنگ صفين در اين بقعه نماز ظهر و عصر را پس از آن كه آفتاب به اراده پروردگار و خواست حضرت از وضعيت غروب به ظهر بازگشت، بجاي آورد. اين جايگاه، پيشينه تاريخي كهني دارد و تمامي مورخان و محدثان درباره آن سخن گفته و آن را يكي از معجزات آن حضرت شمرده اند.

4 ـ حرّاقه : جايگاه و تپه اي است كه حضرت ابراهيم(عليه السلام)را در زمان نمرود بر منجنيق نهادند و به آتش افكندند. امروزه فضاي باز روبروي تپه بگونه اي است كه گويي آثار افروختن آتش عظيم بر روي زمين نمايان است. اين جايگاه در دهكده اي به نام «بُرس» در شمال حله واقع است.

5 ـ آرامگاه ابراهيم احمرالعينين; وي ابراهيم بن عبدالله المحض بن الحسن المثني فرزند امام حسن

صفحه 78

مجتبي(عليه السلام)است. او عالم، عابد، زاهد و شجاع بود و در سال 145 هـ . بر عليه ابوجعفر منصور قيام كرد و به دست لشكريان او، پس از جنگ و خونريزي عظيمي به شهادت رسيد و سر او را بريدند و به هاشميه پايتخت منصور (در نزديكي حلّه) آوردند. امروزه بر جايگاه سر او در هاشميه، در نزديكي روخانه «الجربوعيه» آرامگاهي ساخته اند.

6 ـ هاشميّه; و آن شهري است در نزديكي حلّه كه نخستين پايتخت عباسيان بوده است. در اين شهر ابوالعباس سفّاح و ابوجعفر منصور خلافت كردند و منصور پس از ساختمان بغداد بدانجا منتقل شد. دهها نفر از سادات جليل القدر بني الحسن(عليه السلام) به دست اين دو تن در اين شهر به شهادت رسيدند. برخي از آنها را از مدينه بدين شهر آورده و زندان نمودند و سپس در گورهاي دسته جمعي دفن كردند و يا در ديوارها و ستونها جاي دادند و بر آنها ساختمان بنا كردند.

7 ـ آرامگاه ابراهيم بن عبدالله المُضر (در هاشميّه).

8 ـ قبر ابوالخير (در دهكده عتايق).

8 ـ ابودميعه، او محمد بن علي بن الحسين فرزند زيد بن علي بن الحسين(عليهما السلام)است كه آرامگاهش در «محلة الطاق» است. وي امام زاده اي والامقام است و در سال 140 هـ . درگذشت كه قبر او از زيارتگاههاي مشهور شهر حله است.

9 ـ ابومحمد الحسن الأسمر، از نوادگان زيد شهيد

صفحه 79

است و آرامگاهش در روستاي «زبيد» در حومه حِلّه قرار دارد.

10 ـ ابوجعفر محمدالأدرع، از نوادگان امام حسن مثني است و آرامگاهش در روستايي در جنوب حلّه واقع است.

11 ـ اسماء بنت عميس، او از زنان پيشتاز در اسلام است كه به همراه شوهر خود جعفر بن ابي طالب به حبشه هجرت نمود و پس از شهادت حضرت جعفر، به همسري ابوبكر درآمد و محمد بن ابي بكر ثمره اين ازدواج بود و پس از مرگ او و شهادت حضرت فاطمه(عليها السلام)همسر اميرالمؤمنين شد. آرامگاهي در حومه هاشميه به او نسبت داده مي شود. و در نزديكي آن قبر فرزندش يحيي كه از اميرالمؤمنين علي(عليه السلام)است، قرار  دارد.

12 ـ اسماعيل طباطبا، نواده حسن مثني فرزند امام حسن(عليه السلام) كه آرامگاهش در هاشميه است.

13 ـ حضرت ايوب، اين پيامبر عظيم الشأن از انبياي بني اسرائيل است كه در سرزمين عراق وفات يافت و آرامگاهش در چهار فرسنگي جنوب شهر حلّه به سمت كوفه، در منطقه اي به نام «الرارنجيه» قرار دارد.

15 ـ بكر بن علي بن ابي طالب، كه در سال 60 هـ . درگذشت و آرامگاهش در جنوب شهر حله و در نزديكي بزرگراه نجف ـ حله واقع است:

16 ـ جايگاه شهادت زيد بن علي ، كه در سال 120 هـ . و پيرو قيام فراگيرش عليه خلفاي جور به شهادت

صفحه 80

رسيد. دشمنان گور او را شكافته و جسدش را بيرون آوردند و سرش را بريدند و جسد مباركش را آتش زدند. امروزه در جايگاه دفن نخستين او، آرامگاهي باشكوه ساخته شده و زيارتگاه مردم است. اين جايگاه در مشرق شهر كفل مي باشد.

17 ـ ابوالعباس سفاح، نخستين خليفه عباسي است. مرگ او در سال 136هـ . واقع شده و گور او درون مخروبه اي در شهر قاسم مي باشد.

18 ـ عبدالله المحض، نوه امام حسن(عليه السلام) كه در سال 145هـ . زنده به گور گرديد و آرامگاهش در هاشميه است.

19 ـ عبدالله بن زيد، برادر يحيي بن زيد شهيد است. آرامگاهش در 17 كيلومتري شمال كفل در حومه هاشميه است.

20 ـ عمران بن علي بن ابي طالب(عليه السلام)، بنا به نقل مورخان، او در جنگ نهروان مجروح و هنگام انتقال به كوفه در نزديكي حلّه شهيد و مدفون گرديد. آرامگاهش در يك كيلومتري شمال حِلّه است.

21 ـ عون بن علي، از امام زاده هاي مدفون در حومه شهر هاشميه است.

22 ـ القاسم بن موسي الكاظم(عليه السلام)، آرامگاهش در جنوب شهر حلّه مي باشد.

23 ـ محمد الديباج و چهار تن ديگر، اينان گروهي از سادات بني حسن(عليه السلام)هستند كه در بقعه اي در هاشميه

صفحه 81

مدفونند.

علاوه بر اين امام زاده هاي جليل القدر، دهها امام زاده ديگر در گوشه و كنار اين منطقه پراكنده اند و شايد دهي نيست كه در آن بقعه اي از امام زاده اي صحيح النسب نباشد.

امروزه قبور اين افراد در شهر هاشميّه و پيرامون آن، زيارتگاه مؤمنان است.

آرامگاههاي علما و فقها در شهر حلّه:

1 ـ ابن ادريس حلي; او از بزرگان فقهاي اماميه است و از وي كتاب مشهوري به نام «السرائر» بر جاي مانده كه خود نيز بدين نام شهرت يافته و به «صاحب السرائر» معروف است. ابن ادريس در سال 598هـ . درگذشت و آرامگاه باشكوهش اينك درون شهر حلّه واقع است.

2 ـ ابن حماد الواسطي; ابن حماد از بزرگان فقهاي اماميه است كه قبرش در «محله الجامعيين» حلّه مي باشد.

3 ـ ابن سعيد حلّي; او شيخ نجيب الدين يحيي بن احمد حلّي، از فقيهان بزرگوار اماميه و نويسنده كتاب «جامع الشرائع» است. در سال 689هـ . در حلّه درگذشت و در خانه خود مدفون شد. آرامگاه وي امروزه در «محلة الطاق» شهر حله قرار دارد و بر قبرش گنبد و سرايي ساخته اند. در پيرامون قبر او، آرامگاه گروهي از بزرگان شيعه نيز قرار دارد.

صفحه 82

4 ـ علاوه بر اين بزرگان، آرامگاه جمع بسياري از فقها و علماي ديگر نيز در حلّه قرار دارد كه آرامگاه همگي داراي قبه و صحن و سرا است; همانند:

محقق حلي، نويسنده مشهور كتاب «شرايع الاسلام» (متوفاي سال 676هـ . و آرامگاهش مشهور است.)

ابن العرندس در محلّه جبران.

شيخ احمد بن فهد الأحسائي (متوفّاي سالهاي آغازين قرن نهم هجري) و قبر او در «محله الطاق» است.

ابن نما حِلّي كه قبرش در «محلة المهديه» واقع است.

جمال الدين بن طاووس حلّي (متوفّاي 673هـ .) و قبرش در «محلة الجباويين» است.

خليفي الموصلي (متوفّاي سال 850هـ .) كه قبرش در حله مشهور است.

شرف الدين ابن طاووس كه آرامگاهش در حلّه معروف و مشهور است.

شيخ ابوالحسن شفهني حلّي (متوفاي نيمه قرن نهم) كه قبر او در «محلة المهديه» حلّه است.

عبدالكريم ابن طاووس (متوفاي 693 هـ .) قبر او در محله «باب النجف» حلّه قرار دارد.

علي بن طاووس (متوفاي 644هـ .) قبر او در «محلة الجامعيين» در حلّه است.

* * *

صفحه 83

 

بصره

بصره نخستين شهر اسلامي ساخته شده در عراق در سال 14هـ . است. اين شهر تاريخ اسلامي كهن دارد و نقش مهمي در تاريخ و علوم اسلامي ايفا كرده و مركز يكي از مدارس مهم فقه و كلام و زبان عربي به شمار مي رفته است.

مراكز ديدني بصره:

1 ـ مسجدجامع بصره; كه به «مسجد الامام علي(عليه السلام)» شهرت دارد و نخستين مسجد ساخته شده در عراق است. حضرت علي، اميرالمؤمنين(عليه السلام)پس از واقعه جمل در اين مسجد نماز گزارد و درباره آن پيش گويي نمود كه صدها سال بعد به وقوع پيوست و جزو غيب گوييهاي آن حضرت شمرده مي شود. امروزه ازاين مسجد، تنها قسمتي از گلدسته و باروي آن باقي مانده است.

2 ـ آرامگاه زيد بن صوحان; او از ياران باوفاي اميرالمؤمنين(عليه السلام) بود كه در سال 36هـ . در جنگ جمل به شهادت رسيد. آرامگاهش در«كوت الزين» بصره قرار دارد.

3 ـ قبر حسن بصري; او از تابعين و مشايخ مشهور صوفيه است كه در سال 21 هـ . در مدينه متولد گرديد و در

صفحه 84

سال 110 هـ . در بصره در گذشت و بر گور او ساختماني كهن از قرن هفتم با گنبدي مخروطي قرار دارد.

4 ـ ملاصدراي شيرازي; در يكي از اتاقهاي پيرامون قبر حسن بصري، آرامگاه فيلسوف شهير ملاصدراي شيرازي قرار دارد كه در سفر حج درگذشت و در اين بقعه دفن گرديد.

5 ـ قبر زبير بن عوام، او عمه زاده پيامبر(صلي الله عليه وآله)كه در جنگ جمل شركت فعال داشت ليكن در ميانه جنگ پشيمان گرديد و در هنگام فرار از ميدان جنگ به دست مردي به نام «ابن الجُرْموز» به هلاكت رسيد. حكومت عثماني براي گور او كه در بيابان بود، ساختماني ساخت كه پيرامون آن، امروزه شهري است به نام «الزبير» كه در 30 كيلومتري بصره قرار دارد.

* * *

افزون بر آنچه گذشت، سرزمين عراق، كه مهد يكي از كهن ترين تمدنهاي بشري و از پايگاههاي نخستين اسلام و تشيع بشمار مي رود، صدها اثر تاريخي و بويژه آرامگاههاي امام زادگان والامقام و علما و سادات را در خود جاي داده است. شايد كمتر روستايي در عراق باشد كه در داخل يا پيرامون آن، زيارتگاهي وجود نداشته باشد كه بخش عظيمي از آنها صحيح النسب و داراي تاريخي كهن مي باشند.

صفحه 85

 

آثار باستاني عراق

آثار تمدنهاي باستاني، در سرتاسر شمال و بخش مياني و جنوب عراق پراكنده است. مهمترين اين آثار عبارتند از:

1 ـ شهر آشور ; در 100 كيلومتري جنوب شهر موصل پايتخت شمال عراق و در سمت راست رودخانه دجله، خرابه هاي شهر آشور، پايتخت باستاني امپراتوري آشوريان قرار دارد. اين شهر كه قلعه آن در اثر كاوشهاي باستان شناسان سر از خاك درآورده، امروزه به نام «قلعه شرقاط» مشهور است. علاوه بر اين، تعدادي معبد و بويژه معبد با برج گردان آن، از شهرت ويژه اي برخوردار است.

2 ـ شهر كالح; اين شهر دومين پايتخت امپراتوري آشوريان است كه در سمت چپ رودخانه دجله و در فاصله 35 كيلومتري جنوب شرقي شهر موصل واقع است. خرابه هاي اين شهرِ باستاني، امروزه به نام «خرائب نمرود» شهرت دارد و در نيمه قرن نوزدهم از زير خاك بيرون آورده شد. از اين شهر آثار باستاني مهمي بيرون آورده شده كه بسياري از قطعات آن زينت بخش موزه هاي جهان است.

صفحه 86

3 ـ شهر نينوا; و آن آخرين پايتخت امپراتوري آشوريان است كه خرابه هايش در سمت چپ رودخانه دجله و در برابر شهر موصل كنوني قرار دارد; بگونه اي كه هنگام ورود به شهر موصل بايد از ميان ديوارهاي قطور برج و باروي آن گذشت. اين شهر در سال 1080 ق . م . پايتخت شد و به سرعت رو به توسعه پيش رفت و در آن آثار معابد و كاخها و قلعه هاي عظيم و مجسمه هاي خدايان باستاني را مي توان ديد.

4 ـ شهر حَضَر; اين شهر كه در آغاز يك پادگان نظامي بود، بعدها بتدريج به شهر مهمي تبديل گرديد. در قرن اول پيش از ميلاد در 140 كيلومتري جنوب غربي موصل و در دشت محصور ميان دو رودخانه دجله و فرات ساخته شد. در اين شهر امروزه آثار باستاني جالب توجهي را مي توان ديد كه عبارتند از: قلعه هاي سنگي و كاخها و معابد و مقابر حكام و پادشاهان و مجسمه هاي خدايان و...

5 ـ طاق كسري يا شهر تيسفون ; آنجا پايتخت امپراتوري ساسانيان بوده و امروزه از آن پايتخت باعظمت و شكوه، تنها ايوان عظيم آن باقي مانده است. بر فراز آن، شكاف عميقي را كه به هنگام ولادت رسول خدا(صلي الله عليه وآله) به وجود آمده است مي توان مشاهده كرد. اين طاق در 30 كيلومتري جنوب بغداد و در سمت غرب رودخانه دجله قرار دارد. بلندي اين طاق آجري 30 متر و گشادي آن 48 متر و قطر ديوارهاي آن 7 متر است و گفته

صفحه 87

مي شود بلندترين طاق آجري جهان است.

اين شهر را، كه عربها مدائن مي نامند، از تشكيل چندين شهر به وجود آمده و اين كاخ عظيم را نخست شاپور ذوالأكتاف در قرن سوم ميلادي بنا نمود و بعدها انوشيروان آن را توسعه داد.

6 ـ شهر بابل ; مشهورترين پايتخت دوران باستان عراق است. اين شهر در سال 2350 ق . م . به وجود آمد و به علت موقعيت سوق الجيشي اش، همواره مورد توجه سلسله هاي حاكم در عراق قرار داشته، از اين رو چندين بار پايتخت شد. اين شهر تا سال 538 ق . م . رونق داشت و در اين سال به تسخير كورش درآمد و بتدريج رونق و اعتبار گذشته خود را از دست داد. نام بابل «باب الله» يا «بيت الله» است كه برگرفته از معبد مهمي است كه در ميانه اين شهر ساخته شده بود و امروزه خرابه هاي آن ديده مي شود. اين شهر اينك در 90 كيلومتري جنوب بغداد و

صفحه 88

در فاصله چند كيلومتري شمال شهر حِلّه قرار گرفته است و داراي خيابانهاي مستقيم و منظم است كه با ماده اي شبيه قير اسفالت شده است. خيابان اصلي شهر، كه از دروازه شرقي آغاز و از ميان شهر عبور مي كند و به معبد بزرگ و كاخ ختم مي گردد، همچنان پابرجاست و در دو سوي آن ديوارهاي بلندي قرار دارد كه با نقوش حيوانات اسطوره اي تزيين يافته است.

گويند بهشت هاي هفت گانه بابل كه يكي از عجايب جهان باستان بوده، در كناره اين شهر قرار داشته كه امروزه اثري از آن بر جاي نمانده است.

7 ـ بورسيبا ; در 15 كيلومتري جنوب غربي شهر حلّه، به سمت نجف، تپه اي دست ساخت از آجر، به ارتفاع 44 متر ديده مي شود كه به «برس نمرود» يا «برج نمرود» شهرت دارد و گفته مي شود اين تپه برج گونه جايگاهي است كه از روي آن نمرود حضرت ابراهيم(عليه السلام)را به آتش افكند و در دشت روبروي اين تپه، زمين بسيار وسيعي ديده مي شود كه همچون آجر پخته مي باشد و گفته مي شود بر روي اين زمين آتش نمرود براي سوزاندن ابراهيم(عليه السلام)افروخته شده است.

8 ـ كاخ اخيضر ; در 55 كيلومتري جنوب غربي شهر كربلا، ساختمانِ پادگان نظامي يا كاخ عظيمي ديده مي شود كه در قرن گذشته سالم از زير خاك بيرون آورده شد. اين ساختمان عظيم درون برج و باروي مربعي قرار دارد كه طول اضلاع بارو 170 متر و ارتفاع آن 21 متر و قطر آن

صفحه 89

5/4 متر است و در چهار گوشه آن چهار برج عظيمِ ديده باني قرار دارد.

درباره تاريخ اين ساختمان، ميان محققان اختلاف نظر وجود دارد، برخي آن را ساساني دانسته و گروهي ديگر از ساخته هاي دوران عباسيان مي دانند.

9 ـ شهر حيره ; در چند كيلومتري شهر كوفه، آثار و خرابه هاي شهر حيره پايتخت پادشاهان مناذره قرار دارد. اين سلسله از پادشاهان دست نشانده امپراتوري ساسانيان بودند و از مرزهاي غربي امپراتوري ساساني دفاع مي كردند. گفته مي شود ساختمانهاي كوفه پس از ظهور اسلام و فتح عراق از آجرهاي اين شهر ساخته شده است. امروزه مي توان آثار يك شهر كامل ولي مخروبه از خيابانها و كوچه ها و كليساها و جز آن را در آن مشاهده  كرد.

10 ـ اور ; بنا به گفته باستان شناسان، اين شهر كه «اوركلدانيّين» نام دارد كهن ترين شهر جهان بشمار مي رود و در پنج هزار سال قبل از ميلاد ساخته شده است. اين شهر امروزه در سمت غرب رودخانه فرات و در 15 كيلومتري جنوب شهر ناصريه مركز استان قادسيه قرار دارد و مهمترين آثار باقيمانده از آن دوران، برج زيگورات آن است كه نخستين نمونه از اين گونه برجها در جهان كهن مي باشد.

* * *