بخش 5

110

8 ـ ساير قبرستان هاي معروف دمشق

الف ) قبرستان صوفيه و قبور عارفان دمشق

در غرب شهر قديمي دمشق ، كه محل زندگي بسياري از زهّاد و متصوّفه بوده است ، قبرستاني وجود دارد كه تنها اهل تصوف و بزرگان ايشان در آن به خاك سپرده شده اند . قبرستان ياد شده در غرب باب الصغير واقع شده و فاصله زيادي با آن ندارد . مشهورترين اين متصوّفه عبارت اند از :

1 . ابراهيم قونوي ( 652 ـ 732 ق . )

ابراهيم بن سليمان الحموي ، از علماي بزرگ حنفيه و از زهاد و متصوّفه مشهور قرن هفتم هجري بود ، تأليفات فراواني ؛ از جمله « شرح جامع الكبير في الفروغ الشيباني » و « شرح منظومه نسفي » از او به جاي مانده است .

2 . احمد بن بدرالدّين ( م 934 ق . )

احمد بن بدرالدين الحنفي ، از متصوفه بزرگ حنفي دمشق بود كه در محله شويكه مدفون شد .

3 . ابو عمرو بن صلاح ( م 634 ق . )

تقي الدين بن صلاح ، مفتيِ صلاح الدين ايوبي ، فقيه ، محدّث و مفسّر بزرگ ، در

111

سمت غربي قبرستان صوفيه مدفون شد . ^{( 1 )} نگارنده اين سطور در شهر حلب قبري در كنار مشهد الحسين ديده كه به عمرو بن صلاح منسوب بوده است .

4 . ابن المحدث ( 642 ـ 695 ق . )

ابراهيم بن عبدالرزاق حنفي ، معروف به ابن المحدّث ، در موصل به دنيا آمد و در دمشق درگذشت . وي يكي از فضلا و شعراي بزرگ متصوّفه بود .

5 . عبدالرحمان بن نوح ( م 654 ق . )

از شيوخ بزرگ فرقه نوري بود . در دمشق فتوا مي داد و از عرفا و زهاد متقي محسوب مي شد . ^{( 2 )}

6 . قطب الدين نيشابوري ( م578 ق . )

مسعود بن محمد بن مسعود ، قطب الدين ابوالمعالي نيشابوري امام شافعي ، از متصوّفه ، بلغا و ادباي بزرگ دمشق بود ، كه در شرق مقابر صوفيه مدفون شد .

7 . فخر بن عساكر ( م620 ق . )

وي شيخ الشافعيه شام و از زهّاد و عبّاد بود ، كه گويند هيچ گاه زبانش از ذكر نام خدا باز نمي ايستاد . از فضايل وي بسيار سخن گفته اند . او در شرق مقابر صوفيه و در مقابل قبر عمرو بن صلاح مدفون گشت . ^{( 3 )}

8 . ابن كثير دمشقي ( م 774 ق . )

عمادالدين ابن كثير قرشي الدمشقي ـ از مورّخان و سيره نويسان بزرگ اسلام ـ و صاحب كتاب مشهور « البداية والنهايه » از شاگردان ابن تَيميه بود ، كه در كنار قبر استادش ابن تيميه در مقابر صوفيه مدفون گشت . ^{( 4 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابن حوراني ، همان كتاب ، ص40

2 . پيشين ، ص36

3 . پيشين ص35 . فخر بن عساكر با ابن عساكر مورخ مشهور دمشق تفاوت دارد .

4 . ابن حوراني ، همان كتاب ، ص35

112

9 . ابن تيميه

تقي الدين ابوالعباس احمد بن شهاب الدين عبدالحيم دمشقي حنبلي ، در شهر حرّان ، از توابع تركيه كنوني به دنيا آمد . در دوران حيات او ، مغولان به شهرهاي اسلامي هجوم آوردند و همه جا را در معرض ويراني و كشتار قرار دادند . ابن تيميه به علت تهاجم مغول به حرّان ، به دمشق آمد . در سايه تعليمات پدر ، در علوم متداول زمان خود ؛ از فقه ، حديث ، اصول ، كلام ، رياضيات ، ملل و نحل و اديان ديگر خبره شد و در فقه حنبلي به درجه اجتهاد رسيد . در فقه فتاوايي داد كه با فتاواي مذاهب اربعه اختلاف داشت .

وي در دارالقرآن تنكزيه دمشق به تدريس مي پرداخت . هنگام فتح اين شهر از سوي مغول ، مردم را به مقابله بر ضدّ آنان فرا خواند و خود نيز در جهاد عمومي عليه آنان حضور يافت . پس از آنكه در دمشق ميان عقايد وي و ساير مذاهب اربعه اختلافات و درگيري هايي پديد آمد ، او را بارها محاكمه و به زندان انداختند ولي از عقايد خود دست بر نداشت . ابن تيميه سفر براي زيارت پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) به مدينه را حرام مي دانست و مي گفت تنها براي اقامه نماز در مسجدالنبي ( صلّي الله عليه وآله ) به آن جا مسافرت كرد . او به حديثي استناد مي كرد كه « لاَ تشدّ الرّحال إلاّ ثلاثة مساجد . . . » و يا توسل به پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) و ساير بزرگان دين را جايز نمي دانست . خواندن نماز كنار قبور و ساختن بقعه و گنبد بر روي آن را شرك مي شمرد . همچنين او به تجسيم خداوند قائل بود و در تفاسير آيات الهي كه از ذات احديت سخن مي رفت ، براي خداوند دست و پا و زبان و . . . تصوّر مي كرد . اين اعتقادات باعث برانگيختن خشم بسياري از علماي اهل سنت شد . ^{( 1 )}

حكام دمشق يا مصر نيز گاهي از عقايد او دفاع و يا بر ضد او دست به اقدام مي زدند تا اين كه در نهايت ، وي در زندان قلعه دمشق از دنيا رفت . او را در مقابر صوفيه ـ كنار قبر برادرش شرف الدّين عبيدالله ـ دفن كردند . ^{( 2 )} عقايد انحرافي ابن تيميه به ويژه تعارض و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . محمد زكي ابراهيم ، نويسنده مشهور اهل سنت مصر ، مبحثي بسيار علمي و مستدل در ردّ احاديث شدّالرحال ابن تيميه ارايه كرده و در تأليف خود به نام مراقد اهل بيت در قاهره ، ده ها تن از علماي بزرگ اهل سنت كه عليه ابن تيميه موضع گرفته اند را معرفي كرده است ( همان كتاب صص150 تا 185 ) .

2 . نكـ : ابن كثير ، البداية والنهايه ، ج14 ، صص135 و 136 ، ابن رحب حنبلي ، طبقات الحنابله ، ج2 ، ص388 به بعد ، ابن شاكر ، فوات الوفيات ، ج1 ، ص70 به بعد .

113

خصومت وي با شيعه ، از طريق شاگردان متعصب او ؛ يعني شمس الدين ابن قيم جوزيصاحب « زاد المعاد في هدي خير العباد » و ابن كثير ، صاحب « البداية والنهايه » در عالم اسلام گسترش يافت و سرانجام محمد بن عبدالوهاب با استفاده از تعاليم او ، مكتب جديدي به نام « وهابيه » پديد آورد و پيروان او از جمله ابن سعود و فرزندانش ( آل سعود ) پس از تسخير شهرهاي مقدس مكه و مدينه ، بر اساس اعتقادات ابن تيميه و محمد بن عبدالوهاب ، بسياري از اماكن مقدس و مورد توجه عالم اسلام در اين دو شهر ، بهويژه قبور ائمه بقيع را تخريب كردند .

ب ) قبرستان باب توما و باب شرقي

قبرستان باب توما در شرق منطقه قديمي دمشق ، منطقه مسيحي نشين قرار دارد . در اين مقبره چند تن از صحابه و علماي اسلام مدفون اند ؛ از جمله :

1 . شرحبيل بن حسنه

شرحبيل بن حسنه ، يكي از چهار فرمانده اسلام است كه دمشق را فتح كردند . وي از صحابه پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) و كاتب وحي بود . در دمشق وفات يافت و در نزديكي باب توما به خاك سپرده شد . ^{( 1 )}

2 . ضرار بن اَزور اسدي

از صحابه پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) است كه در فتح دمشق حضور داشت . وي در « خارج باب شرقي » در محله الجزماء مدفون شد . قبر او داراي ضريح و بارگاه است . ^{( 2 )} قبر شيخ ارسلان دمشقي در نزديكي او است .

3 . معاذ بن جبلمعاذ بن جبل ، صحابي مشهور و رييس طايفه اوس ، در مقبره باب شرقي مدفون

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . نصرالدين البحره ، دمشق الأسرار ، ص12

2 . ابن حوراني ، همان كتاب ، ص85

114

است . ^{( 1 )} اين مطلب تنها در كتاب « زيارات الشام » ذكر شده است . و او بايد قطعاً در مدينه دفن شده باشد .

4 . شيخ ارسلان دمشقي ( ف . 540 ق . )

عارف بزرگ و مشهور دمشق ، ابي يعقوب بن عبدالرحمان عبدالله الجعبريمعروف به « شيخ ارسلان » ، در مقبره باب شرقي مدفون است . ^{( 2 )} وي از اكابر علما ، زهاد و عرفا است كه كرامات زيادي از او نقل كرده اند .

او در مسجد كوچكي ـ داخل باب توما ـ روزها و شب ها به عبادت مي گذرانيد كه اكنون به مقام شيخ ارسلان معروف است . گويند در نهايت زهد مي زيست و بيست سال تمام نجّاري مي كرد و يك سوم از درآمد آن را صدقه و يك سوم را براي لباس و زندگي خود و يك سوم آن را به رييس و پيشواي خود مي داد . ^{( 3 )}

ج ) قبور سلاطين مشهور دمشق

1 . معاوية بن ابي سفيان

معاويه پسر ابوسفيان بن حرب بن اميه ، تنها حاكمي است كه چهل سال در دمشق بر مسند خلافت نشست و حكمراني كرد . در مكان قبر وي اختلاف است ؛ بعضي چون ابن حوراني گويند وي در باب الصغير مدفون شد و ديواري بر گرد قبر وي كشيده بودند . ^{( 4 )}

ابن طولون گويد : قبر معاويه همان قبري است كه اكنون به قبر و مقام هود معروف است و در ديوار قبله جامع اموي قرار دارد ؛ زيرا به اتفاق علما ، هود به دمشق
نيامده است . ^{( 5 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . پيشين ، همان جا .

2 . نصرالدين البحره ، همان كتاب ، ص13

3 . ابن حوراني ، همان كتاب ، ص87

4 . پيشين ، همان كتاب صص46 و 47

5 . پيشين ، همان جا .

115

و اما در باب الصغير ، قبري بدين وصف نيست و شايد نظر دوم صحيح باشد ؛ زيرا كاخ معاويه ( قصر الخضراء ) در پشت ديوار قبله جامع اموي قرار داشته و بعدها خراب شده است . احتمال مي رود معاويه را از ترس خوارج در ديوار جامع مدفون ساخته باشند و مكاني كه امروز به عنوان قبر هود معروف است ، تنها مقام هود باشد كه در گذشته از آن سخن گفته ايم ^{( 1 )} و در آن جا كتيبه اي از پند و اندرزهاي هود يافت شده است .

امّا در پشت جامع اموي ( در زقاق معاويه ) كه از سمت شرق جامع اموي بدان راه است ، مقبره اي وجود دارد كه به معاويه منسوب است . اين مقبره حالتي نيمه مخروبه دارد و گنبدي نيز بر فراز آن به رنگ قرمز كم رنگ ديده مي شود . در اين قبه و مقبره كه در داخل محوطه اي كوچك و در آخر كوچه بسيار باريكي است ، خانواده اي زندگي كرده و از آن محافظت مي كنند . متأسفانه آنان اجازه ديدار از داخل مقبره را به نگارنده ندادند .

تصوير شماره 24

2 . معاوية بن يزيد بن معاويه ( معاويه ثاني ) معاوية بن يزيد بن معاوية بن ابوسفيان ، معروف به معاويه صغير و معاويه دوم فردي زاهد و پارسا و گوشه گير بوده است . پس از مرگ يزيد ، با او به عنوان خليفه مسلمين بيعت شد ولي با اكراه پذيرفت و بيش از چهل يا بيست روز نيز خلافت نكرد و در عزلت و گوشه گيري در سن 22 سالگي از دنيا رفت و به نقلي مسموم شد . وي آخرين حكمران و خليفه اموي از نسل ابوسفيان است ؛ كه پس از وي خلافت به خاندان مروانيان ـ شعبه اي ديگر از بني اميه ـ از فرزندان عاص و در رأس آن ها مروان بن حكم رسيد .

مسعودي گويد : هنگام وفات وي ، بني اميه اطراف او را گرفتند و گفتند : خلافت را به هركس از خاندانت مي خواهي واگذار كن . او گفت : به خدا سوگند كه شيريني خلافت بر شما را نچشيدم ، چگونه بار آن را بر گردن خود ( پس از مرگم ) بيندازم ؟ حال كه براي شيريني آن مي شتابيد ، آيا براي تلخي آن نيز چنين مي كنيد ؟ خداوندا ! من از تعيين خليفه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . نكـ : مبحث جامع اموي از كتاب حاضر .

116

بر مردم بيزارم و از آن كناره مي گيرم . خدايا ! من كسي همانند اهل شوري ( در هنگام مرگ عمر بن خطاب ) را نمي يابم . پس خود كسي كه اهليّت آن را داشته باشد ، بر اين امر نصب كن . اي كاش اين كار را بر عهده نمي گرفتم . آيا من بني اميه را به شيريني آن برسانم و بار آن را برگردن خود بگيرم و كسي كه شايسته آن است از آن باز دارم ؟ هرگز چنين نمي كنم .

وليد بن عتبة بن ابي سفيان بر او نماز گزارد به اميد اين كه خلافت به او برسد ، ولي هنگامي كه تكبير دوم را مي گفت ، كشته شد . ^{( 1 )} ابن كثير گويد : معاويه دوم در خارج باب الصغير مدفون است و ابن طولون نيز چنين گويد ؛ و ابن حوراني نيز مي نويسد : قبر وي در گوشه مقبره باب الصغير جنوبي است . ^{( 2 )} با كاوش فراوان در داخل باب الصغير ، مقبره اي بدين نام يافت نشد .

اما در جنوب مسجد اموي ، هنگامي كه از باب جنوبي و شبستان بيرون مي رويم در سمت چپ در داخل كوچه اي باريك امروزه قبري به نام او وجود دارد كه مردم به زيارتش مي روند و معتقدند از او حاجت مي گيرند .

تصوير شماره 25

3 . وليد بن عبدالملك بن مروانوليد بن عبدالملك بن مروان در سال 86 ق . به خلافت رسيد حكومتش نُه سال و هشت ماه به طول انجاميد . وليد در سن 43 سالگي مرد . او در امر بنا و ترميم مساجد و بناهاي مذهبي اهتمام داشت و جامع اموي در دمشق نيز از ساخته هاي اوست كه تاكنون در جهان بي نظير و مايه اعجاب است . وليد نسبت به تعمير و توسعه مسجدالنبي ( صلّي الله عليه وآله ) و مسجدالحرام نيز توجهي خاص داشت . گويند در باب الصغير ، شمال قبر معاويه دوم مدفون است . ^{( 3 )} البته آثاري از قبر او امروزه وجود ندارد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مسعودي همان كتاب ، ج3 ، صص76 و 77

2 . ابن حوراني ، همان كتاب ص49 ؛ ابن كثير ، همان كتاب ، ج8 ، ص237

3 . ابن حوراني ، همان كتاب ، ص75

117

4 . صلاح الدين ايوبي ( م589 ق . )

صلاح الدين بن ايوب بن محمد بن شاذي بن مروان بن يعقوب تكريتي ^{( 1 )} ، يكي از فرماندهان بزرگ سپاه اسلام در مقابل صليبي ها و فاتح بيت المقدس است . وي در 532 هجري در تكريت عراق به دنيا آمد . ابتدا به خدمت نورالدين محمود زنگي شهيد و سپس در دولت فاطمي نفوذ يافت و آن خلافت را مضمحل ساخت و به ايجاد دولت بزرگي بنام « ايّوبيان » دست زد . جنگ هاي متعدد او با صليبي ها برخاسته از روح سلحشوري و علاقه فراوان وي به « قُدس » بود . تنها او بود كه توانست بيت المقدس را با تلاش فراوان دوباره از تصرّف مسيحيان و متجاوزان در آورد و به دامان اسلام بازگرداند . ^{( 2 )}

قبر او در « مدرسه عزيزيه » و پشت جامع اموي ؛ يعني حدود بيست متري درِ شمالي جامع و سمت چپ كسي است كه از مسجد خارج مي شود . مدرسه عزيزيه اكنون فقط محل مقبره صلاح الدين است .

در صحن حياط مدرسه ، قبر سه شهيد از دوره عثماني ها است و پس از آن حجره اي قرار دارد كه بر فراز آن گنبدي با رنگ قرمز ساخته اند . در وسط اين حجره قبر صلاح الدين ايوبي واقع است . سنگ قبر بزرگي داشته كه با پارچه اي سبز پوشانيده شده و بر بالاي آن نيز سرپوش و يا عمامه اي به رنگ سبز قرار داده اند .

تصوير شماره 26

5 . ملك عادل ايّوبي ( 534 ـ 616 ق . )

ملك عادل ابوبكر بن ايّوب ، برادر سلطان صلاح الدين ايوبي ، در بعلبك به دنيا آمد . وي دو سال از برادرش صلاح الدين كوچكتر بود . ابتدا به همراه پدر و برادرش در خدمت نورالدين زنگي شهيد وارد شد و در جنگ هاي صليبي همراه برادرش

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . براي آگاهي بيشتر از شرح زندگاني وي ، نكـ : زبيدي ، ترويج القلوب في ذكر الملوك بني ايوب ، تحقيق صلاح الدين المنجد ، بيروت ، دارالكتاب الجديد 1983م .

2 . صلاح الدين صفدي ، تحفة ذوي الالباب ، ج2 ، صص92 ـ 80

118

صلاح الدين شركت كرد . ملك عادل پس از برادر بر مسند حكومت نشست . وي از كرج تا همدان ، جزيره ، شام ، مصر ، حجاز ، يمن و حضرموت حكم مي راند . فردي بردبار ، مجاهد ، صابر و آمر به معروف و ناهي از منكر بود . در قلب مردم جاي داشت و به انصاف و عدالت حكومت مي كرد . ^{( 1 )} ملك عادل را پس از مرگ ، ابتدا در قلعه دمشق مدفون ساختند و سپس به داخل مدرسه اي كه خود ساخته بود منتقل كردند ؛ يعني مدرسه عادليه كه در سمت شمال غربي جامع اموي و در شارع كلاسه ، مقابل مدرسه ظاهريه است . در داخل مدرسه و در راهروي ورودي سمت چپ ، حجره اي است كه قبر ملك عادل در وسط آن واقع شده و اين بقعه در حال ترميم است . وي در دمشق آثار و بناهاي تاريخي فراواني از خود بر جاي گذاشته است .

6 . نورالدّين محمود زنگي شهيد ( 511 ـ 560 ق )

سلطان نورالدين محمود بن ابي سعيد زنگي بن سيف الدين ، از سلحشوران و مجاهدان اسلامي است كه فداكاري ها و مجاهدت هاي فراواني از خود در تاريخِ جنگ هاي صليبي به ثبت رسانيده است . وي پس از مرگ پدر ، به ولايت شام رسيد ^{( 2 )} و نخستين كسي است كه در دمشق دارالحديث ساخت و اكنون نيز دارالحديث نوريه ، پابرجاست . در امور خيريه و بناي مدارس ، مساجد و نشر علم و مذهب اهل سنت كوشا بود . او قناعت ميورزيد و كمتر مي خورد و مي آشاميد . از غنايم جنگ استفاده نمي كرد و آن را صدقه مي داد و خريد و فروش شراب را در سرتاسر قلمرو خود ممنوع كرده بود .

قلعه هايي در حلب ، حمص ، حماة و بيمارستاني در دمشق ساخت و آن را وقف مسلمين كرد . نورالدين را پس از شهادت ، در مدرسه خود مدفون ساختند . ^{( 3 )} مدرسه نوريه كه از بناهاي او به سال 556 قمري است ، در بازار خياطين سابق و « سوق العصرونيه » كنوني در سمت چپ انتهاي بازار حميديه قرار دارد . مدفن وي در سمت چپ راهروي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . نعيمي ، همان كتاب ، ج2 ، ص208 ؛ همچنين نكـ : زبيدي ، ترويج القلوب في ذكر الملوك بني ايوب .

2 . صلاح الدين الصفدي ، تحفة ذوي الألباب ، ج2 ، ص72

3 . ابن حوراني ، زيارات الشام ، ص26

119

مدرسه است كه حجره اي كوچك ؛ محراب و گنبدي دارد و پنجره اي از اين مقبره به بازار باز كرده اند كه مردم آن را از بيرون زيارت مي كنند . در كرامات وي مطالبي گفته شده و بعضي او را مستجاب الدعوه دانسته اند .

7 . ملك ظاهر بَيْبَرْس ( ف . م . 676 ق . )

ملك ظاهر بيبرس بَنْدُقْداري ، از سلاطين مماليك است . ^{( 1 )} او از سلاطينِ پركار در زمينه ساختِ بناها و مساجد و آثار اسلامي در شام و دمشق است . بناهاي فراواني به نام او ثبت شده است . يكي از آن ها مدرسه ظاهريه است كه خودش را نيز در آن به خاك سپرده اند . اين مدرسه مقابل مدرسه عادليه ـ در شمال غربي جامع اموي ـ در شارع كلاسه است كه قبر او در راهروي ورودي مدرسه ـ در سمت راست ـ داخل حجره بزرگي است . اين مقبره داراي محراب بوده و گنبدي نيز بر فراز آن قرار دارد .

8 . ملك اشرف موسي ( ت . 576 ق . )

ملك اشرف موسي ، پسر ملك عادل ايوبي ، جواني خود را در بيت المقدس گذرانيد و آنگاه در جنگ هاي صليبي ، در خدمت پدر و عمويش صلاح الدين حضور يافت و نقش مهمي ايفا كرد . ^{( 2 )} وي براي شافعي ها مدرسه اي بنا كرد و خود نيز در فقه شافعي و حديث ، صاحب نظر بود .

مدرسه معروف « دارالحديث الأشرفيه » از بناهاي اوست كه خود در آن به خاك سپرده شده است . ^{( 3 )} دارالحديث الأشرفيه در سمت غرب جامع اموي و نزديك قلعه دمشق است .

9 . سيف الدين جقمق ( م . 824 ق . )

امير سيف الدين جقمق از واليان دوره مماليك دمشق ^{( 4 )} و باني مدرسه اي به نام

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . صلاح الدين الصفدي ، همان كتاب ، ج20 ، صص246 ـ 244

2 . صلاح الدين صفدي ، همان كتاب ، ج2 ، صص129 ـ 123

3 . نعيمي ، همان كتاب ، ج2 ، ص224

4 . صلاح الدين صفدي ، همان كتاب ، ج2 ، صص200 ـ 195

120

جقمقيه است . اين مدرسه كه مدفن او نيز هست ، در پايان كوچه اي است كه درِ شمالي جامع اموي به سوي آن گشوده مي شود .

10 . درويش پاشايكي از واليان معروف دوره عثماني در دمشق است كه در 979 ق . در اين شهر به حكومت رسيد . وي در كنار جامع درويشيه ، كه ساخته خود بود ، به خاك سپرده شد . مقبره وي در كنار خيابان درويشيه و حدود يكصد متر بالاتر از مدخل بازار حميديه است كه داراي قبه و ديواري هشت ضلعي است .

11 . شاهنشاه بن ايّوب ( م . 534 ق . )

وي برادر صلاح الدين و يكي از امراي بزرگ ايوبي بود ، كه در يكي از جنگ هاي مسلمانان با رومي ها شهيد شد . مقبره او در كنار مدرسه شاميه قرار دارد . اين مدرسه در پايان خيابان يوسف العظمه ، كنار پل هوايي است و هتل هاي محل اقامت زائران ايراني نيز معمولاً در نزديكي آن قرار دارد . آرامگاه او در كنارِ مدرسه و به صورت مستقل با گنبدي قرمز رنگ است كه قبر او نيز از داخل خيابان ديده مي شود .

12 . تورانشاه بن ايّوب ( م . 576 ق . )

وي يكي ديگر از برادران صلاح الدين ايوبي و از واليان دمشق و قاهره بود . ^{( 1 )} آرامگاه او كه جنب مقبره شاهنشاه بن ايوب برادرش و در كنار مدرسه شاميه قرار دارد ، داراي گنبدي به رنگ قرمز است .

13 . اسدالدين محمد شيره كوهوي شوهر خواهر صلاح الدين ايوبي است كه از طرف او به استانداري حمصگماشته شد . او كنار تورانشاه و شاهنشاه بن ايوب و در مجاورت مدرسه شاميه مدفون است . ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . پيشين ، ج2 ، صص97 ـ 95

2 . ابي يعلي حمزه ابن قلانسي ، ذيل تاريخ دمشق ص316 ؛ صلاح الدين الصفدي ، همان كتاب ، ج2 ، ص79

121

9 ـ ساير آثار تاريخي دمشق

الف ) ابواب تاريخي دمشق

در قرون و ازمنه بسيار دور ، شهرهايي كه موقعيت خاص نظامي و جغرافيايي داشتند ، به وسيله ديوارهايي ، كه گرداگرد آن كشيده شده بود ، حفاظت مي شدند . از آنجا كه دمشق همواره در معرض هجوم ها و تاخت و تازهاي پي در پي بود ، گرداگرد آن ، دو حصار كشيده بودند . ارتفاع ديوار اوّل حدود يك متر و نيم و ارتفاع ديوار دوم نزديك به دو متر و در فاصله هفت متري ديوار اول قرار داشته است .

براي استحكام و تقويت بيشترِ موضعِ دفاعي آن ، خندقي ميان آن دو حصار حفر كرده بودند . براي ديوارها ، برج هاي دايره اي به ابعاد دو متر و نيم ، براي نگهباني ساخته شده بود و خندقي نيز در خارج ديوارها حفر و به اين وسيله شهر به سختي و شدّت محافظت مي گرديد .

حاكمان مماليك ديوارهاي ياد شده را ساختند تا در مقابل تيمور لنگ نقش مهمي در حفاظت از شهر ايفا كند و در نتيجه ، وي ناگزير شد با خدعه و فريب وارد شهر شود . ^{( 1 )} در اين دوران شهر به شكل مستطيل بود كه از شرق به غرب آن ؛ يعني از باب الجابيه تا باب الشرقي 1500 متر و از شمال تا جنوب آن ؛ يعني از باب الفراديس تا باب الصغير حدود 750 متر مساحت داشت . چون اين ابعاد با ديوار به طور كامل محصور گشته بود ؛

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . اكرم العلبي ، دمشق بين عصر مماليك و عثماني ص49 ؛ ابن تغري بردي ، النجوم الزاهره في ملوك المصر و القاهره ، ج12 ، ص238

122

لذا براي ورود و خروج مردم ابواب و درهايي قرار داده بودند . قسمت هايي از اين ديوارها در دوره رومي ها ساخته شده و ابواب آن نيز متعلّق به آن دوران بود كه تا كنون نيز باقي مانده و قسمت هايي از آن نيز به دوران هاي اسلامي تعلّق دارد . ابواب اصلي شهر عبارت اند از :

1 . باب توما :

اين دروازه در سمت شمال شرقي شهر واقع شده و از بناهاي دوران رومي ها است . باب توما را به يكي از سرداران رومي ، به نام « توما » نسبت مي دهند كه از قريه « دومه » يا « دوما » بود . ^{( 1 )} باب توما در دوره اسلامي نيز پا برجا ؛ و در قرن ششم هجري به وسيله ايّوبي ها تعمير و تجديد بنا شد ؛ سپس امير تنكز از مماليك ، دوباره آن را مرمّت كرد . ^{( 2 )} اين اثر اكنون پس از چند هزار سال ، همچنان در وسط ميدان باب توما ، در خياباني به همين نام قرار دارد . قسمتي از ديوار شهر در فاصله اندكي با اين دروازه ديده مي شود . بر بالاي اين دروازه ، كتيبه اي وجود دارد كه متعلق به دوران ايوبي است . محله باب توما سكونتگاه مسيحيان است و بيشتر ساختمان هاي آن را در دوران تسلّط فرانسوي ها ( 1920 ـ 1945م . ) ساخته اند .

تصوير شماره 27

2 . باب شرقي :

يكي ديگر از ابواب اصلي بازمانده از دوران رومي ها است كه در سمت شرق شهر قرار دارد و داراي سه دهانه است . ^{( 3 )} دهانه بزرگ در وسط و دو دهانه كوچك نيز در دو طرف آن واقع شده است . « باب شرقي » در نزديكي باب توما بوده و داراي يك مناره و ديواره اي بزرگ است كه تا ميدان مجاور نيز كشيده شده است . اين منطقه نيز همانند باب

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . محمد كرد علي ، غوطه دمشق ، ص166

2 . قتيبه شهابي ، اسواق دمشق ، ص284 تعمير اين دروازه در دوران امير تنكر به سال 1227 ميلادي انجام شده است .

3 . جان سوفاجيه ، الآثار التاريخيه في دمشق ، تعريب اكرم حسن العلبي ، ص16

123

توما مسيحي نشين است و چند كليسا نيز در آن قرار دارد .

تصوير شماره 28

3 . باب الفراديس :

از ديگر دروازه هاي اصلي است كه در سمت شمال دمشق قرار دارد و به باب العماره نيز معروف است . « باب الفراديس » در كنار حرم حضرت رقيه ( شمال غربي ) و در مدخل سوق « العماره » است . ديوارهاي سنگي اين دروازه به سختي قابل ديدن است ؛ زيرا در داخل بازار و دكان ها محو شده است . اين دروازه نيز به دوره رومي ها تعلّق داشته و در دوره ملك عادل ايوبي ( 613 هـ . ) ترميم و بازسازي شده است . ^{( 1 )} قابل گفتن است كه « فراديس » در زبان عربي به معناي بساتين و باغ ها است . بر بالاي آن كتيبه اي به خط نسخ كوفي و مربوط به قرن هفتم هجري ديده مي شود كه از سلطان ملك عادل ايوبي است ولي بيشتر خطوط آن ناخوانا است و از بين رفته اند . در سمت چپ آن نيز بر روي در كوچكي كتيبه ديگري از قرن هفتم وجود دارد .

4 . باب الصغير :

اين دروازه چون از ساير ابواب دمشق كوچك تر بوده به « باب الصغير » معروف گشته است . ^{( 2 )} باب الصغير در جنوب شهر قديم دمشق واقع شده و از آثار دوران رومي ها است كه به وسيله نورالدين شهيد در قرن دوازدهم ميلادي تجديد بنا شده است . ^{( 3 )} قبرستان باب الصغير نيز در نزديكي آن است .

5 . باب السلام :

در شمال دمشق و حدود پانصد متر پايين تر از « باب توما » يعني انتهاي ديواره شمال غربي آن قرار دارد و در جوار نهري كوچك است . اين دروازه بهوسيله « ملك صالح

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . قيتبه شهابي ، اسواق دمشق ، ص314

2 . اكرم العلبي ، دمشق بين عصر مماليك و عثماني ، ص50 ، مقبره باب الصغير در مبحث ديگر تشريح خواهد شد .

3 . جان سوفاجيه ، الآثار التاريخيه في دمشق ، ص17

124

نجم الدين ايوب » در 641ق . ترميم شده است . باب السلام نيز يكي از ابواب اصلي دمشق در دوره رومي ها بوده است .

6 . باب الفرج :

كمي پايين تر از باب الفراديس ( در شمال شهر ) و در داخل بازار « المناخليه » قرار دارد . از اين دروازه ، به جامع اموي و همچنين حرم حضرت رقيه راه است . « باب الفرج » در دوران اسلامي و به وسيله نورالدين زنگي شهيد بنا شده است . اين نام بدين علت بود كه ساكنان شهر با گشودن آن در مقابل دشمن فرجي يافتند . ^{( 1 )}

7 . باب كيسان :

اين دروازه در جنوب شرقي شهر و در غرب باب شرقي بود كه در بسياري مواقع آن را مي بستند . مقبره اي نيز به همين نام در كنار آن قرار دارد . البته اين باب تخريب شده و كنيسه قديس پطرس را در جاي آن ساخته اند . ^{( 2 )}

8 . باب الجناز :

در غرب دمشق قرار داشت و به باب النصر و باب دارالسعاده نيز معروف بود . كه اكنون اثري از آن نيست .

9 . باب الحديد :

اين دروازه مخصوص قلعه دمشق است كه آن را از آهن خالص ساخته اند و لذا نام « باب الحديد » بر خود گرفت .

10 . باب الجابيه :

آين دروازه همانند باب شرقي سه دهانه دارد كه در گذشته دوتاي آن بسته

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . اكرم العلبي ، همان كتاب ، ص50

2 . جان سوفاجيه ، همان كتاب ، ص59

125

مي شد . ^{( 1 )} باب الجابيه در غرب شهر قرار دارد و به شارع مستقيم ( بازار مدحت پاشا ) متصل است .

هنگامي كه لشكر ابراهيم پاشا خواست شهر را بگشايد ، به علت وجود ديوارها و درهاي مذكور ، با مشكلات جدّي روبه رو شد . وي تنها زماني توانست به شهر راه يابد كه مردم شهر كليدهاي درهاي دمشق را به او دادند . ديواري كه شهر را محصور ساخته بود از غرب به شرق ، به موازات جنوب « قلعه » و « بازار الاروم » كشيده شده و سپس از سمت شمال تا « باب السلام » و از آن جا به « باب توما » و در شرق تا « باب الشرقي » امتداد مي يافت . در اين دوران ؛ يعني پس از تسلّط ابراهيم پاشاي مصري ( قرن سيزدهم ) قسمت هاي جنوبي و غربي ديوار از بين رفت و حتي اهميت سياسي ـ نظامي خود را نيز از دست داد . ^{( 2 )}

ب ) بازارهاي تاريخي و مشهور دمشق

از آنجا كه دمشق در قبل و بعد از اسلام يكي از مراكز تجاري و اقتصادي مهم بوده ، همه ساله بسياري از تجّار و كاروان هاي تجارتي از شبه جزيره و ساير نقاط مجاور به آنجا مي آمدند و در بازارهاي مختلف آن به خريد و فروش و تجارت مي پرداختند . در دوران جاهليت ، سفرهاي تجارتي قريش از مكه به شام و بهويژه سفرهاي تجارتي پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در دوران جواني ـ كه با اموال حضرت خديجه به سوي اين سرزمين آمده بودند ـ مشهور است و در قرآن كريم به اين امر اشاره شده است : {  لاِِيلافِ قُرَيْش إِيلافِهِمْ رِحْلَةَ الشِّتاءِ وَالصَّيْفِ } .

ايوبي ها و مماليك ( قرن ششم و هفتم هجري ) حدود 140 بازار ( بازارچه ) در دمشق ساختند كه هريك مخصوص حرفه اي خاص بود و بسياري از آن ها با تغييرات و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . پيشين ، همان جا .

2 . يوسف جميل نعيسه ، همان كتاب ، ج1 ، صص77 و 78 ؛ همچنين نكـ : جان سوفاجيه ، همان كتاب ، صص16 ، 57 و 59

126

بازسازي هايي همچنان موجود است . ^{( 1 )}

در اين بخش ، به چند بازار تاريخي دمشق اشاره مي شود كه اكنون از شهرت و معروفيت ويژه برخوردار هستند :

1 . بازار حميديه

از مشهورترين و بزرگترين بازارهاي دمشق « سوق الحميديه » است . پيشينه آن به طور دقيق مشخص نيست ليكن مسلم است اين بازار ، به نام سلطان عبدالحميد عثماني معروف است كه او آن را بازسازي كرده است و در دوران هاي مختلف نيز تعميرات و بازسازي هايي بر آن انجام شده است .

بيشترين سهم در ترميم و بازسازي آن ، به محمد پاشا بن مصطفي العظم ، والي عثماني اختصاص دارد كه در 1185ق . در دمشق حكومت مي كرد . او بازار را از نزديك خانه خود در كنار مدرسه احمديه ؛ يعني در اواسط سوق الحميديه به سال 1195 هجري گسترش داد و به طور كامل از نو بازسازي كرد . تعداد دكان هاي آن به 120 باب مي رسيد .

رشدي پاشا نيز در 1323ق . تعميراتي بر آن انجام داد . در 1329 و 1338ق . اين بازار در آتش سوخت و محله هاي بسياري را در خود فرو برد كه تا 1409ق . همواره تعمير و مرمّت مي شد . ^{( 2 )}

در داخل سوق الحميديه « خانقاه » يا « مدرسه احمديه » قرار داشت كه بعدها « جامع الحميديه » در مكان آن ساخته شد و امروزه در همان بازار موجود است . طول بازار ششصد متر و عرض آن پانزده متر است كه از شارع حميديه و كنار قلعه دمشق آغاز و تا درِ غربي جامع اموي امتداد مي يابد . امروزه بقاياي ستون هاي معبد ژوپيتر از دوران روم ، در انتهاي بازار حميديه ديده مي شود .

تصوير شماره 29

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . اكرم العلبي ، دمشق بين عصر مماليك و عثماني ، ص251 ؛ يوسف جميل نعيسه ، مجتمع مدينه دمشق ، ج1 ، صص 115 ـ 98

2 . اكرم العلبي ، دمشق ، صص459 و 460 ؛ قيتبه شهابي ، اسواق دمشق ، ص62

127

2 . بازار مدحت پاشا

يكي ديگر از بازارهاي بزرگ و مشهور كنوني دمشق « سوق مدحت پاشا »
است . اين بازار جزو قسمت غربي « شارع مستقيم » است كه در عهد رومي ها
ساخته شده و در ميان مردم دمشق به « سوق الطويل » يا « الطويله » معروف است .
بازار مدحت پاشا از غرب به شرق ، بين شارع « درويشيه » و « سوق البزوريه
» امتداد يافته و از سمت جنوب موازي « سوق الحميديه » است . در عصر مماليك به نام « سوق الجقمق » برگرفته از نام نايب شام امير سيف الدين جقمق ( متوفاي 822 هـ ) مشهور بوده است .

مدحت پاشا ، والي عثماني دمشق ( 1295 ق . ) اين بازار را گسترش داد و از اين رو به « سوق مدحت پاشا » تغيير نام يافت . اين بازار نيز يك بار دچار آتش سوزي شد ولي بارديگر ترميم گرديد . ^{( 1 )} از بناهاي تاريخي در آن مي توان به : 1 . جامع هشام 2 . مناره 3 . خان الدكه 4 . خان الزيت 5 . خان جقمق 6 . خان سليمان پاشا اشاره كرد كه در دوران عثماني ساخته اند . گفتني است مدخل سوق مدحت پاشا ، كمي بالاتر از آغاز سوق الحميديه است و قسمتي از بازار در داخل شارع المستقيم قرار مي گيرد و انتهاي آن نيز به نزديكي باب شرقي مي رسد .

3 . بازار درويشيه

اين بازار ميان دو مدخل غربيِ بازار حميديه و بازار مدحت پاشا قرار دارد . پيشينه آن ، همانند بازار مدحت پاشا به دوران ايوبي ها مي رسد ، كه البته توسط « درويش پاشا » والي عثماني دمشق تجديد بنا و بازسازي شده است . در اين بازار بناهاي زير قرار دارد : 1 . جامع درويش پاشا 2 . جامع خراطين يا مدرسه سيبائيه 3 . جامع سيبائيه 4 . مرقد درويش پاشا . گفتني است بازار درويشيه پياده روهاي دو طرف خيابان هستند . ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . قتيبه شهابي ، همان كتاب ، ص246

2 . پيشين ، ص354

128

4 . سوق العماره = بازار نطافين

اين بازار نزديك مقام و مرقد حضرت رقيّه و در مدخل جنوبي آن قرار دارد و از داخل خيابان ملك فيصل آغاز مي شود . سابقه تاريخي سوق العماره شايد به قبل از دوران مماليك برسد . ^{( 1 )} آثار تاريخي كه در آن وجود دارند : 1 . باب الفراديس ( يكي از دروازه هاي اصلي شهر قديمي دمشق ) 2 . مرقد حضرت رقيه ( عليها السلام ) 3 . مسجد السادات 4 . جامع العمريه 5 . جامع النطافين .

ج ) قصرهاي تاريخي

در دوره هاي مختلف ، قصرهاي فراواني در دمشق ساخته شده كه بعضي از آن ها در طول زمان رو به تخريب و ويراني رفته است . قديمي ترين و مشهورترين قصرهاي دمشق ، « قصر الخضراء » ( قصر الأموي ) است كه دارالاماره معاويه و سپس يزيد بوده است . عباسيان اين قصر را ، كه در سمت قبله جامع اموي و به ديوار آن متصل بوده ، تخريب كردند كه امروزه مكان آن تبديل به بازار شده است . ^{( 2 )} از اين قصر ، در ديوار قبله جامع ، دري گشوده مي شده كه « باب الحديد » نام داشته و معاويه از قصر خود به داخل مسجد و محراب وارد مي شده است . بقاياي قصر خضراء در حريق مسجد اموي سوخت و از ميان رفت . قصر معروف ديگر ؛ مانند قصر عاتكه دختر يزيد و همسر عبدالملك نيز از بين رفته است . قصرهاي موجود دمشق عبارت اند از :

1 . قصر العظم = قصر اسعد پاشااين قصر كه ابتدا خانه « امير تنكز » ، از اميران مماليك دمشق در قرن هشتم بوده ، در 1163 هجري توسط « امير اسعد پاشا العظم » والي عثماني دمشق ^{( 3 )} ساخته شده و بناي آن در 1174ق . پايان پذيرفته است . قصر اسعد پاشا بر قسمتي از معبد ژوپيتر رومي واقع و به

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . پيشين ، ص310

2 . ابن بطوطه ، الرحله ، ص65 ؛ جان سوفاجيه ، الآثار التاريخيه في دمشق ص108

3 . براي آگاهي بيشتر ، از حكمراني اسعد پاشا در دمشق نكـ : به احمد البديري و سعيد القاسمي ، حوادث دمشق اليوميه ، ص85 به بعد .

129

احتمال زياد قسمتي از قصر معاويه ؛ يعني قصر الخضراء را نيز در برمي گرفته است . ^{( 1 )} اين قصر در 1925 ميلادي دچار آتش سوزي شد و بار ديگر بازسازي گرديد . مكان آن در سوق البزوريه ( در جنوب جامع اموي ) است . امروزه اين قصر را ، كه يكي از زيباترين قصرهاي موجود دمشق است . به موزه ملّي تبديل كرده اند . قصر العظم حياطي بسيار بزرگ با 36 اتاق دارد كه اكنون هر كدام بخشي از موزه هاي مردم شناسي ، سلاح و البسه و . . . را تشكيل مي دهند .

تصوير شماره 30

2 . قصر الأبلق

در تكيه سليمانيه كنوني است و براي ضيافت ميهمانان و مأمورين كشورهاي ديگر ساخته شده است . اين قصر را كه ملك ظاهر بيبرس ساخته بود ، به دستور امير تيمور لنگ تخريب كردند . ^{( 2 )} سپس سلطان سليمان قانوني بر مخروبه آن « تكيه سليمانيه » كنوني را ساخت . گفتني است قصر الأبلق نيز بر مكان قصر دارالاماره فاطمي ها ساخته شده بود .

د ) ـ تكايا

1 . تكيه سليمانيه

اين تكيه به فرمان سلطان سليمان قانوني ، در 966 قمري به جاي قصر ابلق ساخته شد كه در دوره تيمور لنگ تخريب گشته بود . ^{( 3 )} اين تكيه از دو عمارت غربي و شرقي ساخته شده و در بناي آن از معماري اسلامي ، رومي بهره برده شده است .

تكيه مذكور كه نبش خيابان اصلي دمشق پس از پل روگذر اصلي يوسف العظمه قرار دارد ، سه در اصلي و چندين گنبد كوچك و بزرگ دارد . قسمت مسقف داخلي آن ، به وسيله ستون هايي از سنگ برپاست و گنبدي بزرگ نيز بر فراز آن است . دو مناره نيز در

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . قتيبه شهابي ، اسواق دمشق ص241 ؛ يوسف نعيسه مجتمع مدينه دمشق ، ج2 ، ص504

2 . نصرالدين البحره ، دمشق الاسرار صص168 ـ 165

3 . يوسف نعيسه ، همان كتاب ، ج1 ، ص160

130

سمت شرقي و غربي آن ساخته اند .

تكيه سليمانيه در زلزله دمشق ويران شد و در 1159 قمري ترميم گرديد كه از آن هنگام ، سربازان عثماني در آن ساكن مي شدند . اكنون نيز به عنوان موزه نظامي و يك اثر تاريخي زيبا براي بازديد سياحان است .

تصوير شماره 31

2 . تكيه سليميه

به فرمان سلطان سليم عثماني در « صالحيه » ساخته شد كه در ذكر آثار تاريخي صالحيه به آن خواهيم پرداخت . ^{( 1 )}

3 . تكيه شمس احمد پاشا

سلطان سليمان شمس احمد پاشا ، والي عثماني دمشق ، آن را در پشت قلعه دمشق ـ سمت جنوب آن ـ و كنار خندق ساخته است . در داخل اين تكيه حجره هايي براي صوفيه قرار دارد . ^{( 2 )}

4 . تكيه مولويهدر 993 قمري براي « فرقه مولويه » ، كه به جلال الدين رومي صاحب مثنوي منسوب بودند ، ساخته شد . اين مولوي خانه ، در غرب جامع و دارالقرآن تنكز واقع است . ^{( 3 )}

گفتني است به علت كثرت صوفيه در داخل دمشق ، تكيه ها و خانقاه هاي مربوط به فرقه ها ، فراوان است كه برخي از آنها هنوز پابرجا مانده است .

هـ ) قلعه تاريخي ، نظامي دمشق

از آنجا كه شهر دمشق در طول تاريخ حيات خود ، از موقعيّت خاص نظامي و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . نكـ : ص 149 از كتاب حاضر .

2 . يوسف نعيسه ، همان كتاب ، ج1 ، ص162

3 . پيشين ، همان جا .

131

سوق الجيشي برخوردار بوده ، بناي قلعه اي مستحكم براي حفاظت و امنيت آن و استقرار فرماندهي نظامي جنگ ها ، بهويژه هنگام جنگ هاي صليبي ، امري ضروري بوده است . اين قلعه در دوران رومي ها ساخته شده و براي محافظت از شهر ، حالت دژ مانندي داشته است . قلعه دمشق تنها در دوران سلاجقه ( قرن پنجم ) به صورت يك قلعه كامل و پايگاهي نظامي در آمده است .

اين قلعه در دوران صلاح الدين ايوبي ـ به سال 570 هجري ـ پايگاه نظامي وي در جنگ هاي صليبي بود ، لذا وي به امر توسعه آن همت گماشت . ^{( 1 )} قلعه ياد شده ، در 610هجري . نيز به وسيله ملك عادل ـ برادرش ـ توسعه يافت . وي كه از رزمندگان و فرماندهان بزرگ سپاه اسلام در نبرد با صليبي ها بود ، اين قلعه را وسعت بسيار بخشيد و حتي به احداث كارخانه سلاح سازي ، ضرب سكه ، بيت المال ، زندان ، حمام ، مسجد و بازاري در آن پرداخت و در حقيقت آن را به يك شهر كوچك نظامي تبديل كرد .

قلعه دمشق كه به صورت مستطيل و داراي ابعاد 220×160 متر است ، به وسيله خندقي كه اطراف آن حفر شده بود محافظت مي شد . چهار برج ديده باني مرتفع نيز در اطراف آن قرار داشت . عمق خندق يكصد ذرع ( برابر با پنجاه متر ) و مملو از آب بود . بر درِ اصلي قلعه و روي خندق ، پلي متحرك ساختند كه هنگام ورود يا خروج افراد ، باز و بسته مي شد .

در اين قلعه ، براحتي حدود بيست هزار مرد جنگي با اسبان خويش جاي مي گرفتند . قلعه ، دري به نام « باب السرّ » داشته است كه مخفي بود و به وسيله پلي كه از چوب بر روي خندق نهاده مي شد ـ مي توانستند به آن راه يابند . ^{( 2 )} در كنار قلعه دمشق بازاري به نام « الخيل » قرار داشت كه در آن نيروهاي نظامي به تعمير سلاح و رسيدگي به اسب هاي خود مي پرداختند .

قلعه دمشق در هجوم تيمور لنگ دچار حريق و ويراني گرديد و دوباره بازسازي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابن كثير ، همان كتاب ، ج13 ، ص326

2 . اكرم العلبي ، دمشق بين العصر المماليك و العثمانيين ، صص52 و 53

132

شد . ^{( 1 )} قلعه مذكور اكنون در كنار بازار و ميدان حميديه ، جلوه اي تاريخي و نظامي به شهر بخشيده است . ديواره هاي آن از سنگ هاي بزرگ است و هنوز برج هاي آن در هر چهار سمت سالم بر جاي مانده است . بر ديوار پشت قلعه كه از طرف جامع اموي به آن راه است ، دو كتيبه به خط نسخ و كوفي ديده مي شود كه از ترميم و تجديد بناي آن در دوره ملك عادل ياد مي كند . قلعه در دهه گذشته پايگاه پليس بوده ولي اكنون پس از تعمير به موزه اي نظامي تبديل شده است .

تصوير شماره 32

و ) حمام هاي تاريخي

نظافت و حفظ بهداشت ، همواره ميان مسلمانان جايگاه و اهميت ويژه اي داشته است . يكي از افتخارات دين اسلام اين است كه ملتهاي مسلمان در قرون مختلف اسلامي از نظيف ترين و بهداشتي ترين ملتها محسوب مي شده اند . در قرون وسطي كه كشورهاي غربي و صاحب تمدنِ امروزين از نظافت و بهداشت چيزي نمي دانستند ، در سراسر كشورهاي اسلامي ، براي حفظ بهداشت و سلامت مردم حمام هايي وجود داشته است . معرفي و بررسي تاريخي اين حمام ها مي تواند بيانگر اين سابقه تمدني باشد .

سرزمين شام و بويژه شهر دمشق به عنوان يكي از مناطق اسلامي ، از همان آغاز ورود اسلام و نيز در قرون چهارم و پنجم هجري داراي حمام هاي فراواني بوده است . به طوري كه العلبي مي نويسد : « در اوايل عصر مماليك ( قرن پنجم و ششم ) در دمشق حدود 85 باب حمام وجود داشته و در اواخر آن عصر به دهها برابر رسيده كه هنوز آمار كاملي از آنها به دست نيامده است ^{( 2 )} .

اين حمام ها نيمي از روز مخصوص زنان ونيمي ديگر مخصوص مردان بوده است .

امروزه بعضي از آنها موجود و مورد استفاده هستند كه به دو باب از معروف ترين

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . جال سوفاجيه ، همان كتاب ، صص64 ـ 58

2 . اكرم العلبي ، همان كتاب ، ص118

133

آنها اشاره مي گردد .

1 . حمام نورالدين شهيد

اين حمام در « سوق البزوريه » ـ در جنوب جامع اموي و نزديكي قصر العظم ـ توسط سلطان نورالدّين محمود زنگي در سال 565 هجري ساخته شده است ^{( 1 )} . حمام نورالدّين پس از اينكه چند قرن مورد استفاده بود ، تعطيل و دوباره در 1400 هجري بازسازي شد . اكنون روزانه صدها نفر از اين حمام كه بسيار زيبا بازسازي شده استفاده مي كنند .

بر در ورودي حمام ، نام ملك نورالدين شهيد و سال احداث و بازسازي آن ديده مي شود . داخل آن دو ايوان شرقي غربي و دوش هايي وجود دارد . اين حمام به رغم تجديد بنا و تعميراتي كه در آن انجام شده ، معماري قديمي و سنتي خود را حفظ كرده است .

تصوير شماره 33

2 . حمام ظاهريهدر كنار مدرسه « ظاهريه » ـ در سمت شمال غربي جامع اموي ـ يعني در شارع كلاسه ، كه از حرم حضرت رقيه نيز بدان راه دارد ملك ظاهر بيبرس در قرن ششم حمامي ساخته است ^{( 2 )} كه پس از بازسازي همچنان مورد استفاده اهالي است .

ز ) بيمارستان هاي تاريخي دمشق

در قرون چهارم و پنجم هجري ـ در بسياري از سرزمين هاي اسلامي از جمله شام ، علم پزشكي همانند ساير علوم اسلامي پيشرفت قابل ملاحظه اي كرد . اَطِبّا و حكيمان اسلامي در نقاط مختلف اين سرزمين به طبابت و تدريس علوم پزشكي مي پرداخته و به علت حمايت حكام و امراي دمشق از آنان ، بسياري از اطبّاي بزرگ اسلامي از جمله ابن سينا ، ابن نفيس ، دخواريه ، نجم الدين لبودي را به سوي خود كشانيده است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . اكرم العلبي ، همان كتاب ، ص536

2 . پيشين ، ص532

134

براي نخستين بار در جهان اسلام ، بيمارستان هاي تخصصي در دمشق ساخته شد . بعضي از آنها مخصوص جذامي ها و بعضي مخصوص مسلولين و . . . بوده است . نخستين كسي كه در اين شهر بيمارستان ساخت وليد بن عبدالملك بود در دوران هاي بعد نيز از جمله توسط نورالدين شهيد و سيف الدين قيمري بيمارستانهايي ساخته شد . در كنار اين بيمارستانها براي آموزش و تدريس علوم پزشكي ، مدارس طبي نيز تاسيس شده و پزشكان به تدريس در آن مي پرداختند . مشهورترين آنها كه اكنون در دمشق باقي مانده اند عبارتند از :

1 . بيمارستان وليد بن عبدالملك

يكي از بيمارستان هاي بسيار قديمي دمشق ، بيمارستاني است كه خليفه وليد بن عبدالملك براي جذامي ها ساخت تا آنان را در اين مكان نگهداري و از انتقال مرض جذام به ساير مردم جلوگيري كنند ^{( 1 )} . بناي مخروبه آن در محله « اعاطله » ، نزديك باب شرقي همچنان موجود است .

2 . بيمارستان نوريه

اين بيمارستان نيز يكي از بيمارستان هاي قديمي دمشق است كه توسط نورالدين شهيد در 549 هجري ساخته شد . در آن مدرسه اي به نام « دينسريه » وجود داشته كه علماي طب در آن جا به تدريس مي پرداخته اند . از بزرگاني كه نام آنان به عنوان استاد طب در اين بيمارستان ذكر شده مي توان به ابن سينا ، پزشك و فيلسوف شهير ايراني و زهراوي اشاره داشت .

بيمارستان نوريه توسط « بدرالدين طبيب » در قرن هفتم توسعه يافت و تا سال 1317 هجري نيز از آن استفاده مي شد ولي از آن تاريخ به موزه پزشكي تبديل شده است ^{( 2 )} .

اكنون بيمارستان نوريه در غرب سوق الخياطين و جنوب غربي مسجد اموي است

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . احمد عيسي بك ، تاريخ البيمارستانات في الاسلام ، ص203 ؛ يوسف جميل نعيسه ، همان كتاب ، ج1 ، ص133

2 . همان ، ص203 ؛ يوسف جميل نعيسه ، همان كتاب ، ج1 ، ص133

135

كه از داخل بازار حميديه نيز به آن راه است . كوچه اي كه از بازار حميديه بدان منتهي مي شود در سمت چپ كسي است كه از جامع اموي وارد بازار مي شود . بيمارستان در حدود يكصد متري اين كوچه و در سمت چپ قرار دارد . گنبدي كوچك به رنگ قرمز و با ابعاد هندسي برفراز آن استوار است . داخل آن صحن بزرگ و دو ايوان و چند غرفه و حجره است كه اكنون لوازم پزشكي و سير پيشرفتهاي پزشكي در طول تاريخ اسلام در اين غرفه ها به نمايش گذاشته شده است .

تصوير شماره 34

3 . بيمارستان قيمري

اين بيمارستان توسط « سيف الدين قيمري » به سال 653 هجري در محله صالحيه ساخته شده است كه در مبحث آثار تاريخي صالحيه شرح كاملي از آن ارائه خواهد شد .

4 . بيمارستان عسكري ( نظامي )

اين بيمارستان مخصوص نيروهاي نظامي بوده كه توسط « ابراهيم پاشاي عثماني » در 1831 م ساخته شده است . مكان آن در نزديكي مقابر صوفيه در غرب دمشق است ^{( 1 )} .

5 . مدرسه پزشكي دخواريه

اين مدرسه در نزديكي قصر العظم ـ يعني در سمت قبله و جنوب جامع اموي به فاصله يكصد متري ـ آن است كه مهذب الدين عبدالرحيم بن علي بن حامد معروف به « الدخوار » به سال 621 هجري ساخته است . دخواريه خود ازعلماي بزرگ طب در دمشق بود كه به لقب « شيخ الاطباء » مفتخر گرديده است . ساختمان آن اكنون بلااستفاده است ^{( 2 )} .

6 . مدرسه الدينسريه

در داخل بيمارستان نوريه و سمت چپ درِ ورودي ـ جنوب بيمارستان ـ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . يوسف نعيسه ، همان كتاب ، ج1 ، ص133

2 . نعيمي ، الدارس في تاريخ المدارس ، ج2 ، صص109 ـ 100 ؛ احمد عيسي بك ، همان كتاب ، ص45

136

« عمادالدين ابوعبدالله دينسري » به سال 686 هجري مدرسه اي ساخته است ^{( 1 )} كه اكنون مكان آن در داخل موزه پزشكي بيمارستان نوريه واقع شده است .

7 . مدرسه اللبوديه

به وسيله « نجم الدين اللبودي » ـ در 664 هجري ـ در خارج از شهر قديمي دمشق ساخته شده است . وي از اطباي حاذق دمشق بوده و قبر وي نيز در داخل آن قرار گرفته است . از اين مدرسه متاسفانه جز قبر داخل آن چيزي نمانده است ^{( 2 )} .

ح ) آثار تاريخي مسيحيان

چنانكه در گذشته گفته شد تا قبل از ظهور اسلام ، سرزمين شام ـ در قرن هاي متمادي ـ به روميها متعلق و دين مسيحيت در آن جا رايج بود . به اين لحاظ ، مسيحيان از هر طايفه اي ـ براي انجام عبادات خويش ـ كليساهايي ساخته و آثاري تاريخي از خود بر جاي گذاشتند كه تاكنون نيز بعضي از آنها باقي است . و برخي نيز به مسجد تبديل شد قديمي ترين آثار و اماكني كه اكنون از مسيحيان باقي است عبارتند از :

1 . قبر جرجس حواريوي كه يكي از حواريّون حضرت مسيح ( عليه السلام ) بود به فرار « بُولُس حواري » كمك كرد و خود نيز به خاطر اين امر به قتل رسيد . جرجس حواري را در پشت باب كيسان به فاصله 36 متري آن مدفون ساختند ^{( 3 )} .

2 . كنيسه حوبريا الياهو

در نيم فرسخي خارج دمشق قديم صخره و يا غاري است كه گويند « الياس نبي » به هنگام فرار از ايزابل در آن مخفي شده است . بعدها كنيسه زيبايي به نام « جوبر يا الياهو » به

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . نعيمي ، همان كتاب ، ج2 ، صص109 ـ 100

2 . پيشين ، همان جا ، كردعلي ، غوطه دمشق ، ص128

3 . فارس دارقيو ، وصف دمشق ، صص98 ـ 92

137

جاي آن ساختند . اين كنيسه از قديمي ترين كنايس دمشق است . در كنار آن نيز مسجدي به نام محمد ( صلّي الله عليه وآله ) ساخته شده كه تاريخ بناي آن به قرن اول هجري مي رسد . ^{( 1 )}

3 . كنيسه مريم عذراء

در نيم فرسخي مقام ابراهيم در « قريه برزه ^{( 2 )} » ـ در شرق كوه قاسيون ( صالحيه ) ساخته شده است . اسم اين محل قريه « صيدنايا » است كه امروزه نيز به همان نام مشهور است ^{( 3 )} .

4 . كنيسه بولس حواري

اين كنيسه كه در مشرق دمشق ، نزديك مقبره مسيحيان و كنار « مدخل باب كيسان » است ، در 1939 م توسط فرانسويها ترميم و تجديد بنا شد ^{( 4 )} .

5 . كنيسه قديس حنانيا

يكي ديگر از قديمي ترين كنيسه هاي دمشق است كه در 1921 ميلادي آثار مخروبه آن در حفاري ها به دست آمده است . بر مكان اين كليسا ـ در دوران نورالدين زنگي ـ مسجدي ساخته شده بود . اين كنيسه در « شارع مستقيم » قرار داشته است . ^{( 5 )}

ط ) معبد ژوپيتراين معبد به خداي روميها يعني « حَدَد » تعلق داشته است كه آرامي ها آن را در هزاره اول قبل از ميلاد ساخته اند و ابتدا معبد اله آرامي بوده است ^{( 6 )} . بعدها با تسلط روميان ، به پرستش اله آنان يعني ژوپيتر اختصاص يافت .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . پيشين ، صص59 ـ 56

2 . بنگريد : ص 159 از كتاب حاضر .

3 . فارس دارقيو ، همان جا .

4 . پيشين ، همان جا .

5 . جان سوفاجيه ، الآثار التاريخيه في دمشق ، ص23

6 . نكـ : جان سوفاجيه ، همان كتاب ، صص22 ـ 17 ؛ نصر الدين البحره ، دمشق الاسرار ، ص59

138

متأسفانه اين اثر مهم تاريخي به مرور زمان از بين رفته و بخشي از آن در دوره روميها به كنيسه بزرگ دمشق كه بعدها نيمي از آن داخل جامع اموي شد تبديل گشته است . اكنون بعضي از ديواره ها و ستون هاي سنگي آن كه اغلب از بين رفته اند ديده مي شوند . از جمله در پايان بازار حميديه و در پيرامون مسجد اموي . چنانكه از بقاياي ستون هاي آن در باب شمالي مسجد اموي و باب غربي و شرقي آشكار است ، اين معبد داراي مساحتي بسيار زياد بوده كه شايد به دو برابر جامع اموي كنوني مي رسيده است ؛ زيرا قسمتهايي از اين ستون ها در فاصله دويست متري و گاهي سيصد متري جامع اموي ديده مي شود و قسمتهاي ديگر آن نيز از طرفي به جامع اموي متصل است . مساحت آن را 380 م × 310 متر ذكر كرده اند .

درب اصلي و ورودي معبد به نظر مي رسد در سمت پايان بازار حميديه بوده است ؛ زيرا ستون هاي راهروي ورودي و سنگهاي يك پارچه اي كه به عنوان مدخل و سردر استفاده شده بخوبي حاكي از اين امر و شباهت كامل به معبد بل در شهر تدمر سوريه دارد . بسياري از قسمتهاي باقي مانده ديوارها در بازارها و كوچه هاي اطراف از ديد پنهان شده و به سختي مي توان آنها را ديد . در داخل محوطه ، ديوار ديگري به طول 156 متر و عرض 97 متر بوده و داخل آن ، مكان اصلي معبد ، قربانگاه و ساير اماكن قرار داشته است .

تصوير شماره 35

139

نقشه آثار و اماكن تاريخي دمشق