بخش 9

191

فصل پنجم : سامراء

193

الف ـ موقعيت جغرافيايي و تاريخي

سامراء به سبب وجود مرقد مطهر دو پيشواي شيعه ، امام هادي ( عليه السلام ) و امام عسكري ( عليه السلام ) ، مورد توجه جهان تشيع است . اين شهر در كرانه شرقي رود دجله ، درميان راه بغداد ـ تكريت واقع شده است . به عبارت ديگر ، در حد فاصل قريه « كرخ فيروز » يا « كرخ ياجدّا » در شمال و قريه « مطيره » در جنوب قرار دارد . در حال حاضر ، اين شهر مركز استان صلاح الدين است كه از شرق به استان تميم ( كركوك ) ، از شمال به نينوا ، از غرب به استان الانبار و از جنوب به بغداد محدود مي شود . ^{( 1 )} سامراء در 120 كيلومتري شمال بغداد قرار دارد و در حال حاضر جمعيت آن 531/126 نفر است .

سامراء هم چون شهرهاي ديگر عراق ، قدمت ديرينه اي دارد . برخي بناي آن را عصر قبل از اسلام ، يعني دوران اشكانيان و ساسانيان مي دانند ، برخي نيز شاپور ذوالاكتاف را باني اين شهر دانسته اند . ^{( 2 )} به گفته ياقوت حموي ، سامراء را « سام بن نوح » ساخته است ^{( 3 )} و شايد وجه تسميه آن به سامراء نيز همين باشد : « سام راه » يعني راه عبور و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . صحتي سردرودي ، سيماي سامراء ، سيناي سه موسي ، 47 ؛ فاصله سامراء تا بغداد 124 كيلومتر است .

2 . حمدالله مستوفي ، نزهة القلوب ، سامراء ؛ جعفر الخليلي ، موسوعة العتبات المقدسه ، قسم السامراء ، ج 9/19 .

3 . ياقوت حموي ، معجم البلدان ، 3/172 .

194

مرور سام فرزند نوح . در عصر ساساني ، اين منطقه « التيرهان » نام داشت و قبل از 393 ق تاريخ اسكندري به چنين نامي مشهور بوده است . ^{( 1 )}

براساس متون تاريخي ، اين شهر در عصر ساساني ، زير سلطه ايران بود و مردم آن به پرداخت ماليات به پادشاهان ايراني ناچار بودند . مورخان يكي از دلايل وجه تسميه آن به ساءمره ( محل حساب ) را همين موضوع دانسته اند . ^{( 2 )}

در دوران اشكانيان ، سامراء از مراكز تمدن بود و آثاري نيز در حفاري هاي آن به دست آمده است كه تاريخ آن ها به قبل از ميلاد مسيح برمي گردد . در اين شهر گورستاني كاوش شده كه قدمت آن به پنج هزار سال قبل از ميلاد مي رسد . در دوران ساسانيان ، به لحاظ موقعيت مناسب آب و هوايي همواره مورد توجه پادشاهان آن سلسله بود . آن جا بناهاي با شكوهي ساخته اند ^{( 3 )} كه امروزه بقاياي برخي از آن ها باقي است . با تسلط روميان بر اين منطقه مردم آن به مسيحيت گرويدند و به دنبال جنگ هاي ايران و روم ، اين شهر دچار آسيب هاي كلي شد . سامراء همراه ديگر شهرهاي عراق در سال 14 ق توسط سعد بن ابي وقاص فتح شد . از اين هنگام تا پايان قرن دوم هجري تنها يك دير در سامراء وجود داشت . ^{( 4 )} البته برخي از خليفه هاي اسلامي از جمله منصور و هارون كوشيدند آن را آباد كنند و حتي هارون قصري اطراف آن ساخت و كانالي در آن حفر كرد . از آن هنگام تا دوران معتصم ( قرن سوم هجري ) از سامراء سخني در منابع نيست تا آن كه خليفه به احياء و تجديد بناي اين شهر پرداخت . ^{( 5 )} در 221 ق ، به لحاظ آن كه معتصم تركان را بر امور نظامي و ديواني مسلط ساخته بود ، هفتاد هزار نفر از نظاميان ترك بغداد را جولان گاه تاخت و تاز اسب هاي خويش ساخته و بي مهابا در كوچه هاي شهر مي تاختند و براي مردم شهر مزاحمت و آزارهاي زيادي داشتند . ^{( 6 )} از آن رو ، برخي از

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . موسوي زنجاني ، جوله في اماكن المقدسه ، 124 ؛ جعفر الخليلي ، همان ، 9/15 .

2 . ياقوت حموي ، همان جا .

3 . مصلح الدين مهدوي ، تاريخچه شهر سامراء و زندگاني عسكريين ، 5 ـ 6 .

4 . همان جا .

5 . ياقوت حموي ، همان ، 3/174 .

6 . ابن اثير ، عزالدين ابن الكرم ، الكامل في التاريخ ، 6/446 ـ 452 .

195

مردم به معتصم شكايت بردند و او نيز به چاره جويي برآمد و در اطراف بغداد نقطه اي را بهتر و مناسب تر از اين مكان نيافت ^{( 1 )} و چون ساخت شهر را به پايان رساند تركان را از بغداد به سامراء برد و مردم شهر را از آزار آنان رهانيد . ^{( 2 )} مردم وقتي شهر جديد را ديدند خوشحال شدند كه از ايذاء تركان خلاصي يافته اند و آن جا را « سر من رأي » ناميدند ؛ يعني خوشحال شد كسي كه آن را ديد . ^{( 3 )} معتصم در آن شهر قصري ساخت و آن را به غلام خود ، اشناس ، بخشيد .

از آن زمان ، پايتخت خلافت عباسي بين سال هاي 221 تا 276 ق به سامراء انتقال يافت و اين شهر در دوره معتصم بسيار آبادان شد و به اوج شكوفايي و جلال خويش رسيد . معتصم ديوار بزرگ و ضخيمي از آجر پيرامون آن و قصري براي سكونت خود ساخت ^{( 4 )} و در كنار آن بازار ، كاروان سرا و مسجد برپا كرد و هريك از سربازانش را دستور داد تا عمارتي بنا كنند . در دو سمت رود هريك از خليفه ها كاخ ها و بناهاي زيبايي ساختند ، كاخ هاي متصل به شهر تا هفت فرسنگ در امتداد رودخانه جاي داشتند . در سمت غرب دجله هم كاخ ها و بناهاي زيادي ساخته شد . هر يك از خليفه ها پول هاي هنگفتي ، كه عمدتاً افسانه آميز است ، در ايجاد كاخ ها و گردش گاه ها صرف مي كردند . سامراء هنگام مرگ معتصم به اندازه اي باشكوه و آباد بود كه با بغداد پهلو مي زد . واثق و متوكل ، فرزندان معتصم ، نيز در آباداني آن كوشيدند . هزينه هايي كه صرف آباداني اين پايتخت شده به دويست ميليون درهم مي رسيد . ^{( 5 )} در اين مدت هفت خليفه در سامراء خلافت كردند : 1 ) معتصم 2 ) واثق 3 ) متوكل 4 ) منتصر 5 ) معتمد 6 ) معتضد . همه اين خليفه ها به نوبه خود در آباداني

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مسعودي ، علي بن الحسين ، مروج الذهب و معادن الجوهر ، 2/467 .

2 . ياقوت حموي ، همان ، 3/174 ؛ ابن طقطقي ، تاريخ فخري ، ترجمه وحيد گلپايگاني 321 .

3 . مقدسي ، احسن التقاسيم في معرفة الاقاليم ، 63 .

4 . اين قصر تا قرون متمادي هم چنان برجا بود ( جعفر الخليلي ، موسوعة العتبات المقدسه ) 9/184 ؛ HenryStierlin , Islam taschen , 1996 , B V . I ,P,127

5 . لسترنج ، جغرافياي تاريخي سرزمينهاي خلافت شرقي ، ترجمه محمود عرفان ، 59 .

196

و شكوفايي سامراء سهم داشتند . در دوران سلطه تركان ، شهر سامراء همواره دست خوش درگيري هاي داخلي و جريان هاي سياسي بود كه چيزي جز فساد ، تباهي و تخريب براي آن شهر در پي نداشت تا اين كه معتضد بالله ، شانزدهمين خليفه عباسي ، به ناچار سامراء را رها كرد و دوباره به بغداد برگشت و پايتخت خلافت اسلامي دوباره به بغداد انتقال يافت . ^{( 1 )}

از اين زمان بود كه شهر دچار ويراني و تخريب شد و به نام ديگري شهرت يافت و آن « ساء من رأي » بود ؛ يعني هركس آن را ديد ناراحت شد .

در عصر متوكل ، به سبب مسجد جامع و مناره ملويه اي كه او بنا كرد ، سامراء موقعيت ويژه اي يافت . به خصوص كه اين خليفه تلاش زيادي در آباد كردن شهر و ساختن قصرها انجام داد . ^{( 2 )}

از هنگام انتقال خلافت به بغداد تا عصر حاضر ، در منابع درباره سامراء سخن چنداني نيست و اين شهر به سبب وجود مزار و مرقد عسكريين هم چنان آبادان و پابرجا مانده است . اما براساس گفته هاي سياحان در عصر قاجار ، اين شهر داراي سه دروازه بود ؛ يكي دروازه بغداد ، ديگري دروازه شريعه ( جايي كه مردم از شط مي توانند آب بردارند ) و سومي دروازه قاعد كه نام قبيله اي از عرب بود . ^{( 3 )}

اديب الملك از كساني است كه در دوره قاجار اين شهر را ديده و چنين مي ستايد :

« هواي سامره چون بهشت است و خاكش عنبر سرشت . اكثر از سنگ ريزه هايش سليماني است و سبز و زرد و مرجاني ، زيرا كه از كثرت خوش هوا در آن دشت باصفا ، سنگش بدان طريق مصفا شود » . ^{( 4 )}

محمد شاه هندي ، از پادشاهان هند ، در اين شهر قلعه اي مستحكم با ديوارهايي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ياقوت حموي ، همان ، 3/175 ـ 176 اين قصر به نام جوسق معروف بود .

2 . غلامحسين مصاحب ، دايرة المعارف فارسي ، 1/1246 .

3 . اديب الملك ، سفرنامه اديب الملك به عتبات ، 103 .

4 . پيشين ، 105 .

197

استوار و بلند از گچ و آجر ساخت و برج هاي بسيار محكمي در اطرافش قرار داد . ^{( 1 )}

البته چندين قلعه در اين زمان هم چنان پابرجا بوده است . ^{( 2 )}

وجه تسميه سامراء

در متون تاريخي نام سامراء به گونه هاي مختلفي ثبت شده است از جمله :

1 ) سامرّاء 2 ) سامراه 3 ) سامره 4 ) سراء 5 ) سُرَّ من رأي 6 ) سرور من رأي 7 ) ساء من رأي . ^{( 3 )}

برخي از اين اسم ها ، چنان كه شرح آن رفت ، به واژه فارسي « سام راه » برمي گردد . گفته اند سام ، پسر نوح ، آن را ساخته و يا از آن گذشته است و يا « سام را » ؛ يعني شهري كه براي سام ساخته شده است . ^{( 4 )} برخي گفته اند شايد « شام راه » بود ؛ يعني راهِ شام ، زيرا در گذشته اگر كسي قصد سفر به شام داشت بايد از عراق ، بغداد و سامراء عبور مي كرد . برخي نيز سامراء را نامي آرامي دانسته اند كه در متون كهن رومي سومرا ^{( 5 )} نوشته شده است . ^{( 6 )} هم چنين سامره را به معناي « جايي كه براي آن جزيه بگيرند » دانسته اند . ^{( 7 )} از ديگر اسم هاي اين شهر بايد به « عسكر » ، « زوراء » ، « تيرهان » و « ناحيه مقدسه » اشاره كرد . « عسكر » نام محله اي خاص در سامراء و به روايتي محل حضور لشكريان بود و به همين دليل كساني را كه در سامراء مي زيستند گاهي عسكري هم ناميده اند ، اما « تيرهان » در عصر ساساني و « زوراء » در دوره اسلامي معروف بودند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . پيشين ، 103 .

2 . ناصرالدين شاه ، سفرنامه ناصرالدين شاه به عتبات ، 156 .

3 . ياقوت حموي ، همان ، 3/173 .

4 . ابن بطوطه ، الرحله ، 1/147 .

5 . Soumara

6 . جعفر الخليلي ، همان ، 9/8 .

7 . همان جا .

198

ب ـ تاريخچه بقعه و آستان عسكريين

بقعه و آستان عسكريين ، امام هادي و امام حسن عسكري سلام الله عليهما ، شهر تاريخي سامراء را در تاريخ به عنوان شهر مذهبي ثبت كرده است . تلاش و همت قابل تقدير و تحسين خليفه ها و حكم رانان دوره هاي اسلامي و بزرگ مردان ديني و سياسي براي احيا و توسعه حرم مطهر ، آن شهر را زنده نگه داشته است .

امام هادي ( عليه السلام ) علي بن محمد بن علي بن موسي الرضا در دوم رجب 214 در قريه ابواء نزديك مدينه به دنيا آمد و در عصر متوكل ، براساس اجبار او ، در 243 ق از مدينه رهسپار سامراء شد . زيرا شنيده بود كه در مدينه پيروان و طرف داراني يافته و او را امام مي دانند . ^{( 1 )} آن حضرت در مسير راه خود ابتدا وارد بغداد شد و مورد استقبال فراوان قرار گرفت و آن گاه به سامراء رفت . ايشان در طول دوران امامت تحت نظر متوكل و سپس مستعين و معتز قرار داشت . بيست سال و نه ماه در سامراء اقامت كرد و سرانجام ، در روز چهارشنبه 26 جمادي الآخر 254 در منزل خود ، كوي معروف به « شارع ابواحمد » ، از دنيا رفت . تشييع جنازه ايشان با شكوه فراوان و گريه و شيون دوست دارانش برگزار شد و او را به منزل خود بازگردانده در همان خانه شان به خاك سپردند . ^{( 2 )} اين خانه را امام هادي از فرزند يك نصراني خريده بود و بسيار بزرگ و وسيع بود و ظاهراً تمامي صحن شريف امروزي را در برمي گرفت .

براساس منابع ، پيكر آن بزرگوار را وسط حياط خانه اش دفن كردند و چندي بعد فرزندش ، حسن بن علي ملقب به عسكري ( ف 260 ق ) را در كنار قبر او به خاك سپردند . ^{( 3 )}

اين خانه در حلقه پادگان هاي نظامي قرار داشت و زائران و دوست داران آن دو

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابن خلكان ، وفيات الاعيان و انباء ابناء الزمان ، 2/435 .

2 . يعقوبي ، تاريخ يعقوبي ، ترجمه عبدالمحمد آيتي ، 1/513 ، 535 ـ 536 .

3 . امام حسن بن علي الهادي ملقب به عسكري در هشتم ربيع الثاني 232 ق در مدينه به دنيا آمد و همراه پدربزرگوارش در سن ده سالگي به سامراء مهاجرت كرد . چون ايشان را در تحت الحفظ نگه داشتند به عسكري معروف شد ( ابن خلكان ، همان ، 1/373 ) .

199

بزرگوار از پنجره اي كه به سمت خيابان باز شده بود آنان را زيارت مي كردند و در مسجد مقابل ، كه اكنون رواق پشت سر مطهر است ، نماز زيارت مي خواندند . ^{( 1 )} توليت ، حفظ و نگه داري اين مكان در دست شيعيان بود . امام حسن ( عليه السلام ) خادمي داشت كه در اين خانه ساكن بود و هرگاه قسمتي از آن خراب مي شد آن را ترميم مي كرد . اين امر تا 328 ق ، پايان عصر غيبت صغري ، ادامه داشت . ^{( 2 )} اين شايد نخستين بنايي باشد كه بر فراز قبر آن بزرگواران قرار داشت . اما بناي مرقد توسط ناصر الدوله حمداني شيعي ، برادر سيف الدوله ، براي قبر اين دو بزرگوار ساخته شد . او در 333 ق ، اطراف سامراء را ديوار كشيد . ^{( 3 )} قبه اي براي حرم بناكرد و روي صندوق قبر پوشش قيمتي قرار داد و خانه هايي را در اطراف حرم براي زائران ساخت .

از ديگر پادشاهان آل بويه كه در اين راه منشأ اثر شده اند مي توان معزالدوله را نام برد . او در 337ق گنبد و صحني براي حرم ساخت و حوض و سردابي در آن تعبيه كرد و ضريحي از چوب پيرامون قبر برافراشت . ^{( 4 )} اين سومين عمارتي بود كه برپا مي شد .

عضد الدوله ديلمي ، اقدام هاي زيادي در بازسازي و توسعه حرم امامان شيعه انجام داد و ما در فصل هاي پيشين به كارهاي او در خصوص حرم امام حسين ( عليه السلام ) و امام علي ( عليه السلام ) اشاره كرديم . وي در تزيين و تجهيز حرم عسكريين نيز تلاش هاي بسزايي كرد . در 368ق حرم را با ساج تزيين نمود و ضريح را با پارچه ديبا پوشانيد ، رواق و صحن را بازسازي كرد و پيرامون صحن را نيز ديوار كشيد . از ديگر كارهاي او بازسازي گنبد و ضريح مرقد بود ^{( 5 )} كه عمده اين كار را با طرح و نقشه هاي جديدي به اجرا درآورد . اين كار پنج سال طول كشيد و ساختار اصلي آن هم چنان موجود است .

از ديگر كساني كه به بازسازي و تعمير مقبره ها اقدام كردند مي توان ارسلان

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مصلح الدين مهدوي ، تاريخچه شهر سامرا ، 27 ـ 28 .

2 . صحتي سردرودي ، سيماي سامرا ، سيناي سه موسي ، 75 ـ 76 .

3 . موسوي الزنجاني ، جوله في اماكن المقدسه ، 125 .

4 . ميلاني ، عتبات عاليات عراق ، 176 ـ 176 ؛ مصلح الدين مهدوي ، همان 28 .

5 . موسوي الزنجاني ، همان ، 126 ؛ مصلح الدين مهدوي ، همان ، 30 .

200

بساسيري را نام برد . وي پس از آن كه بغداد را تصرف كرد ، در 445 ق تعميراتي بر حرم انجام داد ؛ بنايي از گچ و آجر برمرقد ساخت و دو ضريح از چوب ساج بر قبر دو امام همام نصب ^{( 1 )} و اطرافش را با طلا تزيين كرد . اين بنا تا 640 ق باقي بود ولي آن دو ضريحي كه بساسيري ساخته بود در آتش سوخت و همان سال دو ضريح زيباي ديگري توسط ابن طاووس جاي گزين آن شد . ^{( 2 )}

سلطان بركيارق بن ملك شاه ، از پادشاهان سلجوقي ، نيز به تعمير و بازسازي حرم همت گماشت . وزير شيعي او ، مجد الملك قمي براوستاني ، در 495 ق باني اين كار شد . او كف حرم را سنگ فرش و رواق ها را تعمير كرد و حجره هايي در صحن ساخت . درهاي نفيسي با چوب هاي گران بها در آن تعبيه كرد ^{( 3 )} و اطراف حرم را ديوار كشيد . اين كار در دوران خلافت مقتدي بالله عباسي انجام گرفت .

در 606 ق حرم عسكريين دچار آتش سوزي شد و بخش هايي از آن آسيب ديد . خليفه الناصر لدين الله در ميان خلفاي عباسي تنها خليفه اي است كه نسبت به شيعه و پيشوايان عسكريين محبت و ارادت ميورزيد . وي در 606 ق ، پس از آتش سوزي ، تعميراتي بر آستان سامراء انجام داد ، از جمله براي سرداب غيبت دري بسيار قيمتي ، زيبا و منقوش نصب كرد كه تا كنون پابرجاست . ^{( 4 )} او با نصب اين در اجازه نداد كسي از خاك حوض سرداب به عنوان تبرك برگيرد . سپس اسامي دوازده امام شيعه را اطراف حوض حك كرد . ^{( 5 )}

در 640 ق بقعه شريف ، براي بار دوم ، آتش گرفت . اين حريق بر اثر سقوط يك شمع بزرگ ، كه حرم را روشن مي كرد ، رخ داد . در اين واقعه ضريحي كه ارسلان بساسيري ساخته بود در آتش سوخت . پس از آن المستنصر بالله ، آخرين خليفه عباسي ،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . دايرة المعارف تشيع ، 1/93 ؛ مهدوي ، همان ، 30 .

2 . حسيني الجلالي ، مزارات اهل البيت و تاريخهما ، 139 ـ 140 .

3 . دايرة المعارف تشيع ، 1/93 ، مهدوي ، همان ، 32 .

4 . دايرة المعارف تشيع ، همان جا ؛ حسيني الجلالي ، همان ، 141 .

5 . موسوي الزنجاني ، همان ، 126 .

201

به بازسازي حرم عسكريين ، به ويژه ضريح ياد شده ، پرداخت . اين كار تحت اشراف احمد بن طاووس ، از عالمان بزرگ و محدثان شيعه ( ف 732 ق ) انجام پذيرفت . ^{( 1 )} خليفه مسجد و مدرسه هاي زيادي را در سامراء بنا كرد و حوزه علميه تشيع را در قرن هفتم رونق بخشيد . اين تلاش ها نيز با همت وزير شيعي او مزيد الدين ابن علقمي صورت گرفت . ^{( 2 )}

در عصر ايلخانان مغول ، شيخ حسن ايلكاني ، مؤسس سلسله شيعي جلايريان ، در 740ق تعميرات گسترده اي در آستان عسكريين انجام داد . او گنبد و مناره هايي براي حرم ساخت و درِ رواق ها را بازسازي و ضريح را تزيين كرد . ^{( 3 )}

شاه اسماعيل حرم و رواق ها را با فرش هاي ابريشمي فرش و قنديل هاي طلا و نقره به حرم تقديم كرد و پس از انجام تعميراتي در آستان ، براي خادمان حرم حقوق و مستمري تعيين كرد . ^{( 4 )} شاه سلطان حسين در 1106 ق حرم مطهر را بازسازي كرد و چهار صندوق براي مرقد دو امام ، هم چنين نرجس خاتون و حكيمه خاتون قرار داد و ضريح زيبايي از فولاد ساخت و درهايي نفيس به سامراء فرستاد و زمين حرم را سنگ فرش كرد . ^{( 5 )}

نادرشاه در 1156 ق ، تعميراتي برحرم انجام داد و همسرش رضيه بيگم ، دختر سلطان حسين صفوي ، كاشي كاري هاي گنبد و صحن را بازسازي كرد . ^{( 6 )}

در آغاز قرن سيزدهم ، احمد خان دنبلي ، حاكم آذربايجان ، مستوفي الممالك را مأمور بازسازي آستان عسكريين كرد . در اين عمليات ، تغييرات اساسي و كامل در حرم و سرداب انجام ^{( 7 )} و يكي از درهاي حرم عوض شد . در كتيبه اي برجاي مانده از اين

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . دايرة المعارف تشيع ، 93 ؛ صحتي سردرودي ، همان ، 79 .

2 . مهدوي ، همان ، 35 ؛ صحتي سردرودي ، همان ، 79 ـ 80 .

3 . دايرة المعارف تشيع ، 93 ؛ موسوي الزنجاني ، همان ، 126 .

4 . دايرة المعارف تشيع ، 93 .

5 . مهدوي ، همان ، 37 .

6 . صحتي سردرودي ، همان ، 81 .

7 . موسوي الزنجاني ، همان ، 126 .

202

تعميرات نام ميرزا محمد رفيع ديده مي شود . ^{( 1 )} اين تعميرات به سبب كشته شدن احمد خان دنبلي ناتمام ماند و فرزندش ، حسينقلي خان دنبلي ، 25 سال بعد آن را دنبال كرد . او كاشي هاي گنبد را بازسازي نمود و براي زائران حمام ، كاروان سرا و مسجد احداث كرد . علامه ميرزا محمد سلماسي و فرزندش شيخ زين العابدين بر اجراي اين تعميرات و بازسازي نظارت داشتند . ^{( 2 )} حسينقلي خان بر روي مزار نرگس خاتون و حكيم خاتون نيز ضريحي تعبيه كرد . ^{( 3 )}

در عصر قاجار ، توسعه و بازسازي حرمين ادامه يافت . براساس وصيت اميركبير ، شيخ عبدالحسين تهراني ، معروف به شيخ العراقين ، تعميرات كامل و همه جانبه اي را با ثلث اموال امير كبير برحرم انجام داد كه عبارت بود از : طلا كاري گنبدهاي منور ، تعمير صحن و ايوان ، تعبيه سنگ هاي مرمر سبز در ديوارهاي رواق ها و حرم ، ترميم بخش هايي از ديوارهاي صحن و كاشي كاري آن ها . ^{( 4 )} اين كار در 1285 ق پايان يافت . در دوران حضور ميرزاي شيرازي ، كه حوزه علميه سامراء رونق فراواني يافت ، ^{( 5 )} كارهايي در تزيين و بازسازي حرم انجام شد ؛ سنگ فرش كردن صحن ، آينه كاري برخي رواق ها و حرم ، نصب ساعت بزرگ برسر در بزرگ ورودي ، تهيه پرده هاي قيمتي و نفيس براي درهاي حرم و رواق ها ، ساخت مدرسه اي جهت سكونت و تحصيل طلبه هاي علوم ديني و ساير كارهاي عمراني ديگر حاصل آن دوره است . ^{( 6 )} اين تعميرات در زمان آيت الله محمد تقي شيرازي نيز ادامه يافت و تكميل شد .

در 1355 ق آستان مقدس مورد دست برد عده اي قرار گرفت و قنديل هاي طلا و نقره به سرقت رفت . اندكي از طلاي گنبد را نيز كندند و با خود بردند . در اين هنگام يكي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مهدوي ، همان ، 38 .

2 . پيشين ، 39 . او دو قبر براي احمد خان دنبلي و پدرش در رواق امامان قرار داد .

3 . همان ، 40 .

4 . صحتي سردرودي ، همان ، 82 ؛ موسوي الزنجاني ، همان ، 126 .

5 . حسن الامين ، الاعيان الشيعه ، 1/367 .

6 . مهدوي ، همان ، 41 ـ 40 .

203

از نيكوكاران ايراني به نام حاج علي اصفهاني كهربايي به جبران خسارت وارده بر آمد . او ضريحي از نقره روي قبرهاي مطهر گذاشت . هر دو مناره حرم را طلاكاري كرد و خانه هاي اطراف صحن را خريد و آن را توسعه داد . ^{( 1 )} بيشتر هزينه هاي اين كار را خودِ او از هزينه شخصي اش پرداخت . در دهه هاي اخير حرم مطهر توسعه فراواني يافته و در آن تعميرهاي زيادي انجام گرفته است . ( تصوير شماره 54 )

1 ـ صندوق و ضريح

چنان كه در صفحه هاي پيشين اشاره شد ، صندوق هايي از چوب ساج روي مزار دو امام همام نصب گرديد كه بعدها در آتش سوزي سال 640 ق در آتش سوخت و پس از آن ، قبر را با كاشي و گچ پوشاندند . در اواخر قرن چهاردهم هجري ، صندوقي نفيس و خاتم كاري شده بر روي قبرهاي امام هادي و عسكري نصب شد . ^{( 2 )} اين اثر از كارهاي استاد محمد صنيع خاتم ، از هنرمندان اصفهاني ، بود .

در قرن چهارم ، معزالدوله ديلمي ضريحي از چوب بر روي اين صندوق ها تعبيه كرد كه در دوره هاي بعد بازسازي و مرمت شد . چندي بعد ، در عصر صفوي ، اين ضريح چوبي در آتش سوخت و از بين رفت و از آن به بعد ، يك ضريح فولادي ، كه به دستور سلطان حسين صفوي در 1116 ق ساخته شده بود ، جاي گزين آن گرديد و برفراز چهار قبر نصب شد . چنان كه مي دانيم ، در داخل اين ضريح و روضه منوره ، غير از دو امام بزرگوار ، نرجس خاتون ، مادر حضرت مهدي ، و حكيمه خاتون ، دختر امام جواد ( عليه السلام ) و عمه امام عسكري ، دفن شده اند . قبر حليمه يا حكيمه خاتون در پايين پاي دو امام بزرگوار قرار دارد . ^{( 3 )}

امام هادي ( عليه السلام ) در قسمت قبله ، ضلع جنوبي و امام عسكري پشت سر ايشان ، برابر ضلع شمالي ضريح كنوني ، دفن شده اند . ^{( 4 )} ضريحي كه به دستور سلطان حسين ساخته

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . صحتي سردرودي ، همان ، 84 ؛ حسيني الجلالي ، همان ، 140 .

2 . دايرة المعارف تشيع ، 94 .

3 . اديب الملك ، سفرنامه اديب الملك به عتبات ، 100 ؛ ميلاني ، عتبات عاليات عراق ، 186 .

4 . زماني ، سرزمين خاطره ها ، 38 ، 39 .

204

شده بود تا دوران فتحعلي شاه قاجار باقي بود تا اين كه وي ضريحي از نقره با پايه اي چوبي به جاي آن نصب كرد . ^{( 1 )}

در 1360 ق اسماعيليان هند براي مرقد امام حسين ( عليه السلام ) ضريحي از نقره ساختند و ضريح قبلي را ، كه ناصر الدين شاه ساخته بود ، تعمير كردند و به سامراء بردند .

در 1375 ق / 1335 ش ، هنرمندان اصفهاني ضريح بسيار زيبايي از طلا و نقره ساختند كه استاد محمد صنيع خاتم از جمله آن هنرمندان بود . اين ضريح روي چهار قبر مطهر نصب شد ^{( 2 )} و امروزه ، هم چنان بر روي آن قبرها قرار دارد . طول اين ضريح 5/3 و عرض شش گوشه آن 26 متر است . اطراف آن داراي هفده دهنه شبكه و دو درِ ورودي از طلا و نقره براي راه يابي به داخل است . روي ضريح شش گلدان طلا و ميان آن ها تاج هاي طلا قرار دارد . در گوشه هاي بالاي ضريح اسماء الهي نوشته شده و حاوي سه رديف كتيبه است ؛ يك رديف شعرهاي شاعر معاصر اصفهاني ، محمد حسين صغير ، در مدح امامان است . رديف دوم شامل احاديثي در فضيلت هاي اهل بيت است و رديف ديگر سوره هل اتي را به خط استاد حبيب الله فضائلي ، از خوشنويسان مشهور اصفهان ، در خود دارد كه در دوره حاضر نوشته شده است . ^{( 3 )} ( تصوير شماره 55 )

2 ـ قبرهاي خاندان عسكريين

1 ـ 2 ـ مزار نرجس خاتون

نرجس خاتون ، مادر بزرگوار حضرت ولي عصر (عجل الله تعالي فرجه الشريف) ، در 260 ق از دنيا رفت و در كنار قبر دو امام بزرگوار ، داخل ضريح آن ها ، به خاك سپرده شد . اين بانوي بزرگوار فرزند شيوعا ، پسر قيصر روم ، بود كه به عنوان كنيز به سامراء آمد و حكيمه خاتون او را به امام حسن عسكري بخشيد . نام اين بانو در روم « مليكا » بود و از نسب مادري به شمعون و همچنين حواريين حضرت مسيح مي رسيد . پس از پذيرش اسلام نام وي به « نرجس »

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مهدوي ، تاريخچه سامراء و آستان عسكريين ، 43 .

2 . دايرة المعارف تشيع ، 94 .

3 . مهدوي ، همان ، 44 .

205

تغيير يافت اما به نام هاي ديگري چون ريحانه ، سوسن و صيقل نيز ناميده مي شد . ^{( 1 )} اين بزرگوار پس از فوت ، در خانه امام حسن عسكري در محل سكونت خويش ، كنار امام دفن شد كه اكنون داخل ضريح مطهر امامين و پشت سر آن ها قرار دارد .

2 ـ 2 ـ مزار حكيمه خاتون

حكيمه خاتون ، دختر بزرگوار امام جواد ( عليه السلام ) و عمه امام حسن عسكري ( عليه السلام ) ، در دوران غيبت صغري به عنوان وكيل و نماينده حضرت مهدي (عجل الله تعالي فرجه الشريف) بود . به هنگام رحلت امام جواد ( عليه السلام ) ، او كه كودكي بيش نبود ، تحت سرپرستي امام هادي ( عليه السلام ) قرارگرفت و در زهد و تقوا سرآمد زنان عصر خود شد . از افتخارات اين بانوي بزرگوار تربيت و سرپرستي نرجس خاتون ، مادر امام زمان (عجل الله تعالي فرجه الشريف) ، بود . وي در 274ق وفات يافت و داخل خانه امام هادي ( عليه السلام ) دفن شد . ^{( 2 )} اين بانو را در سمت پايين پاي امام عسكري و امام هادي به خاك سپردند و ضريح او از يك سمت به ضريح آن دو امام متصل است . ضريح حكيمه خاتون ابتدا از جنس برنج بود و با تعويض ضريح امامين ، آن نيز به نقره تبديل شد . ^{( 3 )} ( تصوير شماره 56 )

3 ـ 2 ـ حديثه ، ام العسكري

مادر حضرت امام حسن عسكري ( عليه السلام ) را به سبب آن كه جده امام زمان است به « جدّه » ياد كرده اند . نام هاي اين زن با تقوا و زاهد حديث ، حديثه ، سوسن ، سليل و ريحانه بوده است . در متون از وي با عنوان « وكيل » يا « نماينده حضرت مهدي (عجل الله تعالي فرجه الشريف) » ياد شده است . زيرا شيعيان از حكيمه خاتون ، عمه امام حسن عسكري ( عليه السلام ) ، در زمان غيبت صغري سؤال كردند كه اينك به چه كسي رجوع كنند . ايشان گفت : « به جدّه » ؛ يعني مادر ابي محمد ( عليه السلام ) . مادر امام حسن ( عليه السلام ) تا 262 ق زنده بود . او را پس از فوت در آستان عسكريين ، در خانه مسكوني خود ، به خاك سپردند . ^{( 4 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مصلح الدين مهدوي ، همان ، 59 ـ 60 ؛ ذبيح الله محلاتي ، مآثر الكبرا في تاريخ السامراء ، 1/243 .

2 . حسين الجلالي ، مزارات اهل البيت و تاريخهما ، 144 به نقل از مجلسي ، بحار الانوار .

3 . ناصرالدين شاه ، سفرنامه ناصر الدين شاه به عتبات ، 158 .

4 . صحتي سردرودي ، سيماي سامراء ، 130 ـ 131 .

206

4 ـ 2 ـ حسين بن علي ( عليه السلام )

حسين فرزند امام هادي ( عليه السلام ) و برادر امام حسن عسكري ( عليه السلام ) است . او و امام حسن عسكري را « سبطين » مي خواندند . حسين به امامت برادر خود ، امام حسن عسكري ( عليه السلام ) ، ايمان داشت و از پيروان او بود . وي را از عابدان و زاهدان زمان خود دانسته اند . ^{( 1 )} گويند صداي حضرت حجت شبيه صداي عمويش حسين بود . اين بزرگوار در پايين پاي مبارك امام هادي ( عليه السلام ) و عسكري ( عليه السلام ) دفن شده است . ^{( 2 )}

5 ـ 2 ـ ابوعبدالله جعفر بن علي

ابو عبدالله جعفر فرزند امام علي النقي ( عليه السلام ) است . او را پس از فوت ، در خانه پدرش ، همان جا كه امام هادي دفن است ، به خاك سپردند . ^{( 3 )}

6 ـ 2 ـ سمانه بنت علي ( عليه السلام )

سمانه يا سمانه مغر بيه ، مادر امام هادي ( عليه السلام ) ، ملقب به « ام الفضل » و « سيده » ، از زنان فاضل و زاهد روزگار بود كه بيشتر روزها را روزه داشت و شب ها به نيايش مي پرداخت . او در خانه امام هادي ( عليه السلام ) از دنيا رفت و درهمان جا ، كنار فرزندش ، دفن شد . ^{( 4 )}

7 ـ 2 ـ ابوهاشم جعفري

داوود بن قاسم فرزند اسحاق بن عبدالله بن جعفر بن ابي طالب و از نواده هاي جعفر طيار است . قبر او در داخل ضريح و آستان عسكريين قرار دارد . اين بزرگوار از مادر به محمد بن ابي بكر نسب مي برد زيرا مادرش ، ام حكيم ، دختر قاسم بن محمد بن ابي بكر است . او محضر پنج امام را درك كرد و از ياران امام رضا ( عليه السلام ) ، امام جواد ، امام هادي و امام عسكري شمرده شده است . ^{( 5 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مهدوي ، همان ، 63 .

2 . صحتي سردرودي ، همان ، 126 ـ 127 .

3 . مهدوي ، همان ، 63 .

4 . صحتي سردرودي ، همان ، 130 ـ 131 .

5 . پيشين ، 138 ـ 139 ؛ موسوي الزنجاني ، همان ، 128 .

207

3 ـ رواق ها و ايوان ها

در اطراف روضه و ضريح چهار رواق ساخته اند كه به وسيله پنج در به داخل روضه و حرم وصل مي شود ؛ دو درب در سمت جنوب ، دو درب در سمت شمال و يك درب در سمت مشرق . چهار در از جنس نقره و يك در طلا و نقره است .

سقف و ديوار رواق هاي حرم يك سان و يك شكل است و همه به دست هنرمندان ايراني و با هزينه حاج علي نقي كاشاني آينه كاري شده است . رواق جنوبي نيز زمان آيت الله ميرزاي شيرازي آينه كاري شده و ده متر ارتفاع دارد . ^{( 1 )}

مقابل درِ جنوبي حرم ، ايوان مستطيل شكلي قرار دارد كه ديوارهاي آن با كاشي هاي زيبا توسط هنرمندان ايراني تزيين شده است . اين ايوان 33 متر طول و ده متر عرض دارد كه در قسمت جنوبي صحن واقع است و از شمال به رواق جنوبي حرم وصل مي شود . وسط ايوان ، قسمت شمال آن ، ايوان كوچك ديگري قرار دارد كه از آثار دوران آل بويه است . اين ايوان وسط درِ ورودي رواق حرم واقع است . كف ايوان ياد شده با سنگ مرمر فرش شده و ديواره ها تايك متري از سنگ مرمر پوشيده اند . در دو طرف اين ايوان نيز دو مناره زيبا ساخته شده است . ^{( 2 )}

كف رواق ها و ايوان ها نيز سنگ هاي مرمر است . اين سنگ ها در 1381 ق با سنگ هاي مرغوب ايتاليايي عوض شد . ^{( 3 )}

حرم مطهر در ابعاد 12 × 12 و رواق ها 20 × 20 متر است . بالاي آن در اطراف ، كتيبه اي بر روي سنگ شامل شعرهايي در مدح و ستايش امامان ديده مي شود . از كتيبه تا سقف ، همه ، به وسيله سليمان خان ركن الملك شيرازي آينه كاري شده است . ^{( 4 )} در زير سقف نيز كتيبه بزرگي مشتمل بر آيه هاي قرآني تعبيه شده است . ساختمان حرم و رواق ها ازسه جهت به صحن بزرگ ووسيعي محاط است وضلع بيروني آن62ايوان كوچك دارد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ميلاني ، همان ، 187 .

2 . دايرة المعارف تشيع ، همان جا .

3 . مهدوي ، همان ، 43 .

4 . همان جا .

208

4 ـ صحن حرم

مرقد مطهر عسكريين از سه صحن تشكيل شده است ، يك صحن آن به سرداب مطهر اختصاص دارد ، يك صحن در مقابل ايوان و صحن ديگر در كنار صحن اول قرار دارد . ^{( 1 )} صحن ها به وسيله درهايي به هم وصل و به خارج مرتبط مي شود . ضلع بيروني ساختمان مشرف به صحن داراي 62 ايوان است .

ميرزا محمد تهراني مقابل ايوان بزرگ حوضي ساخت كه جلوه بسيار زيبايي داشت امّا بعدهااين حوض را خراب كردند . طول صحن امامين ، كه بزرگ ترين صحن است ، 78 و عرض آن 77 متر است . ميرزا عبدالحسين مجتهد به دستور ناصر الدين شاه تعميراتي در آن انجام داد و آن جا را كاشي كاري كرد . ^{( 2 )} در ضلع شرقي و غربي اين صحن هجده ايوان قرار دارد و مصلاي بزرگ آستان از طريق صحن ارتباط مي يابد .

صحن دوم ؛ به نام صحن مصلي به طول پنجاه و عرض چهل متر است .

صحن سوم ؛ به نام صحن الغيبه 64 متر طول و 5/61 متر عرض دارد . ^{( 3 )}

در دوران اخير ، ديوارهاي صحن ها را برداشتند و دو سر صحن را به هم وصل كردند . چهار در نيز در آن تعبيه شد كه يكي از آن ها را سلطان عبدالحميد عثماني ساخته است . ^{( 4 )} بر روي سر در مقابل ايوان ، ساعتي نصب شده كه زيبايي صحن را دو چندان مي كند . ( تصوير شماره 56 )

5 ـ گنبد و مناره ها

برفراز بقعه و مرقد مطهر دو امام گنبدي ساخته اند كه از همه گنبدهاي عتبات عاليات بزرگ تر و محكم تر است . ^{( 5 )} در ابتداي امر ، در عصر ناصر الدوله حمداني ، گنبد كوچكي از گچ و آجر برفراز مرقد ساخته شد . معز الدوله ديلمي نيز گنبد ديگري به جاي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مهدوي ، همان ، 43 .

2 . ناصرالدين شاه ، همان ، 153 .

3 . صحتي سردرودي ، همان ، 75 .

4 . ميلاني ، همان ، 190 .

5 . اديب الملك ، همان ، 100 ؛ ابو طالب خان ، مسير طالبي ، 406 .

209

آن ساخت . چندي بعد ، ارسلان بساسيري آن را خراب كرد و گنبد بهتري ساخت . گنبد كنوني ساخته ميرزا احمد خان دنبلي و فرزند اوست كه با آجر ساخته شده و به كاشي هاي خاكستري مزين است . در زمان ناصر الدين شاه ، آن را از ثلث ثروت امير كبير تذهيب و طلايي كردند . شيخ عبدالحسين تهراني بر اين كار نظارت داشت . ^{( 1 )}

محيط گنبد 68 متر است و 72 هزار كاشي طلا در آن به كار رفته است . داخل گنبد آينه كاري و مزين به آيه هاي قرآني و اسم هاي ائمه اطهار با كاشي هاي هفت رنگ است .

در دو طرف گنبد دو گل دسته بسيار زيبا و بزرگ به ارتفاع 36 متر از فاصله بسيار دور به چشم مي خورد . براي نخستين بار ، الناصر ، خليفه عباسي ، در 606 ق دو مناره براي حرم ساخت . ^{( 2 )} اين دو مناره در دوره ناصر الدين شاه توسط شيخ عبدالحسين مجتهد تهراني ( شيخ العراقين ) تعمير و بازسازي شدند ^{( 3 )} و قسمت هاي بالاي آن را حاج علي اصفهاني كهربايي در 1387ق به طلا آراست . ^{( 4 )} ( تصوير شماره 57 )

6 ـ سرداب غيبت

در داخل صحن دو امام ، ضلع شمال غربي و پانزده متري بقعه و حرم مطهر ، مقامي است كه امروزه به سرداب غيبت معروف است . سرداب به زيرزميني گويند كه در خانه ها ساخته مي شد تا ساكنان را از گرماي بيش از حد تابستان در امان دارد و اهل خانه ساعتي از روزهاي گرم تابستان را در آن جا مي گذرانيدند . در منزل امام هادي ( عليه السلام ) سردابي بود كه ايشان و فرزند بزرگوارش ، امام عسكري ( عليه السلام ) ، و نوه گران قدرش ، حضرت بقية الله اعظم ، چند صباحي را در آن زيسته و به عبادت پروردگار مشغول بودند . به هنگام رحلت امام عسكري ( عليه السلام ) فرزندش از ديده ها غايب شد . ^{( 5 )}

بعدها مردم عوام و بسياري از جاهلان پيرامون اين واقعه داستان ها ساختند و چنين

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . فخرالمك اردلان ، از حريم تا حرم ، 65 ؛ ناصرالدين شاه ، همان ، 153 .

2 . مهدوي ، همان ، 45 .

3 . فخرالملك اردلان ، همان ، 65 .

4 . دايرة المعارف تشيع ، 94 .

5 . شيخ ذبيح الله محلاتي ، مآثر الكبرا في تاريخ السامراء ، 1/288 ؛ مصلح الدين مهدوي ، همان ، 49 .

210

گفتند كه حضرت مهدي (عجل الله تعالي فرجه الشريف) پس از ورود به چاه داخل سرداب ناپديد شده است . براساس اين اعتقاد ، زائران شيعه در داخل سرداب ، از حوضي كه محل وضوي امام هادي و عسكري ( عليه السلام ) بود ، به عنوان تبرك خاك برمي داشتند كه كم كم اين مكان به بئر غيبت يا چاه غيبت معروف شد . ^{( 1 )} در اين جا ضروري است اشاره شود كه در هيچ يك از متن هاي معتبر شيعي به اين مكان با عنوان « چاه غيبت » يا « محل غيبت حضرت مهدي » اشاره نشده است و بسياري از بزرگان شيعه نيز به انكار آن پرداخته اند . مرحوم محدث نوري ، صاحب المستدرك ، علت پيدايش « سرداب غيبت » را چنين شرح مي دهد : « عده اي از خادمان اين مكان براي كسب منافع مادي و دنيوي خود چنين خرافه اي را رواج داده ، آن را چاه غيبت معرفي كرده اند و از آن محل خاكي براي تبرك در مقابل دريافت پول به زائران مي دادند . مرحوم شيخ العراقين ، از علماي عالي قدر شيعه ، براي جلوگيري از اين اقدام ناصواب ، چاه مذكور را پر كرده و درب آن را محكم بست . اما بعدها ، خادمان دوباره آن را گشوده و تا به امروز با اين ترفند به گرفتن پول از زائران مي پردازند » . ^{( 2 )} مرحوم شيخ عباس قمي گويد : « اين خرافه را علماي اهل سنت به شيعه نسبت مي دهند و مي گويند شيعه معتقد است مهدي آن ها در اين چاه غايب شده و در آن جا باقي است تا هرگاه خداوند بخواهد بيرون آيد و جهان را پر از عدل و داد كند » . ^{( 3 )} ياقوت حموي ، از تاريخ نويسان اهل سنت ، در بيان سامراء گويد : « وبها السرداب المعروف في جامعها الذي زعم الشيعه ان مهديهم يخرج منه . . . » . ^{( 4 )} [ در سامراء سرداب معروفي ، در مسجد آن شهر ، وجود دارد كه شيعه مي پندارند مهدي آنان از اين سرداب ظهور خواهد كرد ] . چنان كه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . جلالي الحسيني ، مزارات اهل البيت و تاريخها ، 141 ـ 143 .

2 . محدث نوري ، كشف الاستار ، 43 ؛ مصلح الدين مهدوي ، تاريخچه سامراء ، 49 به نقل از هدية الزائرين ، اديب الملك كه خود شاهد برداشتن خاك از اين جا بوده ، گويد : « چون به تدريج از اين مكان تيمناً خاك برمي داشته اند به صورت چاهي در آمده و در اصل چاه نبوده است » ( سفرنامه اديب الملك ، 102 ) .

3 . مهدوي ، همان ، 41 ؛ به نقل از هدية الزائرين . براي نمونه ، بنگريد : محمد كرد علي ، خطط الشام ، 5/248 . ناصر الدين شاه از زمره كساني است كه تلاش كرد تا اين چاه را مسدود كند . او مي گويد : « به آقا شيخ محمد گفتم شبكه مطلايي بر درچاه نصب كند » ( سفرنامه ناصر الدين شاه به عتبات ، 155 ) .

4 . ياقوت حموي ، معجم البلدان ، 3/174 ـ 175 .

211

مي دانيم ، همه منابعي شيعي محل ظهور حضرت مهدي (عجل الله تعالي فرجه الشريف) را مكه ذكر كرده اند . ^{( 1 )} در هر حال ، رواج اين اعتقاد نه تنها موجب تمسخر و وهن شيعه مي شود بلكه عده اي از معاندان و منكران ، وجود مبارك حضرت مهدي (عجل الله تعالي فرجه الشريف) آن را بهانه مي كنند تا اصل مهدويت را انكار كرده آن را ساخته و پرداخته شيعه و از خرافات آنان بدانند . به هر روي ، زائران فهيم و ارادت مند اهل بيت بايد از هر گونه اقدامي كه موجب وهن و تمسخر شيعه و سوء استفاده دشمنان شود ، خود داري كنند . سيد محسن الامين ، از علماي بزرگ شيعه ، معتقد است كه اين توهمي فاسد براي برخي است كه مي پندارند حضرت مهدي (عجل الله تعالي فرجه الشريف) در اين سرداب است ، جز اين نيست كه تبرك به اين مكان تنها براي تبرك به آثار صالحين است زيرا سه تن از امامان شيعه در اين مكان زندگي مي كرده اند . ^{( 2 )}

به هرحال ، سرداب غيبت كه تنها مي توان گفت زيرزمين خانه مسكوني امام عسكري و محلّ زندگي و سپس غيبت امام عصر (عجل الله تعالي فرجه الشريف) بوده است امروزه در داخل صحن ، به صورت مستقل با بقعه و گنبد كاشي كاري ، وجود دارد . داخل آن شامل يك غرفه شش ضلعي و يك غرفه مستطيلي كوچك و يك غرفه مستطيلي بزرگ است كه به مصلاي مردان و زنان شهرت دارد و از طريق يك راهروي بلند و باريك به هم وصل مي شود . در داخل اين غرفه پلكاني با بيست پله قرار دارد كه از آن به داخل سرداب راه است . ديوارهاي داخل سرداب و سقف آن آينه و كاشي كاري است و نوشته اي به خط كوفي روي يك نوار چوبي در طول ديوارهاي سه گانه قرار دارد .

بر سرداب غيبت درِ قديمي و كهن نصب شده كه تاريخ آن به سال 606 ق برمي گردد . اين در را الناصر لدين الله عباسي ساخته است و جلوه اي عالي از هنر قرن هفتم است . ^{( 3 )} درب دو لنگه دارد و به صورت مشبك است و حجره غيبت را از مصلاي مردان جدا مي كند . روي آن كتيبه اي به خط نسخ است كه حكايت از نحوه و زمان ساخت اين در دارد و نام سعد بن حسين بن سعد ، با تاريخ 617 ق ، ديده مي شود . اين در را

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . محسن الامين ، اعيان الشيعه ، 4/540 .

2 . محسن الامين ، همان ، 1/457 .

3 . صحتي سردرودي ، همان 94 ـ 95 ؛ مدرسي ، شهر حسين ، 265 .

212

« باب الغيبت » مي نامند و پشت آن اتاق كوچكي به طول دو و عرض 5/1 متر وجود دارد كه به محل غيبت امام عصر (عجل الله تعالي فرجه الشريف) مشهور است وچاه معروف به « چاه غيبت » نيز در گوشه همين اتاق است . امروزه درِ ياد شده بسته است و كسي نمي تواند از آن وارد شود . داخل آن با كاشي هاي هفت رنگ تزيين شده است . كاشي كاري آن را شيخ محمد به دستور ناصر الدين شاه انجام داده و كتيبه اي هم به يادگار گذاشته است . ^{( 1 )}

سرداب صحني به طول شصت و عرض بيست متر با ايوان و شبستان دارد . در گذشته ، راه سرداب از پشت سر نزديك قبر نرجس خاتون بود تا اين كه احمد خان دنبلي سرداب را به صورت جداگانه ساخت و صحن وايوان براي آن قرار داد . ^{( 2 )} سرداب به وسيله دري به شبستان وصل مي شود كه به سرمايه سهم الملك عراقي اراكي نقره كاري شده است . روي سرداب مسجدي وجود دارد كه به مسجد صاحب مشهور است . اين مسجد را هم حسينقلي خان دنبلي ساخته است . برفراز مقام غيبت يا سرداب گنبدي كاشي كاري شده قرار دارد . بناي آن در 1202 ق توسط احمد خان دنبلي ساخته شده و كاشي كاري آن از كارهاي محمد علي ميرزا ، حاكم كرمانشاهان ، است . ^{( 3 )}

در حال حاضر ، فضاي داخل سرداب را با انجام تغييراتي گسترش داده اند . ( تصوير شماره 58 ـ 59 )

ج ـ ساير قبرهاي سامراء

1 ـ قبرهاي امام زاده ها

1 ـ 1 ـ آستان سيد محمد

ابو جعفر ، سيد محمد فرزند امام هادي ( عليه السلام ) در 50 كيلومتري جنوب سامراء و در شمال بغداد و نزديك قريه اي به نام بلد ^{( 4 )} از نواحي دُجَيل ، بين راه بغداد و سامراء ، دفن

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ناصر الدين شاه ، همان ، 155 .

2 . مهدوي ، همان ، 51 ؛ ذبيح الله محلاتي ، همان ، 1/288 ـ 289 .

3 . ناصر الدين شاه ، همان ، 153 ؛ ميرزا ابو طالب خان ، مسير طالبي ، 406 .

4 . قريه بلد امروزه در استان صلاح الدين واقع شده است كه به سبب وجود اين قبر به « بلد سيد محمد » معروف است . اين قريه تا بغداد هشتاد كيلومتر فاصله دارد .

213

شده است . او ، كه از بزرگان و مبارزان عصر خود بود ، در ميان شيعيان و دوست داران اهل بيت به « سبع الدجيل » ، شير دجيل ، معروف بود . سيد محمد در 228 ق ، به دنيا آمد و در 252ق دو سال قبل از شهادت امام هادي ( عليه السلام ) ، درحالي كه از زيارت پدر باز مي گشت در قريه بلد بيمار شد و از دنيا رفت و در همان جا خاك شد . ^{( 1 )} از تاريخ بناي بقعه او اطلاعي در دست نيست و به نظر مي رسد در دوران عضد الدوله ديلمي ساخته شده باشد . نخستين كسي كه به تعمير و مرمت بقعه اين بزرگوار اقدام كرد شاه اسماعيل صفوي بود . سپس ، مولي محمد رفيع بن محمد شفيع در 1198ق ، به نمايندگي از سوي احمد خان دنبلي به ادامه اين كار همت گماشت . اين بقعه تا زمان ياد شده به دليل دوري از جاده اصلي سامراء چندان مورد اعتنا و توجه نبود و متروك شده بود . ^{( 2 )} با قرار گرفتن اين آستان برسرراه اصلي بغداد ـ سامراء ، زائران بي شماري را به سوي خود جلب كرد و رو به آباداني نهاد . در 1208 ق ، شيخ زين العابدين كاظمي آل سلماسي گنبدي از گچ و آجر برروي آن مزار بنا كرد و كاروان سرايي نيز جهت سكونت زائران ، به هزينه احمد خان دنبلي ، ساخته شد . ^{( 3 )} در 1244 ق ، ملامحمد صالح برغاني قزويني با نظارت سردار حسن خان تعميراتي روي آستان سيد محمد انجام داد . او عمارت قبلي را تخريب و آستان و گنبد را به صورت مجلل بنا كرد كه بازسازي آن شش سال طول كشيد . ^{( 4 )}

در 1310 ق به كوشش مرحوم محدث نوري برخي از كاشي هاي گنبد مرمت و هشت حجره در جنوب و چهار حجره در طرف غرب صحن احداث شد . ضريحي از فولاد روي مرقد مطهر قرار گرفت و كف صحن با سنگ مرمر فرش شد . ديوارهاي اطراف ، تا نيمه ، با سنگ تزيين و بقيه آينه كاري گرديد . در سال هاي 1380 تا 1384ق توسعه اي در آستان مقدس امام زاده محمد توسط حاج آقا محمد طباطبايي قمي انجام

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . دايرة المعارف تشيع ، 1/98 .

2 . پيشين ، 1/98 .

3 . صحتي سردرودي ، همان ، 107 ؛ حسيني الجلالي ، همان ، 146 .

4 . دايرة المعارف تشيع ، 1/98 .

214

يافت كه آخرين تعميرات در آن بود . ^{( 1 )} اكنون ، صحن به شكل مربعي با ضلع هاي 150 متري است . محيط گنبد پنجاه و ارتفاع آن 45 متر است و در كنار آن مناره اي به ارتفاع چهل متر قرار دارد كه در 1379 ق ساخته شده است . داخل حرم نيز با كاشي كاري و آينه كاري هنرمندان ايراني تزيين شده است . ^{( 2 )} ( تصوير شماره 60 )

2 ـ 1 ـ آستان ابراهيم بن مالك اشتر

ابو نعمان ابراهيم ، فرزند شجاع و دلاور مالك اشتر و انتقام گيرنده خون شهيدان كربلا ، در جنوب شهر دُجيل ، در هشت فرسخي سامراء و در نزديكي جاده قديم بغداد ـ سامراء به خاك سپرده شده است .

ابراهيم فرمانده كل سپاه مختار بود كه در زمان عبد الملك مروان بر خليفه وقت قيام كرد و بصره ، كوفه و ساير شهرهاي عراق را به تصرف در آورد . ابراهيم در يك درگيري با سپاه خليفه به فرماندهي عبيداله بن زياد ، عامل اصلي فاجعه كربلا ، موفق شد سپاهيان خليفه را درهم كوبد و هريك از فرماندهان آن سپاه را ، كه در حادثه كربلا نقش مؤثري داشتند ، به هلاكت برساند . او عبيد اله بن زياد ، شمر بن ذي الجوشن ، حرمله ، خولي و ساير جنايت كاران كربلا را به بدترين وجهي به قتل رساند و با گرفتن انتقام خون شهيدان كربلا نام خود را در تاريخ ماندگار و جاويدان ساخت . ابراهيم پس از آن به خدمت مصعب بن زبير در آمد و به عنوان فرمانده سپاه او ، در 83 ق ، با سپاهيان عبدالملك درگير شد و در منطقه دير جاثليق نزديك دجيل به شهادت رسيد . امروزه ، مزار اين دوست دار اهل بيت زائران زيادي دارد . بناي بقعه در عصر صفويه تجديد و بر سر در ورودي آن نوشته شده است : « هذا قبر المرحوم ابراهيم بن مالك اشتر النخعي ، علم دار رسول الله ، 1089 ق » . آستان ابراهيم حرمي وسيع و گنبدي از گچ و آجر دارد كه به تازگي توسط حاج محمود المجيد تعمير و تجديد بنا شده است . ^{( 3 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . همان جا .

2 . همان جا ؛ صحتي سردرودي ، همان ، 108 .

3 . صحتي سردرودي ، همان ، 133 ؛ مهدوي ، همان ، 70 .

215

2 ـ قبر عالمان و بزرگان دين

1 ـ 2 ـ صولي كاتب ( 176ق ـ 243 ق )

ابو اسحاق ابراهيم بن عباس بن محمد بن صول ، معروف به صولي كاتب ، از نويسندگان و انديشمندان قرن دوم هجري است كه در سامراء خاك شده است . ^{( 1 )}

2 ـ 2 ـ ابن سكيت ( 186ق ـ 244 ق )

ابو يوسف يعقوب بن اسحاق اهوازي ، معروف به ابن سكيت ، از اصحاب و ياران امام جواد ( عليه السلام ) و امام هادي است . او در عصر متوكل به شديد ترين وجهي به دستور خليفه به قتل رسيد و زبان او ، كه به ستايش امام علي ( عليه السلام ) و دو فرزندش از كام بيرون آمده بود ، به دست دژخيمان خليفه براي هميشه از كام برآمد . ابن سكيت اهل علم و شعر و ادب و مورد اعتماد امامان شيعه بود . ^{( 2 )}

3 ـ 2 ـ نجاشي ( 372ق ـ 450 ق )

ابوالعباس احمد بن عباس بن محمد ، صاحب تأليف مشهور رجال ، در مطير آباد ، نزديك سامراء دفن شده است . او از رجال شناسان برجسته شيعه و مورد اعتماد عالمان شيعي بود ^{( 3 )} و كتابش به نام خود او معروف است .

4 ـ 2 ـ شيخ رضا همداني ( 1250 ق ـ 1322 ق )

علامه شيخ رضا فرزند شيخ هادي همداني نجفي از مراجع تقليد قرن سيزدهم هجري و صاحب تأليفاتي در فقه و اصول از جمله مصباح الفقيه است . او را در رواق سمت پايين پاي عسكريين دفن كرده اند . ^{( 4 )}

5 ـ 2 ـ زرقاني شيرازي ( ف 1310 ق )

شيخ محمد حسين زرقاني شيرازي ، از عالمان بزرگ شيراز و از شاگردان ميرزاي شيرازي بزرگ در زاويه صحن مقدس عسكريين ، نزديك پنجره هاي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مهدوي ، همان ، 69 .

2 . همان ، 85 .

3 . همان ، 72 .

4 . همان ، 76 .

216

سرداب مطهر دفن است .

آن بزرگوار به هنگام ساختن حسينيه اي در سامراء ، به داخل چاه آب آن افتاد و فوت كرد . علت اين حادثه روشن نيست . ^{( 1 )}

6 ـ 2 ـ سيد محمد شريف ( ف 1322 ق )

سيد محمد شريف بن محمد طاهر حسيني تويسركاني از عالمان و رجال صاحب تأليف قرن چهاردهم هجري در رواق شرقي حرم به خاك سپرده شده است . ^{( 2 )}

7 ـ 2 ـ نوري ايلكايي ( ف 1320 ق )

شيخ ابراهيم كبير نوري ايلكايي عالم ، فقيه و از شاگردان ميرزاي شيرازي بزرگ و ميرزا محمد تقي شيرازي است . قبر او در رواق غربي ، پايين پاي مبارك امامين ، قرار دارد . ^{( 3 )}

8 ـ 2 ـ حاج ميرزا محمد حسين شيرازي ( ف 1338 ق )

حاج ميرزا محمد حسين فرزند ميرزا خليل الله شيرازي از عالمان مهاجر به سامراء و شاگرد ميرزاي شيرازي بزرگ بود و در فقه تبحر داشت . ^{( 4 )} او را در رواق حرم به خاك سپردند .

9 ـ 2 ـ سيد حسن كليددار ( ف 1345 ق )

سيد حسن كليددار فرزند سيد رضا ، از كليدداران و متوليان آستان مقدس ، در رواق مطهر امامين دفن شده است .

3 ـ قبر خليفه ها و اميران

در سامراء هشت تن از خليفه هاي بني عباس را به خاك سپرده اند كه در آن دوران اين شهر مركز خلافت آنان بود : 1 ـ معتصم 2 ـ واثق 3 ـ متوكل 4 ـ منتصر 5 ـ مستعين

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . همان ، 74 .

2 . همان ، 78 ؛ موسوي الزنجاني ، همان ، 127 .

3 . همان ، 69 .

4 . مهدوي ، همان ، 75 .

217

نقشه حرم مطهر امامين عسكرين (عليهما السلام)

218

6 ـ معتز 7 ـ مهتدي 8 ـ معتمد ^{( 1 )} .

هم چنين ، ميرزا احمد خان دنبلي ( ف 1200 ق ) ، حاكم آذربايجان ، و فرزندش حسينقلي خان ( ف 1207 ق ) ، كه هر دو از بانيان و ساعيان بازسازي و مرمت آستان عسكريين بودند ، در رواق مطهر دفن شده اند و مقبره عده اي از رهبران دنبلي نيز در كنار آنان قرار دارد . ^{( 2 )}

ج ـ مسجدهاي تاريخي سامراء

1 ـ مسجد جامع

يكي از قديمي ترين مسجدهاي تاريخي عراق مسجد بزرگ سامراء است كه از بناهاي زمان متوكل ، ابتداي قرن سوم هجري ، است و ساخت آن از 848 تا 825م طول كشيد . اين مسجد هم به لحاظ وسعت و هم به لحاظ قدمت از ديگر مسجدهاي عراق بزرگ تر است مساحت داخلي آن 240 × 156 متر و مساحت بيروني آن 376 × 440 متر است كه در مجموع 38000 مترمربع را به خود اختصاص مي دهد . چهارده درب ورودي دارد كه سه درب در ضلع شمالي ، چهار درب در غرب و شرق و نُه درب در جنوب قرار دارد . صحن مسجد نيز 110 × 160 متر است . ^{( 3 )}

اين مسجد در بيرون شهر فعلي سامراء و حدود دو كيلومتر پايين تر از آستان مقدس عسكريين قرار دارد . امروزه ، از اين مسجد تنها ديواره هاي آن و مناره معروف به ملويه باقي مانده است . داخل مسجد سقف ندارد و كف آن همه خاكي است . ديوارهاي بسيار ضخيم آن همانند ديوارهاي قلعه اي است كه حدود دو متر ضخامت دارد . ارتفاع آن ده متر و داراي چهل برج در ضلع هاي مختلف است . ضلع هاي شمالي و جنوبي ، هريك ، هشت برج و ضلع هاي شرقي و غربي داراي ده برج است . ^{( 4 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مهدوي ، همان ، 52 .

2 . همان ، 75 .

, V,1 . P, 130 Islam . Henry, Stierlin,

. Ibid, V,1 . P,131

219

هزينه ساختمان اين مسجد در آن دوران ، نزديك به چهارصد هزار دينار طلا بوده است . ^{( 1 )} اين مكان ابتدا در خارج از شهر قرار داشت و كنار راه آن بازار و دكان هايي ساخته بودند . راه مسجد به حدي وسيع بود تا خليفه بتواند سواره يا پياده به مسجد بيايد و در آن مسجد نماز گزارد . ^{( 2 )} وسط صحن حوضي ساخته بودند كه فواره هاي آن همواره در حال فوران بود . ^{( 3 )} از اين مسجد امروزه فقط ديوارها و مناره آن باقي است كه در دوران معاصر بازسازي شده است .

1 ـ 1 ـ مناره ملويه ^{( 4 )}

متوكل عباسي در ضلع شمالي مسجد بزرگ سامراء مناره اي ساخت كه هنوز ، پس از 1200 سال ، راست قامت برجاي مانده و از كيلومترها مسافت چشم بيننده را به خود خيره مي سازد . اين مناره عظيم به لحاظ سبك و نوع معماري از عجايب دنيا و در جهان اسلام بي نظير است . ارتفاع آن به 55 متر مي رسد كه برروي يك قاعده و پايه مربعي شكل به مساحت 32متر بنا شده است . اين مناره به شكل مخروطي از قاعده اي بسيار پهن به مساحت 32 متر آغاز و تا بالاترين نقطه امتداد مي يابد و رأس آن با شش متر مساحت ختم مي شود . ^{( 5 )} از عجايب اين مناره سبك منحصر به فرد آن در پلكان هاي مناره است كه برخلاف همه مناره ها ، پلكان آن از بيرون و اطراف مناره است و به صورت مارپيچ و مدور در شش دور ، از پايين تا بالا ، امتداد دارد و شكلي چون حلزون به خود مي گيرد . ارتفاع هريك از پلكان ها حدود ده سانتي متر است و علت كوتاهي آن ها اين بود كه خليفه مي خواست با اسب از آن ها بالا رفته و ارتفاع مناره را صعود كند . ^{( 6 )} در دوره هاي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مصلح الدين مهدوي ، همان ، 23 ؛ جعفرالخليلي ، همان ، 9/85 ، 220 ـ 221 .

2 . اديب الملك ، همان ، 109 .

3 . صحتي سردرودي ، همان ، 155 .

. Malwiya .

. V,1 . P,132Islam . Henry, Stierline,

6 . اديب الملك ، همان ، 109 ؛ ناصرالدين شاه در سفرنامه در اين امكان ترديد روا مي دارد و مي گويد : « چون ارتفاع آن بسيار زياد است انسان در بالا رفتن آن دچار ترس مي شود و قطعاً استر و اسب در اين ارتفاع دچار وحشت و ترس فراوان مي شود » . ( همان ، 153 ) .

220

بعد ، ابن طولون در قاهره مسجد و مناره اي به همين سبك ولي كوچك تر از آن احداث كرد . اين بنا و معماري ظاهراً به تقليد از معبدهاي كلدانيان و بابليان ^{( 1 )} و يابرج بابل ^{( 2 )} ساخته شده است . زيرا كلدانيان اين نوع معبدها را براي انجام قرباني مي ساختند كه مي بايد به بالاترين نقطه برده و تقديم خدايان شود . ( تصوير شماره 63 )

2 ـ جامع ابي دُلف

يكي ديگر از مسجدهاي قديمي و تاريخي سامراء ، مسجد ابودلف است كه توسط ابودلف قاسم بن عيسي عجلي كرجي ، از حاكمان عصر عباسي ( ف 226 ق ) ، ساخته شد . ابو دلف ، در ادب و شعر و جنگ آوري و شجاعت شهره بود ، سفري به ايران داشت و خاطراتش را در سفرنامه اي به نام سفرنامه ابي دُلف در ايران به رشته تحرير در آورده است .

مسجد ابي دلف در شمال شرقي سامراء ، در محله المتوكليه ، قرار دارد و مساحتي حدود سي هزار متر مربع ، يعني 135 × 213 متر ، با هفده درب ورودي و پنج رواق و شبستان دارد . در داخل شبستان محراب و منبر واقع شده و صحن آن داراي سه حياط است كه مناره اي نيز در كنار آن ساخته شده است . ^{( 3 )} تركيب معماري اين مسجد را معماران مغربي و مصري در قيروان و قاهره اقتباس كرده و مسجدهايي بر آن اساس ساخته اند . ساخت مسجد ابي دُلف در حدود 246 ق به پايان رسيد و امروزه از آن جز ديوارهاي مخروبه بيروني و شبستان اثري برجاي نمانده است . ^{( 4 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

, V,I . P,133Islam . Henry, Stierline,

2 . هانري بايندر ، سفرنامه هانري بايندر ، 332 .

3 . جعفر الخليلي ، همان ، 9/223 .

. V,1 . P, 134 . Islam . Henry, Stierline,