بخش 6

135

و ـ بارگاه و مرقد حضرت ابو الفضل العباس ( عليه السلام )

مقام و مرقد حضرت ابوالفضل علم دار كربلا و يار باوفا و برادر فداكار امام حسين ( عليه السلام ) در سيصد متري شمال حرم آن حضرت قرار دارد ؛ يعني جايي كه حضرتش به شهادت رسيد . از ديرباز به موازات توجه و عنايت به ساخت ، توسعه و تزيين حرم

136

امام حسين ( عليه السلام ) همواره به اين مرقد مطهر نيز بذل توجه شده است . اگر چه نخستين بقعه و بنا و گنبد حرم را عضد الدوله ، در قرن پنجم هجري ساخت اما از قرن هاي نخستين اسلامي به اين مرقد توجه ويژه اي شده است . پس از بناي قبه و بارگاه توسط عضد الدوله ، پادشاهان صفوي عنايت خاصي نسبت به اين مكان مقدس داشتند و تحولات چشم گيري در بنا و سعي وافري در بازسازي آن به عمل آوردند . شاه طهماسب صفوي در 1032 ق با كاشي هاي زيبا به تزيين گنبد پرداخت و ضريحي روي صندوق خاتم نصب كرد و آن را روي قبر قرار داد . او هم چنين ، رواق و صحن را تعمير و بازسازي كرد و براي فرش كردن حرم فرش هاي گران بهايي ارسال كرد .

نادر شاه افشار در 1153 ق ، هديه ها و جواهر نفيسي به حرم هديه كرد و به آينه كاري برخي از بناهاي حرم پرداخت . در دوران او صندوق روي قبر نوسازي شد . او چهل چراغي نيز براي قرار دادن شمع ها جهت روشنايي حرم هديه كرد . ^{( 1 )}

در دوران قاجاريه ، محمد شاه قاجار ضريح نقره اي بر روي مرقد آن حضرت نصب كرد . اين كار را حاجي محمد حسين خان صدر اصفهاني وزير انجام داد . نوسازي حرم ، رواق و صحن نيز از كارهاي اين دوره بود . ^{( 2 )}

حرم حضرت ابوالفضل ، از تخريب و غارت وهابيان در 1216 ق در امان نبود و همانند حرم امام حسين ( عليه السلام ) به غارت رفت . فتحعلي شاه براي بازسازي و جبران خسارت هاي وارده بر اثر تهاجم وهابيان اقدام هاي مهمي انجام داد از جمله حرم را نوسازي و گنبد را كاشي كاري كرد .

در 1263 ق سلطان عبدالحميد عثماني ، از پادشاهان سني مذهب عثماني ، هديه هايي از جمله دوشمعدان با شاخه هاي طلا به حرم هديه كرد و سه سال بعد سلطان عبدالمجيد عثماني به نوسازي بناي حرم پرداخت . مادر وي نيز پرده هايي از حرير را به حرم تقديم كرد . ^{( 3 )} در سال 1366 ق كار سنگ فرش كف و ديواره هاي صحن و حرم به

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آل طعمه ، تاريخ مرقد الحسين و العباس ، 263 .

2 . سيف الدوله ، همان ، 232 .

3 . آل طعمه ، همان ، 264 .

137

وسيله افراد نيكوكار ايراني ، زير نظر آيت الله شهرستاني ، آغاز شد . سي كاميون بزرگ از آن سنگ ها ، كه از ايران وارد شده بود ، در بازسازي حرم ابوالفضل ( عليه السلام ) به كار رفت . برخي از اين سنگ ها را حاج محمد حسين حجار باشي زنجاني و برخي ديگر را بازرگانان و تاجران ايراني تهيه كرده بودند . ^{( 1 )}

حرم مطهر در مجموع 4370 متر مربع مساحت دارد و به لحاظ فضا و مساحت و بنا از ساير مشاهد مشرفه ، جز حرم عسكريين ، بزرگ تر و شباهت كاملي به حرم امام حسين ( عليه السلام ) دارد . ^{( 2 )} ( تصوير شماره 38 )

ز ـ آثار و اماكن حرم ابوالفضل ( عليه السلام )

1 ـ صندوق و ضريح مطهر

ضريح حرم در داخل روضه اي قرار دارد كه ابعاد آن 110×120 متر است و چهار رواق از چهار سمت آن را احاطه كرده است . نخستين ضريحي كه بر مرقد حضرت ابوالفضل از فولاد ساخته شد به دستور نادر شاه و وزير وي ، در 1183 ق ، بود . ^{( 3 )} روي اين ضريح عبارت « ضريح العباس سنه 1182 ق » و نيز « لا زال مطاقاً لخيار الناس ، عمل مهدي القلقاوي » حك شده است .

در عصر قاجار ، محمد شاه ضريحي از جنس نقره روي ضريح فولادي نصب كرد . ^{( 4 )} به گفته ناصرالدين شاه ، نقره ضريح را مادر محمد شاه هديه كرده بود . ^{( 5 )} نظارت بر ساخت آن ، بر اساس كتيبه بالاي ضريح ، به عهده حاج عبد الهادي استر آبادي بود . در 1385 ق نيز ضريح جديدي براي حرم در ايران ساخته شد . هنرمندان اصفهاني نهايت هنر خود را در اين كار به نمايش گذاشتند . اين ضريح ، كه هديه آنان بود ، از جنس نقره و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مدرسي ، شهر حسين ، 474 .

2 . عضد الملك ، همان ، 162 .

3 . مدرسي ، همان ، 342 .

4 . اديب الملك ، همان ، 165 ؛ محمد حسين كليد دار ، مدينة الحسين ، 2/175 .

5 . ناصر الدين شاه ، همان ، 119 .

138

طلاي ناب با سنگ هاي قيمتي مينا ساخته شد و از لحاظ زيبايي منحصر به فرد بود . چهارصد هزار مثقال نقره و هشت صد مثقال طلا در آن به كار رفت و ساخت آن سه سال طول كشيد . ضريح مذكور به پشتيباني و حمايت آيت الله سيد محسن حكيم ساخته و نصب شد . ^{( 1 )} بر چهار گوشه اين ضريح چهار انارك طلايي زيبا به قطر پنجاه سانتي متر تعبيه شده است . در داخل آن صندوقي از خاتم روي قبر حضرت عباس ( عليه السلام ) قرار دارد .

در رواق شمالي از زير زمين به داخل قبر راه است . اديب الملك در سفرنامه خود آن را چنين شرح مي دهد : « به حرم حضرت ابوالفضل ( عليه السلام ) رفتيم ، در رواق دريچه آهني كوچكي را متولي باشي باز كرد . از چند پله پايين رفتيم به قدر ده ذراع به خط مستقيم در جايي كه دو نفر ايستاده مي توانستند راه بروند رفتيم بعد طرف دست راست دالان تنگي بود . . . بعد پله اي . يك ذرع رفتيم پايين در آن جا اعلي عليين بهشت و عرض خداوندي يعني قبر منور و مطهر حضرت عباس صلوات الله و سلامه عليه بود ، زيارت كرديم » . ^{( 2 )}

ناصر الدين شاه نيز اين مكان را همين گونه توصيف كرده و از ورود خود به داخل قبر مطهر در زير زمين روضه شرحي داده است . ^{( 3 )} ( تصوير شماره 39 )

2 ـ گنجينه

از ديرباز از سوي پادشاهان ، حاكمان ، بزرگان دين و سياست هديه هايي به حرم تقديم مي شد كه امروزه در گنجينه آن نگهداري مي شود . در اين گنجينه اشياي ارزشمندي چون قالي هاي بافته شده با تار و پود زر ، چهل چراغ هاي طلايي ، شمشيرهاي مرصع ، ساعت هاي ديواري طلا ، مجسمه هاي طلا ، تصويري حقيقي از سر امام حسين ( عليه السلام ) ، كه گفته مي شود از ايتاليا آورده شده است ، نسخه هاي خطي و صحيفه هاي منسوب به امام علي ( عليه السلام ) ديده مي شود . اين گنجينه اكنون به محل مقبره آل خيرالدين در جوار حرم انتقال يافته است . ^{( 4 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آل طعمه ، همان جا .

2 . اديب الملك ، همان ، 45 .

3 . ناصر الدين شاه ، همان ، 119 .

4 . آل طعمه ، همان جا .

139

3 ـ رواق ها

حرم مبارك حضرت عباس داراي چهار رواق است كه چهار جانب ضريح را احاطه كرده است

1 ـ 3 ـ رواق شمالي

همان رواقي است كه در ضلع شمالي ضريح مبارك براي ورود به زير زمين و قبر مطهر راه دارد ولي درِ نقره اي آن هميشه بسته است و كسي نمي تواند به آن زير زمين وارد شود . گويند اين جا بر نهرعلقمه مشرف بوده است . در زمان هاي پيشين اين رواق با رواق شرقي و غربي يكي بود و ديوار آن بعدها برداشته شد .

2 ـ 3 ـ رواق غربي

در سمت چپ و راست آن باب الرواق و باب المراد قرار دارد . باب المراد در 1321ش به سمت ضلع شمال غرب گشوده شد .

3 ـ 3 ـ رواق شرقي

در اين رواق پنج مقبره وجود دارد .

4 ـ 3 ـ رواق جنوبي

اين رواق با سه در به ايوان طلا وصل مي شود . درِ اول سمت شرق ايوان قرار دارد . درِ دوم ميان ايوان طلا است كه توليت پيشين حرم در آن جا خاك است و سومين در سمت چپ ايوان است . كف همه اين رواق ها سنگ فرش شده است . اين كار را حاج حسين حجار باشي در 1367 ق انجام داد . سنگ هاي آن باقي مانده سنگ هاي تراشيده شده براي قصر گلستان در تهران بود و هزينه آن پانزده هزار تومان برآورد مي شد . ^{( 1 )}

اين حرم چهار ايوان دارد : ايوان بالاسر ، شرقي ، شمالي و جنوبي . در بالاي ايوان بالاسر بر روي كتيبه اي سوره فتح و در ايوان شرقي سوره حمد و قدر نوشته شده است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آل طعمه ، همان جا .

140

4 ـ گنبد و مناره ها

حرم ابوالفضل ( عليه السلام ) يك گنبد و دو مناره دارد . قطر گنبد دوازده متر به صورت نيم كروي با نوك تيز و ساقه اي بلند است كه از آن پنجره هايي با قوس هاي كماني به بيرون گشوده مي شود . ارتفاع آن 39 متر است و نماي داخلي و بيروني آن به صورتي زيبا تزيين شده است . در نماي داخلي آيه هايي از قرآن كريم در ميان كاشي هاي زيبا به رنگ سفيد و به خط ثلث به چشم مي خورد . تاريخ كاشي كاري ، بر اساس كتيبه آن ، 1305 ق است . ^{( 1 )} اين كار را امين الدوله صدر اصفهاني انجام داده است . ^{( 2 )} در 1375 ق ، نماي بيروني گنبد با روكشي از طلا تزيين شد . اين كار با تلاش مدير اوقاف كربلا انجام يافت و در مجموع 6418 خشت طلا در آن به كار رفت . در قسمت پايين گنبد در نماي بيروني ، آيه هايي از قرآن همراه با آينه و طلاكاري نقش بسته است .

حرم مطهر داراي دو مناره در گوشه ايوان طلا و مجاورت ديوار حرم است . اين مناره ها از كف تانيمه كاشي كاري است و داخل آن كلمات الله ، محمد ، به طرز ماهرانه اي با كنار هم چيدن كاشي ها نمايان است . نيمه دوم مناره ها با پوششي از طلا تزيين يافته و ارتفاع آن ها به 44 متر مي رسد . نوسازي و كاشي كاري آن را محمد حسين صدر اعظم فتحعلي شاه در 1221 ق انجام داده است . مجموعه خشت هاي طلاي به كار رفته در دو مأذنه 2016 عدد است . ^{( 3 )}

5 ـ صحن و ايوان ها

حرم ابوالفضل ( عليه السلام ) را صحن وسيعي به مساحت 9300 متر مربع احاطه كرده و تمامي مساحت صحن و حرم 4370 متر مربع است . اين صحن چهار ضلعي است و هر يك از ضلع هاي آن حجره هاي كوچكي دارد كه تعداد آن به 75 حجره مي رسد . اين حجره ها محل اسكان طلبه ها يا محل دفن بزرگان ، عالمان ، انديشمندان و مردان سياست است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آل طعمه ، همان ، 297 .

2 . ناصر الدين شاه ، همان ، 114 .

3 . مدرسي ، همان ، 49 .

141

هر حجره نيز داراي ايوان كوچك است . در ميان هر يك از آن ها ، ايواني بزرگ در دو طبقه با حجره هايي قرار دارد . ديوارهاي اين ايوان ها كاشي كاري است و با شكل هاي زيباي هندسي و آيه هاي قرآن كريم تزيين شده است . اين كاشي كاري ها كار محمد حسين بن محمد ابراهيم در 1304 ق است . گنبد و دو مناره را هم او كاشي كاري كرده است . ^{( 1 )}

1 ـ 5 ـ ايوان طلا

مقابل حرم ايواني به مساحت 320 متر مربع قرار دارد كه در نماي آن از آجرهاي مسي رنگ و طلا كاري استفاده شده است و چند بيت به زبان تركي بر بالاي آن ديده مي شود :

« يازدي خلوصي بر له تاريخ كلك فيض * * * ايتدي بو بارگاهي سلطان حميد تجديد »

اين چند بيت شعر تركي نشان مي دهد كه ايوان در عصر پادشاهان عثماني ( سلطان عبد الحميد ) تجديد بنا شده است . ^{( 2 )} طلا كاري ايوان را احترام الدوله ، همسر ناصرالدين شاه ، به سال 1309 ق انجام داده و قسمت هاي باقي مانده را نيز آصف محمد علي شاه لكهنوي به پوشش طلا آراسته است . ^{( 3 )} اين ايوان به وسيله يك در به داخل حرم وصل مي شود كه روي آن اين عبارت به چشم مي خورد : « رجب علي الصائغ ابن مرحوم فتح الله شوشتري عام 1355 ق صاغها النقاش محمد حسن بن مرحوم شيخ موسي كتبها محمد جواد الخطاط » .

دو درِ ديگر از جنس نقره در دو طرف آن قرار دارد و به حرم گشوده مي شود . روي آن ها شعرهايي با تاريخ 1388 ق ديده مي شود . ^{( 4 )}

در ميان لنگه دوم در دايره اي اين عبارت ها نوشته شده است : « انا مدينة العلم و علي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . عضد الملك ، همان ، 42 .

2 . محمد حسين كليد دار ، مدينة الحسين ، 2/175 .

3 . آل طعمه ، همان ، 287 ؛ محمد حسين كليد دار ، همان ، 2/174 .

4 . همان جا

142

بابها . العبد الجاني ابن شمس الدين محمد الاصفهاني محمد علي الحسيني الطباطبايي 1359 ق » . ( تصوير شماره 40 )

2 ـ 5 ـ ايوان بالاسر

اين ايوان در سمت غربي صحن قرار دارد و بر بالاي آن در تاريخ 1304 ق سوره فتح نوشته شده است . كتيبه اي از شعرهاي فارسي نيز در آن به چشم مي خورد . درويش ها در روزهاي محرم در آن به عزاداري پرداخته و آن را با پارچه هاي سياه و كشكول ها و شمشيرها مزين مي كردند . ^{( 1 )}

3 ـ 5 ـ ايوان شرقي

باب العلقمي يا باب الرضا در اين ايوان قرار دارد . كتيبه اي با تاريخ 1304 ق حاوي سوره حمد و قدر بر بالاي ايوان ديده مي شود كه نام تجديد كننده بنا ، حاج نادر توكلي ، را در خود جاي داده است .

4 ـ 5 ـ ايوان جنوبي

اين ايوان در ورودي باب القبله است و كتيبه اي با تاريخ 1304 قو اثر محمد حسين يزدي در آن به چشم مي خورد . بالاي اين ايوان ساعت زنگ دار بزرگي نصب است .

6 ـ محل قطع دستان حضرت ابوالفضل ( عليه السلام )

ابوالفضل العباس ، علم دار كربلا ، براي آوردن آب به سوي نهر علقمه حركت كرد . از خيمه گاه تا نهر حدود پانصد متر فاصله بود . پس از بازگشت با مشك پر ، 350 متر از آن مكان فاصله نگرفته بود كه دژخيمان سپاه عبيد الله دست چپ ايشان را ، كه مشك در آن قرار داشت ، قطع كردند . آن شجاع مرد دلاور مشك را در دست راست خود گرفت و به حركت خود به سوي خيمه ها ادامه داد . نزديك 120 متر فاصله خيمه ها را پيمود . در اين هنگام ، مزدوران سپاه دشمن دست راست ايشان را قطع كردند . آن حضرت حدود صد متر ديگر با دو دست قطع شده در حالي كه از آن ها چون چشمه اي خون فوران مي كرد ، به سوي خيمه ها حركت كرد اما از شدت خونريزي بر زمين افتاد و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . همان جا

143

شهيد شد . بعدها در مكان قطع شدن دستان ابوالفضل ( عليه السلام ) مقامي ساخته شده است كه بين باب الخان و باب البغداد در نزديكي درِ شرقي صحن و مقام دست چپ حدود پنجاه متري آن ، در جنوب شرقي و در بازارچه اي معروف به « بازارچه عباس » واقع است . ( تصوير شماره 41 )

7 ـ درهاي صحن

درهاي جديد صحن مطهر در 1394 ق ساخته شده و عبارت است از :

1 ـ 7 ـ باب القبله

اين باب را كه در جنوب صحن واقع است سيد بدرالدين آل ضياء ، توليت وقت حرم ، در 1382 ق ساخته است . طول آن چهار و عرض آن 5/3 متر است و با آيه هايي از سوره توبه و احزاب مزين شده است . ساعت زنگ دار بزرگي بر بالاي آن نصب است و زير آن اين عبارت ديده مي شود : « السلام عليك يا اباالفضل العباس » .

2 ـ 7 ـ باب امام حسن ( عليه السلام )

در غرب صحن و در مسير حرم امام حسين ( عليه السلام ) قرار دارد . طول آن چهار و عرض آن سه متر است . آيه « انا فتحنا لك فتحاً مبينا » و آيه هايي ديگر روي آن نقش بسته است .

3 ـ 7 ـ باب امام حسين ( عليه السلام )

باب امام حسين در كنار باب امام حسن است . طول آن چهار و عرض آن سه متر است . بر بالاي آن : « قال الله تعالي : و سلام عليكم طبتم فادخلوها خالدين » ثبت شده است در كنار آن چند آيه ديگر و لوحي با اين عنوان « السلام عليك يا ساقي عطّاش كربلا » ديده مي شود .

4 ـ 7 ـ باب صاحب الزمان (عجل الله تعالي فرجه الشريف)

در جوار باب امام حسين ( عليه السلام ) واقع است . چهار متر ارتفاع و 5/3 متر عرض دارد . روي آن عبارت « باب صاحب الزمان » در كتيبه اي با نقش گل و گياه بر روي كاشي ديده مي شود . سر در آن نيز به آيه هاي سوره قدر مزين است .

144

5 ـ 7 ـ باب امام موسي بن جعفر ( عليه السلام )

در زاويه غربي صحن با طول چهار وعرض 5/3 متر قرار دارد . كتيبه اي روي كاشي بر بالاسر با عبارت « و سلام عليكم بما صبرتم فنعم عقبي الدار » در آن به چشم مي خورد .

6 ـ 7 ـ باب امام جواد ( عليه السلام )

باب امام جواد ( عليه السلام ) در شمال صحن با طول چهار و عرض سه متر است . بر بالاي در كتيبه اي حاوي آيه 25 سوره نور نقش بسته و دو صفه كنار آن به آيه هاي ديگري از قرآن مزين شده است .

7 ـ 7 ـ باب امام علي الهادي ( عليه السلام )

در زاويه شمال شرق صحن قرار دارد . طول آن چهار و عرض آن 5/3 متر است .

8 ـ 7 ـ باب فرات

باب فرات در شرق صحن به طول چهار و عرض 5/3 متر واقع است . بر بالاي در كتيبه اي به خط كوفي حاوي سوره انشراح نقش بسته است . كتيبه اي ديگر بر پيشاني آن قرار دارد كه در آن آيه 73 سوره زمر به خط ثلث تحرير شده است

9 ـ 7 ـ باب امير المؤمنين علي ( عليه السلام )

در شرق صحن واقع است . طول آن چهار و عرض آن 5/3 متر است .

گفتني است در حرم مطهر ، علماي زير مدفون شده اند كه البته مكان دفن آنان دقيقاً روشن نيست .

1 ـ حاج سيد محمد بن محسن زنجاني ( ف 1355 ق )

2 ـ شيخ علي بن زين العابدين بارجيني يزدي حائري

3 ـ شيخ علي اكبر يزدي بفروئي

4 ـ سيد كاظم بهبهاني

5 ـ سيد عبد الله كشميري

6 ـ شيخ ملا علي يزدي مشهور به سيبويه و برادرش ملا عباس اخفش

7 ـ شيخ كاظم الهر

145

نقشه حرم مطهر حضرت ابوالفضل العباس (عليه السلام)

146

ح ـ ساير مقبره ها و مزارات كربلا

از دير باز ، اين سرزمين مقدس براي دوست داران اهل بيت جذبه معنوي خاصّي داشت . اين جا ستاره هاي درخشاني دفن شده اند كه به عشق سالار شهيدان ، در حيات خود ، به اين سرزمين كوچيده اند و يا بر اساس وصيت و سفارش خويش ، در اين مكان به خاك سپرده شده اند . انبوه امام زاده ها ، عالمان ، انديشمندان ، شاعران ، مردان سياست ، حاكمان و پادشاهان ، كه در اين نقطه آرميده اند ، نشان از توجه ، عنايت و قداست اين مكان در طول تاريخ دارد .

1 ـ مزار ياران امام حسين ( عليه السلام )

1 ـ 1 ـ قبر حر بن يزيد رياحي

حر بن يزيد رياحي ، آن توبه كننده و هدايت يافته ، نخستين كسي بود كه راه را بر سفيران كربلا بست ولي در پايان كار به اوج عزت و شرافت ، يعني شهادت در راه حسين ( عليه السلام ) ، دست يافت و خود را براي هميشه در صف آزاد مردان و احرار قرار داد و قبر و نامش را در تاريخ جاودانه كرد . جنازه آن آزاد مرد را قبيله اش ، بن رياح ، از ميدان جنگ خارج كرد و در روستايي در نُه كيلومتري غرب كربلا به خاك سپرد . همان جا كه امروزه به سبب وجود قبر او به « روستاي حرّ » معروف است . آستان مبارك آن شهيد در 370 ق به دستور عضدالدوله ديلمي ساخته شد . در 914 ق شاه اسماعيل صفوي ، كه خود به زيارت اين آستان مشرف شده بود ، به تجديد بناي آن پرداخت . ^{( 1 )} اين بنا يك بناي ساده در ميان صحرا است كه به صورت يك چهار ديواري آجري و قلعه اي مستحكم به دستور مادر آقاخان محلاتي ساخته شده است . ^{( 2 )} اين مزار صحن و گنبدي با كاشي آبي و ضريح نقره اي دارد . ناصر الدين شاه ، كه آن جا را زيارت كرد ، در آن دوران از خرابي و وضع نامطلوب و نگه داري بد آن بقعه به مدحت پاشا ، حاكم كربلا ، گلايه كرده و براي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . دايرة المعارف تشيع ، 1/73 .

2 . اديب الملك ، همان ، 213 .

147

تعمير و نگه داري بهتر آن سفارش هايي كرده بود . ^{( 1 )}

در 1330 ق تعميراتي در آن آستان انجام گرفت و ايواني در آن تعبيه شد . كتيبه بالاي اين ايوان نشان دهنده باني و تعمير كننده آن است : « قد عمر هذا المكان بهمة آقا حسين خان شجاع السلطان همداني دام ظله الفاني سنه 1330 ق » .

در قسمت شرقي صحن ، حجره هايي در دو طبقه جهت سكونت زائران ساخته شده و هنرمندان ايراني در 1396 ق ، حرم را آينه كاري كردند . ^{( 2 )} ( تصوير شماره 42 )

2 ـ 1 ـ عون بن عبدالله

به روايتي عون بن عبد الله بن جعفر طيار فرزند زينب كبري ( س ) در كنار اتوبان كنوني كربلا ـ بغداد دفن شده است و مزار و مرقد باشكوهي دارد . در گذشته و در عصر قاجار ، اين مكان با كربلا يك فرسخ فاصله داشت ولي امروزه تقريباً به شهر كربلا متصل است . به روايتي ديگر ، اين جا مزار عون بن عبد الله يكي از احفاد امام حسن مجتبي ( عليه السلام ) است . و اين صحيح تر به نظر مي رسد زيرا بايد عون نيز در كنار ساير شهدا دفن شده باشد ؛ امّا برخي دليل دور بودن اين مكان از حرم و مزار شهيدان را چنين مي دانند كه وي به همراه حبيب بن مظاهر اسدي براي جلب كمك طايفه بني اسد به اين مكان رفته بود و در بازگشت با سپاه عمر بن سعد درگير و شهيد شده است . به هر حال ، مقبره كنوني از عصر صفوي باقي مانده و در عصر قاجار نيز تعميراتي بر آن صورت گرفته و گنبد آن كاشي كاري شده است . اين مقبره زائران زيادي دارد . ^{( 3 )} ( تصوير شماره 43 )

3 ـ 1 ـ طفلان مسلم

در اتوبان كربلا ـ بغداد ، در فاصله سي كيلومتري كربلا ، درحومه شهركي به نام مسيّب مزار و مرقد دو طفل مسلم بن عقيل قرار دارد كه داراي دو گنبد كاشي كاري شده در كنار هم است . اين مزار در روستايي به همان نام ، « روستاي طفلان مسلم » ، واقع است . صحن و حرم زيباي طفلان غرفه هاي بسياري در دو طبقه دارد و دو ضريح

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ناصرالدين شاه ، همان ، 116 .

2 . دايرة المعارف تشيع ، همان جا .

3 . ناصر الدين شاه ، همان ، 113 .

148

كوچك ، يكي به نام ابراهيم بن مسلم و ديگري به نام محمد بن مسلم ، در آن قرار دارد . يكي از اين ضريح ها را ميرزا هدايت ، وزير لشكر عصر نادري ، ساخته است . اين جا همان مكاني است كه اين دو طفل معصوم شهيد شدند و سر از تن مبارك شان جدا شد . روشن نيست كه بناي آرامگاه در چه دوره اي ساخته شده است اما ناصر الدين شاه در سفر خود به عتبات و زيارت اين مكان به معير الممالك دستور تعمير آن را داد ، چون رو به خرابي رفته بود . ^{( 1 )} ( تصوير شماره 44 )

2 ـ امام زاده ها

برخي از فرزندان امامان يا نواده هاي آن ها در جاهاي مختلف كربلا ، در داخل و يا پيرامون آن شهر ، دفن هستند از جمله :

1 ـ 2 ـ محمد بن نبي بن كاظم ( عليه السلام )

وي نوه گرامي امام كاظم ( عليه السلام ) است كه در ميان عرب ها به امام نوح شهرت دارد و در منطقه « طويرج » ، دوازده كيلومتري كربلا ، دفن است . ^{( 2 )}

2 ـ 2 ـ اخرس بن كاظم ( عليه السلام )

محمد بن ابي الفتح مشهور به « الاخرس » ، از نواده هاي امام موسي بن جعفر ( عليه السلام ) ، در محله اي به نام الابتر در اطراف كربلا به خاك سپرده شده است . در آن محل زيارت گاهي بنا شده و زائران زيادي به آن جا مي روند . ^{( 3 )} سادات آل خراسان در نجف به الاخرس منسوب هستند .

3 ـ 2 ـ سيد احمد ابوهاشم

نسب وي با چند واسطه به امام موسي كاظم ( عليه السلام ) مي رسد . سيد احمد در شمال غربي منطقه شفائه ( در 25 كيلومتري آن ) دفن شده و مزار و گنبد و صحن دارد و گنبد آن با كاشي هاي آبي مزين شده است . ^{( 4 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . همان ، 111 .

2 . اديب الملك ، سفرنامه اديب الملك به عتبات ، 204 .

3 . آل طعمه ، تراث كربلا ، 116 .

4 . همان جا ، 117 .

149

4 ـ 2 ـ ابن حمزه

عماد الدين ابو محمد بن علي بن حمزه بن حسن بن عبيد الله بن عباس بن علي ( عليه السلام ) ، مشهور به ابن حمزه و از نواده هاي حضرت ابوالفضل ( عليه السلام ) است . وي از عالمان بزرگ و فقيهان برجسته و راويان حديث بود و در قبرستان قديمي كربلا ، كه امروزه در جنوب شرقي آستان حضرت ابوالفضل كنار بزرگراه كربلا ـ طويرج قرار گرفته ، دفن شده است . اين بنا و مرقد در عصر صفويه تجديد بنا شده و داراي گنبد و ضريح است . در 1243 ق توسط ملا محمد صالح برغاني و سپس در 1287 ق تجديد بنا شد . ^{( 1 )}

3 ـ عالمان و سادات

از دير باز به سبب قداست اين مكان ، در داخل و خارج حرم ، ده ها تن از عالمان و روحانيانوسادات به خاك سپرده شدند كه برخي ازآنان قبرونشان مشخصي دارنداز جمله :

1 ـ 3 ـ ابو احمد حسين بن محمد ( 304 ق ـ 400 ق )

نسب او با سه نسل به امام موسي كاظم ( عليه السلام ) مي رسد . وي پدر گرامي سيد مرتضي و سيد رضي است . وفاتش در بغداد اتفاق افتاد و پس از دفن در منزلش به كربلا منتقل ، در حرم مطهر ، كنار جدش ابراهيم اصغر بن كاظم ( عليه السلام ) خاك شد . ^{( 2 )}

2 ـ 3 ـ سيد رضي ( 358 ق ـ 406 ق )

سيد رضي مشهور به شريف رضي فرزند ابواحمد حسين ، برادر بزرگوار سيد مرتضي و از عالمان و متكلمان بزرگ شيعه در قرن چهارم هجري است . علت عمده اشتهار سيد رضي ، جمع آوري نهج البلاغه است . او تأليف زيادي در باب كلام و علوم اسلامي دارد كه الخصائص معروف ترين آن ها است . اين بزرگوار ابتدا در منزلش در بغداد دفن و سپس به كربلا منتقل و در كنار پدر و برادرش در نزديكي قبر سيد ابراهيم مجاب در رواق غربي حرم دفن است . ^{( 3 )} ( تصوير شماره 44 )

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . دايرة المعارف تشيع ، 1/65 .

2 . همان ، 3/362 .

3 . ابن عنبه ، جمال الدين احمد بن علي ، عمدة الطالب في أنساب آل أبي طالب ، ص240

150

3 ـ 3 ـ شريف مرتضي علم الهدي ( 355ق ـ 436ق )

علي بن حسين موسوي ، مشهور به سيد مرتضي يا شريف مرتضي ، از عالمان و فقيهان بزرگ شيعه در قرن چهارم هجري و صاحب تأليفات زيادي است . وي در 359 ق به دنيا آمد و در 436 ق در بغداد فوت كرد و در منزلش دفن شد سپس او را به كربلا منتقل و در كنار مرقد پدر و برادرش شريف رضي ، در نزديكي قبر سيد ابراهيم مجاب در شمال غربي رواق غربي حرم مطهر ، به خاك سپرده شد . در زمان هاي اخير سنگ قبرهاي او ، پدر و برادرش برداشته شده و محو گرديده است . كنار قبر اين سه بزرگوار ، جدشان ، ابراهيم اصغر فرزند امام كاظم ( عليه السلام ) ملقب به مرتضي ، دفن است . ^{( 1 )} ( تصوير شماره 45 )

4 ـ 3 ـ علامه وحيد بهبهاني ( 1118 ق ـ 1205 ق )

شيخ محمد باقر بن محمد اكمل مشهور به وحيد بهبهاني ، از عالمان اصولي و رجال شناسان بزرگ شيعه در قرن دوازدهم هجري است كه در رواق شرقي حرم دفن شده است . او در كربلا رهبري و مرجعيت شيعيان را بر عهده داشت . سيد مهدي بحرالعلوم و سيد علي صاحب رياض و شيخ جعفر آل كاشف الغطاء از شاگردان او بودند . ^{( 2 )}

5 ـ 3 ـ مجاهد ( 1180 ـ 1242 ق )

سيد محمد مجاهد فرزند سيد علي طباطبايي صاحب رياض ^{( 3 )} و نوه دختري مرحوم علامه بهبهاني ، صاحب كتاب مفاتيح و مناهل است . او به سبب مجاهداتش با روس ها ، كه خود در ميدان جنگ حاضر مي شد ، به محمد مجاهد معروف شد . قبرش در بين آستان امام حسين ( عليه السلام ) و ابو الفضل ( عليه السلام ) در بازار باب الحريص در دو طبقه ساخته شده و داراي گنبد و ضريح فولادي بود اما در توسعه كنوني از ميان رفته است . ^{( 4 )}

6 ـ 3 ـ ميرزا محمد تقي شيرازي ( ف 1338 ق )

شيخ محمد تقي شيرازي از مراجع بزرگ شيعه واز رهبران قيام مردم عراق عليه سلطه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابن عنبه ، همان ، 235

2 . پيشين ، 1/135

3 . پيشين ، 3/380 .

4 . سفرنامه ناصر الدين شاه به عتبات ، 117 ؛ آل طعمه ، تراث كربلا ، 224 .

151

انگلستان ( 1920 م ) است كه با مجاهدت هاي خود ، سلطه و نفوذ انگليس را در عراق از بين برد . او را درضلع جنوب شرقي صحن در مقبره اختصاصي خود دفن كردند . در 1263ق ، هنگام توسعه صحن ، بقعه اي به نام « ايوان شيرازي » به مساحت دويست متر در كنار آن قبر بنا شد كه محل تدريس و تحصيل طلبه ها شده بود ولي به دستور رژيم بعث تعطيل شد . ^{( 1 )}

7 ـ 3 ـ ابن فهد حلي ( 758 ق ـ 841 ق )

قبر شيخ احمد بن محمد بن فهد ، فقيه بزرگ اماميه ، در غرب خيابان باب القبله ، يعني سمت قبله صحن ، داخل مسجدي قرار دارد كه به نام او معروف است . وي خانه اش را براي زائران به عنوان منزل گاهي وقف كرده بود و پس از مرگش او را در همان خانه خود به خاك سپردند . شاه عباس در 1033 ق باغ جنوب قبر ابن فهد را به صورت مسجدي در آورد و آن را كاشي كاري كرد و گنبدي روي قبر وي برپا ساخت . ^{( 2 )} اين قبر اكنون در نزديكي خيمه گاه قرار دارد .

8 ـ 3 ـ فضولي بغدادي ( 913ق ـ 976ق )

محمد بن سليمان ملقب به فضولي بغدادي از شاعران بزرگ ترك در 976ق به مرض طاعون درگذشت و در مقبره دده نزديك تكيه بكتاشيه ، در جنوب صحن دفن شد . ^{( 3 )} امروزه بيست جلد كتاب در شعر و ادب از وي به يادگار مانده است . در كنار قبر او ، فرزندش فضلي بن فضولي شاعر متصوف قرن دهم دفن است . فضلي بن فضولي تا 978ق در قيد حيات بود . آرامگاه او در توسعه اخير از ميان رفته است . ^{( 4 )}

9 ـ 3 ـ آل عصفور بحراني ( 1107ق ـ 1186ق )

شيخ يوسف آل عصفوربحراني ، صاحب كتاب الحدائق الناضره ، دررواق شرقي حرم دفن شده است . وي به همراه سيدعلي طباطبايي و وحيد بهبهاني در يك مقبره آرميده اند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . بنگريد صفحات بعد از همين كتاب .

2 . دايرة المعارف تشيع ، 1/358

3 . آل طعمه ، همان ، 221 .

4 . جعفر الخليلي ، الموسوعة العتبات المقدسه ، قسم كربلا ، 8/115 .

152

10 ـ 3 ـ سيد كاظم رشتي ( ت1214ق )

سيد كاظم بن قاسم حسيني رشتي از شاگردان شيخ احمد احسايي در 1259 ق در گذشت و در رواق شرقي حرم دفن شد . او از رهبران فرقه كشفيه بود و كتاب هايي درباره آن فرقه به رشته تحرير درآورد .

11 ـ 3 ـ سيد احمد بن سيد كاظم رشتي

سيد احمد بن سيد كاظم رشتي در 1295 ق به قتل رسيد و در رواق شرقي حرم ، كنار پدرش ، به خاك سپرده شد .

12 ـ 3 ـ شريف العلماء

محمد شريف بن حسن آملي ، از عالمان بزرگ شيعه ، و استاد شيخ مرتضي انصاري در 1246ق در كربلا وفات يافت و در سمت جنوب شرقي آستان ، در يكي از كوچه هاي فرعي خيابان امام حسين ( عليه السلام ) دفن شد . بقعه وي در 1261 ق به دست شيخ حسن آل صالحي و در 1372 ق توسط مرحوم آيت الله حكيم تجديد بنا ^{( 1 )} و مدرسه اي به نام او در كنار آستان احداث گرديد . امروزه بقعه او از ميان رفته است .

13 ـ 3 ـ سيد علي طباطبايي

سيد علي طباطبايي ، صاحب كتاب رياض المسائل در فقه است . وي در رواق شرقي حرم خاك شد . او كسي است كه ديوار شهر كربلا را بنا كرد . فرزند او به سيد محمد مجاهد معروف است .

14 ـ 3 ـ خاندان قزويني ( مجتهد قزويني )

در داخل صحن و در مسير صحن امام حسين ( عليه السلام ) به سوي صحن ابوالفضل العباس يعني باب قاضي الحاجات در حجره اي سه تن از خاندان مجتهد قزويني دفن شده اند :

1 ـ آقا سيد ابراهيم بن محمد مجتهد قزويني صاحب ضوابط الاصول ( م1262ق )

2 ـ آقا سيد مهدي مجتهد

3 ـ شيخ محمد حسين قزويني ( ف1281 ق ) . ^{( 2 )} در دالان صحن كوچكِ همين مكان

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . همان ، 1/101

2 . همان ، 1/99 .

153

قبر شيخ الاسلام قزويني واقع است .

15 ـ 3 ـ شيخ عبدالحسين تهراني

شيخ عبدالحسين تهراني از فقيهان و عالمان معاصر بود كه در يكي از حجره هاي سمت غربي صحن خاك شده است .

16 ـ 3 ـ سيد عبدالله بحراني

سيد عبدالله بحراني عالم و فقيه و مؤلف الافاضات الحسينيه و شرح مختصر النافع علامه حلي است كه در رواق ابراهيم مجاب به خاك سپرده شده است . ^{( 1 )} در كنار او فرزندش سيد محسن و نوه اش سيد محمد بن سيد محسن ، صاحب كتاب هاي الفصول البهيه في بعض الاخبار الحجج المرضيه و هداية العباد ، دفن شده اند .

17 ـ 3 ـ زيني حسني

عالم شاعر ، سيد محمد زيني حسني در رواق ابراهيم مجاب به خاك سپرده شده است .

18 ـ 3 ـ صاحب ضوابط ( 1214 ق ـ 1262 ق )

سيد ابراهيم بن محمد باقر موسوي قزويني حائري عالم بزرگ شيعه و معروف به صاحبضوابط ، در ميدان مقابل باب الشهداء دفن است . تأليف او در باب فقه شهرت دارد . ^{( 2 )}

19 ـ 3 ـ خاندان برغاني

چند تن از خاندان برغاني ، كه همه از عالمان بزرگ و از فقيهان شيعه بوده اند ، در رواق غربي حرم ( رواق بالاسر ) به خاك سپرده شده اند . معروف ترين آن ها ملا محمد علي برغاني است كه در 1271 ق از دنيا رفت . وي تأليفات فراواني در فقه و تفسير دارد . ديگر فرزندش ميرزا عبد الوهاب از عارفان و فقيهان عصر قاجار بود كه در 1294 ق فوت كرد . قبر ملا علي برغاني متوفي 1269 ق نيز در اين مكان واقع است . ^{( 3 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آل طعمه ، همان جا

2 . دايرة المعارف تشيع ، 3/370 .

3 . همان ، 3/326 ؛ صحتي سردرودي ، سيماي كربلا ، 124 .

154

20 ـ 3 ـ سيد مرتضي طباطبايي

سيد مرتضي فرزند سيد محمد طباطبايي حسيني بروجردي پدر سيد مهدي بحر العلوم است كه در 1204ق از دنيا رفت . او را در رواق شرقي حرم به خاك سپردند .

21 ـ 3 ـ خاندان آل كمونه

چند تن از مشاهير خاندان آل كمونه در زير زمين خزانه جواهر آستان ، بين رواق پادشاهان و مسجد آستان حسيني ، دفن هستند . اين افراد از عالمان و اديبان كربلا بودند ؛ از جمله شيخ مهدي كمونه ( ف 1272ق ) كليد دار آستان ، شيخ ميرزا حسن كمونه ( ف1292ق ) هم چنين برادرش كه پس از او به توليت آستان رسيد و نيز شيخ محمد علي كمونه ( ف 1282 ق ) ، كه از شاعران شيعه بوده است . ^{( 1 )}

4 ـ قبور پادشاهان و رجال سياسي

1 ـ 4 ـ پادشاهان آل بويه

پادشاهان آل بويه قديمي ترين پادشاهان دفن شده در حائر حسين هستند . بسياري از اين اميران شيعه در توسعه ، بازسازي و تزيين حرم امام حسين ( عليه السلام ) و ديگر امامان شيعه نقش مؤثري داشتند . چند تن از آنان در داخل بقعه اي در صحن كوچك خاك شده اند . در زمان هاي پيشين ، بقعه اي بر فراز قبر آنان وجود داشت كه در ميان مردم به بقعه آل بويه شهرت داشت . در 1268 ق عبدالرسول خالصي به دستور رييس اوقاف وقت عراق اين بقعه و آثار تاريخي آن را تخريب كرد . ^{( 2 )}

2 ـ 4 ـ پادشاهان و رجال قاجار

1 ـ 2 ـ 4 ـ مظفرالدين شاه قاجار

وي از پادشاهان قاجار است كه فرمان مشروطيت را در 1324 ق صادر كرد و در همان سال از دنيا رفت . بر اساس وصيت اش او را در كربلا به خاك سپردند . قبر مظفرالدين شاه داخل رواق فقيهان يا رواق پادشاهان است و روي آن با موزائيك فرش شده است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . صحتي سردرودي ، همان ، 125 .

2 . دايرة المعارف تشيع ، 3/305 .

155

2 ـ 2 ـ 4 ـ محمد علي شاه

محمد علي شاه فرزند مظفرالدين شاه از پادشاهان دوره قاجار و از مخالفان مشروطه است كه به سبب به توپ بستن مجلس شوراي ملي شهرت دارد . وي در 1341 ق از دنيا رفت و در كنار قبر پدرش دفن شد . اين قبر نيز با موزائيك فرش شده و اثري از خود قبر نيست .

3 ـ 2 ـ 4 ـ احمد شاه

احمد شاه فرزند محمد علي شاه و آخرين پادشاه سلسله قاجار است كه در دوران وي كودتاي 1299 رضا خان به وقوع پيوست . او در 1348 ق از دنيا رفت و در كنار قبر پدرش به خاك سپرده شد . روي قبر وي را با موزائيك فرش كرده اند .

4 ـ 2 ـ 4 ـ امير كبير

ميرزا تقي خان هزاوه اي مشهور به امير كبير ، صدر اعظم معروف و شهير عصر ناصرالدين شاه است كه به دستور وي در 1298 ق در حمام فين كاشان به قتل رسيد و در رواق پادشاهان به خاك سپرده شد . در كنار قبر وي فرزندش ساعد الملك و برادرش ميزا حسين خان دفن شده اند .

5 ـ 2 ـ 4 ـ سلطان حمزه ميرزا صفوي

حمزه ميرزا فرزند شاه اسماعيل صفوي از شاعران و اديبان عصر صفوي بود . وي در 997 ق در اردبيل از دنيا رفت و در داخل حرم امام و در رواق پادشاهان به خاك سپرده شد . حمزه ميرزا ديوان شعر و كتابي در سلسله انساب و شرح حال شاعران و عالمان از خود به يادگار گذاشت .

6 ـ 2 ـ 4 ـ ميرزا شفيع خان مازندراني صدر اعظم

وي از نخست وزيران يا صدر اعظم هاي عصر قاجار است كه در 1224 ق درگذشت و در رواق پادشاهان دفن شد . ^{( 1 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آل طعمه ، همان جا

156

7 ـ 2 ـ 4 ـ ميرزا موسي وزير

ميرزا موسي خان وزير طهران از حكم رانان عصر ناصري در ايواني در سمت جنوبي صحن به خاك سپرده شده است . ^{( 1 )}

8 ـ 2 ـ 4 ـ معير الممالك

دوستعلي خان معير الممالك ، رييس ضراب خانه و امور دارايي عصر ناصري ، در داخل رواق دفن است . قبر او در اتاقي كوچك و آينه كاري شده قرار دارد .

9 ـ 2 ـ 4 ـ حاجي ميرزا آغاسي

از وزيران عصر محمد شاه قاجار است . او را در رواق پادشاهان به خاك سپردند . ^{( 2 )}

10 ـ 2 ـ 4 ـ ظل السلطان

ظل السلطان فرزند ناصرالدين شاه و حاكم اصفهان در عصر ناصري و مظفري است . قبر وي در رواق پادشاهان قرار دارد . ^{( 3 )}

11 ـ 2 ـ 4 ـ زاهدالدين شاه

شاهزاده هندي ، برادر محمد نجف ميرزا ، به همراه چند تن از شاهزاده هاي هندي معاصر هند در رواق جنوبي دفن شده و مقبره كوچك آنان با آينه تذهيب شده است . ^{( 4 )} معروف ترين آن شاهزاده ها ، غير از زاهدالدين شاه ، سلطان برهان نظام شاه پسر سلطان احمد هندي است كه در 961 ق در هند از دنيا رفت .

ط ـ آثار تاريخي كربلا

همان طوركه در اين فصل اشاره شد ، كربلا شهري است با پيشينه درخشان تاريخي و فرهنگي واز زمان هاي بسياركهن آثارتاريخي زيادي را در خود جاي داده است . امروزه ، گرچه بسياري ازآن ها ازبين رفته اند ، همان مقدار باقي مانده نشان ازاين سابقه تاريخي دارد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سفرنامه ناصر الدين شاه به عتبات ، 115 .

2 . اديب الملك ، همان ، 162 .

3 . همان ، 163

4 . ناصر الدين شاه ، همان ، 138

157

1 ـ قصرها و قلعه ها

1 ـ 1 ـ قلعه اخيضر

اين قلعه در منطقه اي به همين نام در بيست كيلومتري غرب شهر كربلا واقع است . تاريخ بناي آن به زمان هاي كهن بر مي گردد و در مورد بانيان آن اختلاف نظر وجود دارد . در داخل قلعه مسجد كوچكي وجود دارد و اطراف ديوارهاي آن به صورت برج ساخته شده است . ^{( 1 )}

2 ـ 1 ـ قلعه هندي

آقا محمد خان قاجار براي حفظ امنيت شهر كربلا قلعه مستحكم و حصاري استوار پيرامون شهر بنا كرد . اين قلعه كه در چهار كيلومتري شهر قرار دارد ، با مرگ آقا محمد خان نيمه تمام ماند و مرحوم سيد علي طباطبايي هزينه آن را از هندوستان تأمين كرد و آصف الدوله هندي نيز در ابتداي قرن سيزدهم هجري بر آن حجره ها و مكان هايي ساخت تا زائران كربلا بتوانند شب را در آن جا اقامت كنند . به همين مناسبت اين قلعه به « قلعه هندي » معروف شد . مساحت آن به حدود سه هزار متر مي رسد . ^{( 2 )} اين قلعه بارها و بارها زائران كربلا را كه در مسير اين شهر دچار راه زنان و حراميان مي شدند پناه داده از خطر رهانيد . ^{( 3 )}

3 ـ 1 ـ قصر عطشان

زمان ساخت اين قصر به عصر عباسي باز مي گردد و در سي كيلومتري جنوب غربي كربلا واقع است . امروزه بخشي از ديوارها و طاق هاي آن باقي مانده كه با آجرهاي بسيار محكم ساخته شده اند . اين ديوارها و طاق ها به عنوان اسلحه خانه و يا پناه گاه براي زائران بود . ^{( 4 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . از اين قلعه مستشرقان و سياحاني بازديد و آن را توصيف كرده اند از جمله گرترودبل مستشرق انگليسي ( بنگريد موسوعة العتبات المقدسه ، 8/315 ) .

2 . ناصر الدين شاه ، همان ، 157 ؛ سفرنامه سيف الدوله به مكه مكرمه ، 230 .

3 . سفرنامه رضاقلي ميرزا نائب الاياله ، نوه فتحعلي شاه ، به كوشش اصغر فرمانفرماي قاجار ، 180

4 . تاورينه ، سفرنامه تاورينه ، 95 .

158

گفتني است قصرهايي چون ابن مقاتل و نيز ديواره اي شهر كربلا تا قرن چهاردهم هجري برپا بوده كه امروزه تخريب گشته اند .

2 ـ مقام ها

1 ـ 2 ـ مقام امام صادق ( عليه السلام )

در اطراف حرم امام حسين ( عليه السلام ) ، در زمين هاي معروف به جعفريات ، قبه و زيارت گاهي وجود دارد كه گفته مي شود امام صادق ( عليه السلام ) هنگام زيارت امام حسين ( عليه السلام ) در آن مكان با آب نهر فرات غسل زيارت مي كرد . اين نقطه در ساحل غربي نهر علقمه قرار دارد و گنبد اين مقام با كاشي مزين است . ^{( 1 )} ( تصوير شماره 45 )

2 ـ 2 ـ مقام حضرت مهدي (عجل الله تعالي فرجه الشريف)

در سمت چپ نهر حسينيه كنوني ، در ورودي كربلا و راه مقام امام صادق ( عليه السلام ) ، بقعه و مقامي است كه گنبد بلندي دارد . اين بقعه به ياد و نام حضرت بقية الله بنا شده است . ^{( 2 )} ( تصوير شماره 46 )

3 ـ 2 ـ مقام زين العابدين ( عليه السلام )

در ابتداي قرن سيزدهم ( 1217 ق ) ابوطالب خان ، جهان گرد معروف ، به خيمه گاه يا مقام زين العابدين اشاره مي كند كه همسر آصف الدوله بنايي روي آن احداث كرده بود . ^{( 3 )} اين مقام ظاهراً در كنار بيمارستان امام حسين ( عليه السلام ) امروزي است و برخي آن را محل اصلي خيمه گاه مي دانند . ^{( 4 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آل طعمه ، تراث كربلا ، 130 ، 131

2 . همان جا

3 . ابوطالب خان ، سفرنامه طالبي ، 283

4 . كليد دار ، مدينة الحسين ، 2/24 ؛ آل طعمه ، همان جا