بخش 1

1

3

عتبات عاليات عراق

دكتر اصغر قائدان

17

پيش در آمد

موقعيت جغرافيايي و تاريخي عراق

اين سرزمين را از آن رو عراق گفته اند كه از ديگر سرزمين هاي عربي پست تر و در نزديكي درياست . كلمه عراق را از « عراق القربه » گرفته اند ؛ يعني مشكي كه پايين آن سوراخ است . برخي نيز گفته اند « عراق » جمع « عرق » است ؛ به معناي « ساحل دريا » و منظور از آن ، ساحل دجله و فرات است كه به هنگام مدّ به سطح دريا مي رسد و به آن وصل مي شود . برخي ديگر معتقدند كه از « عروق الشجر » ( ريشه هاي درخت ) گرفته شده است . ^{( 1 )} به همين سبب در زبان انگليسي آن را « ايراك » تلفظ مي كنند ؛ به معناي جاي پر نخل و درخت ، كه برگرفته از كلمه فارسي « ايراه » است . سرزمين عراق به لحاظ جغرافيايي ، شامل سه منطقه است : 1 ـ استپ و بيابان ( در جنوب و غرب ) 2 ـ زمين هاي پست و دشت هاي دجله و فرات ( ديار بكر و آرارات ) 3 ـ ناحيه هاي كوهستاني ( در شمال و شمال شرق ) .

دو رود دجله و فرات ، كه از تركيه سرچشمه مي گيرد ، طولاني ترين رودهاي عراق با 1851 و 2700 كيلومتر است و در شمال بصره به هم مي پيوندد و پس از تشكيل شط العرب ، كه امروزه آن را « اروند رود » مي نامند ، و طي 190 كيلومتر به خليج

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ياقوت حموي ، معجم البلدان ، 4/94 ؛ ابن منظور ، لسان العرب ، ماده عرق .

18

فارس مي ريزد . ^{( 1 )} گاهي اين دو رودخانه طغيان كرده و كمبود بارش و بارندگي را برطرف مي سازد ، زيرا بارش متوسط سالانه در آن جا 250 ميلي متر است . رودهاي كوچك ديگري از جمله دياله ، زاب صغير و زاب كبير نيز از عراق مي گذرد . در سواحل اين رودها كشاورزي ، به ويژه كاشت نخل هاي خرما و انواع ميوه ، رونق دارد . شايان ذكر است كه از تمامي خاك عراق تنها 3% آن قابل كشت است . ^{( 2 )} دجله و فرات از دير باز سرچشمه حيات و تمدن بوده و تمدن شكوفاي بين النهرين ميان اين دو رود شكل گرفته است و در حقيقت ، آباداني ، شكوه و برپايي اين سرزمين در گرو اين دو رود است . از ديرباز كناره هاي اين دو رود و ميان آن ها سرزمين هاي پست و حاصل خيزي وجود دارد كه زندگي مردم اين منطقه را تأمين مي كرد . و البته گاهي نيز سيل هاي خروشان بنياد همه آن ها را برمي انداخت . ^{( 3 )} امروزه ، سدهاي احداث شده بر روي دجله و فرات ، جريان رودها را مهار مي كند . قسمت شمالي عراق در بخشي كه به نام الجزيره يا جزيره ابن عمر مشهور است و در نزديكي آن شهر موصل قرار دارد يكي از حاصل خيزترين سرزمين هاي عراق است . قسمت هايي از بخش مياني عراق نيز به سواد مشهور است .

وسعت سرزمين عراق 444474 كيلومتر مربع است و 150/427/22 نفر جمعيت دارد كه پنجاه و دومين كشور جهان محسوب مي شود . حدود 60% اين جمعيت را شيعيان ، 35% را اهل سنت و 3% آن را مسيحيان تشكيل مي دهند . نژاد مردم آن 71% عرب ، 18% كرد ، 1%ايراني و 2/1% ترك است . زبان رسمي ، عربي و 79% مردم با اين زبان ، 16% به فارسي و 2% نيز به تركي سخن مي گويند . البته زبان رسمي در مناطق كرد نشين ، زبان كردي است . 25% جمعيت عرب هاي عراقي اهل سنت اند . اقليت مسيحي هم عمدتاً در اطراف موصل ساكن هستند . تعداد كمي يهودي در بغداد ، يزيدي در شمال عراق و صابئي در بصره پراكنده اند . ^{( 4 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سازمان جغرافيايي و كارتوگرافي گيتاشناسي ، گيتاشناسي كشورها ، 1753 .

2 . همان جا

3 . غلامحسين مصاحب ، دايرة المعارف فارسي ، 2/1752 .

4 . گيتاشناسي كشورها ، 1752 ـ 1753 .

19

در تقسيم بندي اداري ، امروزه عراق به سيزده لواء ( استان ) وسه باديه ( منطقه صحرايي ) تقسيم مي شود . شهرهاي عمده آن عبارتند از : بغداد ، موصل ، بصره ، كركوك ، كربلا ، نجف ، حلّه ، ناصريه ، سليمانيه .

سرزمين عراق يا بين النهرين از ديرباز ، يعني حدود شش هزار سال قبل ، تمدن هاي كهني را در خود جا داده و آن را بارور كرده است . تمدن سومري و أكدي در جنوب و تمدن بابلي در ميانه و آشوري در شمال ، كهن ترين فرهنگ ها و تمدن هاي شناخته شده جهان هستند كه در آن سرزمين به بارنشسته اند . ^{( 1 )} نخستين حكومت ايراني ، يعني ماد ، موفق شد تمدن و دولت آشور را ، كه امپراتوري مقتدر و مبتني بر ميليتاريستي و نظامي گري بود ، منقرض و نابود كند و در نتيجه مركز و شمال بين النهرين به قلمرو ايران ملحق شود . حكومت هخامنشي ، با هدايت و اقتدار كورش ، توانست تمدن ديرينه بابل و حكومت آن را به تسليم وادارد و فرمان آزادي يهوديان بابل را صادر كند . در عصر هخامنشي ، عراق به عنوان يكي از ساتراپ هاي ( ايالات ) ايران زير سلطه آن درآمد . در زمان ساسانيان ، در اين سرزمين ، كه آن را حيره و « سورستان » نيز مي ناميدند ، حكومتي دست نشانده برقرار شد كه ساكنان آن در جنگ هاي ايران و روم به جانب داري از ايرانيان برخاستند . ^{( 2 )}

به هنگام ظهور اسلام در جزيرة العرب و گسترش آن به خارج از مرزها ، فاتحان مسلمان سرزمين عراق را در عصر خليفه دوم در پي جنگ هاي متعددي گشودند . عرب هاي اين سرزمين به اسلام رو آوردند و خود به عنوان غازي و مجاهد در نبردهاي مسلمانان عليه حكومت ساساني وارد عمل شدند . در عصر خلافت امام علي ( عليه السلام ) ، كوفه پايتخت حكومت اسلامي شد و مركز حكومت از حجاز به عراق انتقال يافت . در اين پايتخت سه جنگ بزرگ جمل ، صفين و نهروان به وقوع پيوست . پس از شهادت امام علي ( عليه السلام ) سرزمين عراق با حكومت سفياني و مرواني ، آبشخور حادثه هاي فراواني شد . بزرگ ترين رخداد در اين مكان ، واقعه طف و شهادت نواده رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) در كربلا بود .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . براي اطلاع بيشتر بنگريد : ويل دورانت ، مشرق زمين گاهواره تمدن ، 1/259 ـ 300 .

2 . گيرشمن ، ر . ايران از آغاز تا اسلام ؛ حسن پيرنيا ، تاريخ ايران باستان .

20

پس از آن ، قيام توابين كه در پي ندامت از عدم حمايت به موقع از امام حسين ( عليه السلام ) پديد آمد ، در آن به شكست انجاميد و خون توبه كنندگان عراقي بر اين سرزمين جاري شد . حجاج ، حاكم مقتدر عراق ، تمامي جريان هاي مخالف و معارض با بني اميه را سركوب كرد و قيام مختار اين سرزمين را با ريختن خون قاتلان امام حسين ( عليه السلام ) و يارانش تسلي داد . او به دست مصعب بن زبير كشته شد و مصعب نيز به دست عبدالملك مروان به قتل رسيد . كوفه و عراق در آخرين سال هاي حكومت بني اميه ، دست خوش حادثه هاي سرنوشت سازي شد . قيام عباسيان در ايران روي داد و سرانجام با پيروزي عباسيان ، و استقرار آنان در عراق ، اين سرزمين بر شام پيروز شد ؛ آرزويي كه ساكنان و اهالي عراق سال ها در انتظار آن بودند . مركز خلافت اسلامي دوباره به عراق بازگشت و ابتدا كوفه ، آنگاه هاشميه و سپس بغداد و سامراء تا قرن هفتم به عنوان پايتخت انتخاب شد .

در زمان خلافت هارون و مأمون ، بغداد و مرو پايتخت هاي خلافت اسلامي به شهرهاي پر شكوه و با عظمت تبديل شدند . عراق تمدني درخشان را در قرن سوم در پيش رو داشت ؛ تمدني كه در آن فرهنگ عظيم اسلامي بالنده و شكوفا شد و عراق جايگاه ديرينه تمدني خود را بازيافت . در قرن هفتم ، بغداد پايتخت عباسيان و تمام سرزمين عراق دست خوش تهاجم مغول ها شد و خلافت براي هميشه از عراق رخت بربست و هولاكو ، ايلخان مغول ، آخرين خليفه عباسي را در بغداد به قتل رساند .

در قرن هاي هشتم و نهم تا دوازدهم هجري ، با ظهور عثمانيان در تركيه ، عراق زير سلطه آن دولت در آمد . عثمانيان به علت پاي بندي شديد به مذهب اهل سنت و تعصب نسبت به آن ، مشكلات فراواني را براي زائران عتبات عاليات فراهم مي آورد و با كشور هم جوار خود ، ايران ، رابطه تيره و خصم آميزي داشت . سرانجام ، در جنگ اول جهاني ، پس از شكست متفقين ، عثماني همانند بيماري رو به احتضار تجزيه شد و سرزمين هاي زير سلطه آن استقلال يافت و قسمتي نيز مستعمره دولت هاي اروپايي شد . با فروپاشي عثماني ، عراق زير سلطه انگليس قرار گرفت . پس از چندي ، عراق در 1920م شاهد خيزش جنبش هاي مردمي و استقلال طلبانه عليه انگليس شد . قيام مردم اين كشور به رهبري روحانيان شيعه ، به ويژه آية الله آشتياني ، عليه انگليس اهميت ويژه اي در تاريخ

21

مبارزاتي مردم عراق داشت . ملك فيصل پس از اين قيام در 1924 م به پادشاهي رسيد و سرانجام سازمان ملل در پي مبارزات مستمر مردمي ، در 1947 م استقلال عراق را به رسميت شناخت . با كودتاي عبدالكريم قاسم عليه ملك فيصل دوم و كشته شدن آن پادشاه در 1958 م ، در كشور عراق جمهوري اعلام شد و عبدالكريم قاسم به رياست جمهوري رسيد . وي در دوران حكومت خود با كمونيست هاي عراق درگير شد و يك بار هم صدام حسين ، كه در آن زمان جواني 22 ساله بود ، او را ترور كرد . اما اين ترور ناكام ماند تا اين كه در 1963م ، عبدالكريم قاسم با كودتاي عبدالسلام عارف كشته شد . سه سال بعد ، عبدالسلام در يك سانحه هوايي به قتل رسيد و برادرش عبدالرحمان عارف به مسند حكومت تكيه زد . در 1968م حسن البكر با كودتايي عليه عبدالرحمان عارف حكومت عراق را از طريق حزب بعث ، به رهبري ميشل عفلق ، به دست گرفت . در 1974م ، با استعفاي حسن البكر ، صدام حسين رييس جمهور عراق شد . در 1975م ، قرارداد الجزاير در خصوص تعيين مزرهاي آبي عراق با ايران بسته شد ، كه بر اساس آن قرارداد ، خط القعر يا تالوگ در اروند رود خط مرزي آبي دو كشور تعيين گرديد ؛ با پيروزي انقلاب اسلامي در ايران ، صدام با پاره كردن آن قرارداد ، مرزهاي ايران اسلامي را دست خوش تاخت و تاز خود ساخت و هشت سال جنگ تحميلي عليه ايران ، با پذيرش قطعنامه 598 پايان يافت . عراق در سال 1991م تهاجمي گسترده به همسايه عرب خود ، كويت ، انجام داد كه به جنگ دوم خليج فارس معروف است . با تهاجم نظامي امريكا در حمايت از كويت ، عراق پس از چندي به ناچار آن سرزمين را تخليه كرد و به مرزهاي اصلي خود بازگشت . سرزمين عراق در اوايل سال 1382ش . به اشغال مهاجمان ائتلافي يعني امريكا و انگليس درآمد . اين كشورها به بهانه وجود سلاح هاي هسته اي در آن كشور و نيز نارضايتي مردم اين سرزمين از رژيم ديكتاتوري صدام و تهديد منطقه از سوي او ، به اين كار مبادرت ورزيده اند . اكنون پس از سقوط رژيم بعث ، يك دولت غير نظامي دست نشانده با نام « دولت ائتلافي » امور حكومت را در دست دارد . با دستگيري صدام و بسياري از دولتمردان حزب بعث ، اينك عراق تحولات گسترده اي را در پيش رو دارد .

22

در اين نوشتار آثار و مكان هاي مقدس عراق كه در اصطلاح از آن به « عتبات عاليات » ياد مي شود ، ارايه و بررسي خواهد شد . از لحاظ لغوي ، « عتبات » جمع واژه « عتبه » است و به آستانه در گفته مي شود ؛ جايي كه مماس با زمين قرار مي گيرد . آستانه در نخستين جايي است كه زائر به هنگام ورود به حرم ، برآن قدم مي گذارد . مجموعه عتبات شامل چهار منطقه است كه در چهار فصل از آن سخن خواهيم گفت .

فصل اوّل : نجف اشرف شامل حرم امام علي ( عليه السلام ) ، و ساير آثار آن .

فصل دوّم : كوفه ، شامل مسجد كوفه و مقابر و مقام هاي صحابه و ياران امام علي ( عليه السلام ) .

فصل سوّم : كربلا ، شامل حرم و مرقد امام حسين ( عليه السلام ) ، شهيدان كربلا و نيز حرم حضرت ابوالفضل ( عليه السلام ) .

فصل پنجم : سامراء ، شامل مرقد امام هادي ( عليه السلام ) و امام عسكري ( عليه السلام ) و سرداب غيبت .

فصل چهارم : كاظمين شامل مرقد امام كاظم ( عليه السلام ) و امام جواد ( عليه السلام ) . و نيز بغداد و مدائن

در پايان لازم است از مؤسسه فرهنگي نشر مشعر و معاونت محترم آموزش و تحقيقات حج كه مقدمات چاپ اين اثر را فراهم آوردند تشكر كنم و تلاش هاي خانم ها عليخاني ، حق شنو ، جمشيدي ، ترك زبان ، كه بنده را در اين كار ياري كردند و نيز آقاي محمد رضا انصاري كه اين كار را از ابتدا تا انتها با دقت مطالعه و از نظرات خود حقير را بهره مند ساختند و ويراستار محترم آقاي جواد كامور بخشايش و حروف چينان تلاش گر را قدرشناسم و از حضرت ربوبي موفقيت و سلامتي همه دست اندركاران چاپ اين اثر را خواهانم .

اسفند 1382 / محرم الحرام 1425

اصغر قائدان