بخش 6

141

فصل سوم :

كوه قاسيون و منطقه صالحيه

الف ـ آثار تاريخي قاسيون ( صالحيه )

ب ـ آثار اسلامي قاسيون ( صالحيه )

ج ـ مدارس و مساجد صالحيه

143

قاسيون در گذر تاريخ

يكي از مناطقي كه قدمت و سابقه آن بر شهر دمشق نيز فزوني دارد « قاسيون » است ، قبل از آنكه شهر دمشق ساخته شود ، مردم بر دامنه كوه قاسيون كه امروز به صالحيه معروف است زندگي مي كردند و سالها بر همين منوال مي گذشت تا اينكه به دنبال افزايش جمعيت خود ، به بناي شهر دمشق پرداختند ^{( 1 )} ؛ بنابراين آثاري كه در دامنه اين كوه قرار دارد گاهي از آثار داخل شهر دمشق قدمت بيشتري دارد . اين كوه نزد مردم دمشق از تقدّس خاصي برخوردار است ، زيرا شاهد حضور انبياء الهي بوده و حتي بعضي از آنان را در دامن خود مدفون ساخته است .

رواياتي در فضل اين كوه نقل شده است از جمله اينكه : ابوقتاده گويد : « منظور از تين در قرآن كريم [ والتين والزيتون ] كوه دمشق ( قاسيون ) است ^{( 2 )} » .

گويند در پايين اين كوه ، آدم ابوالبشر سكونت داشته ، و در بالاي آن قابيل ، برادرش هابيل را كشته در شرق آن ( در منطقه برزه ) حضرت ابراهيم ( عليه السلام ) به دنيا آمده ، در سمت غرب آن حضرت مسيح و مادرش مريم پناه گرفته اند و ام حنه ، مادر مريم در دامنه آن ساكن بوده است .

از پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) روايت شده كه بر اين كوه ، حضرت ابراهيم ( عليه السلام ) ، لوط ( عليه السلام ) ، موسي ( عليه السلام ) ، عيسي ( عليه السلام ) و ايوب نبي ( عليه السلام ) نماز گزارده اند ؛ لذا از دعا در كنار آن غافل نشويد ^{( 3 )} . همچنين آن

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابن طولون ، القلائد الجوهريه في تاريخ الصالحيه ، تحقيق محمد احمد همان ، ص10 به بعد .

2 . ابن حوراني ، زيارات الشام ص96 ؛ نصرالدين البحره ، همان كتاب ، ص13

3 . محمد احمد دهمان ، في رحاب دمشق ، ص9

144

حضرت فرموده اند : در دمشق كوهي است كه در پايين آن ابي ابراهيم متولد شده است ^{( 1 )} .

گويند خداوند بر كوه قاسيون وحي كرد كه سايه و بركت خود را بر بيت المقدس گسترده بدار . در اين كوه چهل پيامبر يا ـ چهل تن از اولياء خدا به غاري پناه برده و در آن جا وفات يافته اند كه امروزه به « الاربعين » معروف است .

كوه قاسيون از سمت مغرب به سلسله جبال لبنان و از شمال و شرق به سلسله جبال قلمون و منطقه حمص متصل است . شهر دمشق ـ از سمت شمال ـ در دامنه آن قرار گرفته و در حقيقت ، اين كوه در جنوب آن واقع شده است . اكنون قاسيون ـ به علت گسترش شهر ـ جزو دمشق است و هيچ فاصله اي بين شهر و كوه نيست . صالحيه يعني محله اي كه در دامنه كوه قاسيون قرار گرفته بسيار بزرگ و شايد باندازه نيمي از دمشق قديم است كه اكثر خانه هاي آن در دامنه كوه واقع شده و گاهي تا نزديكي قله آن نيز مي رسد . اشتهار اين منطقه به صالحيه ، از قرن ششم هجري و به خاطر سكونت « خاندان بني قدامه » در آن بوده است .

الف ـ آثار تاريخي قاسيون ( صالحيه )

1 . مغارة الدّم :

در كوه قاسيون ، در محله الاربعين ، غاري است كه گويند حضرت هابيل در آن جا توسط برادرش قابيل كشته شد ^{( 2 )} . هنگامي كه حضرت هابيل ( عليه السلام ) در مكان جامع اموي و بر صخره اي به نام صخره قربان ، گوسفندي را براي قرباني به درگاه خداوند تقديم داشت ، آتشي فرود آمد و آن را برگرفت ، بدين معنا كه قرباني او پذيرفته شد ؛ در اين هنگام ، قابيل نيز شاخه هايي از گندم را بر اين صخره قرار داد ولي مورد قبول خداوند قرار نگرفت و همانند هابيل ، آتشي ، قرباني او را شعلهور نساخت لذا او كينه برادر را به دل گرفت .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابن حوراني ، همان كتاب ، ص96

2 . مسعودي ، مروح الذهب حاشيه ، ج2 ، ص112 ؛ ابن حوراني ، همان كتاب ، ص118 ؛ زين العابدين شيرواني ، رياض السياحه ، ج2 ، ص421

145

وي به دنبال هابيل ( عليه السلام ) در دامنه كوه قاسيون روان شد و كينه و حسد ، در او همچنان شعلهور و به دنبال راهي براي از بين بردن برادر بود . در اين حال شيطان بر او ظاهر شد و وي را به اين امر تعليم داد . قابيل نيز در نزديكي قله كوه ، در يك فرصت مناسب با سنگي بر سر برادر زد و او را بقتل رسانيد ^{( 1 )} . خون هابيل بر صخره و سنگي در آن جا ريخت ، سپس نعش برادر را برداشت و همواره سرگردان بود تا اينكه چند فرسخ آن طرف تر به وسيله آموزشي كه از دفن يك كلاغ ديده بود او را مدفون ساخت . اكنون قبر هابيل در آن مكان معروف است كه شرح آن در جاي خود خواهد آمد ^{( 2 )} . مكاني كه خون هابيل در آن ريخته شد به « مغارة الدم » معروف شده است . گويند دعا در آن جا مستجاب است .

از حضرت علي ( عليه السلام ) نقل شده : « در دمشق كوهي است كه به آن قاسيون گويند ، در آن ، فرزند آدم برادرش را كشته و خداوند عيسي و مادرش مريم را از خطر يهود پناه داده است ؛ پس اگر به آن مكان رفتيد از دعا در آن غافل نشويد » ^{( 3 )} . گفته مي شود بعضي در اين غار به استسقاء مي نشسته و دعايشان مستجاب مي شده است و اگر مردم دعايي داشتند به اين مكان مي رفتند . همچنين گويند يحيي بن زكريا و مادرش چهل روز در اين غار اعتكاف كرده اند ^{( 4 )} .

مكان مغارة الدم كمي پايين تر از غار معروف اصحاب كهف و كنار مغارة الجوع است . امروزه اين محل به « الاربعين » يا « جوعيه » معروف و نزد مردم دمشق شهرت دارد . از آخر محله اربعين تا مغارة الدم حدود بيست دقيقه در دامنه كوه راه است كه به وسيله پلكانهايي كه از سنگ و سيمان ساخته شده صعود بر آن آسان گشته است . در اين مكان قبه و مسجد كوچكي با گنبدي از گچ و سيمان و به رنگ سبز ساخته شده كه مغارة الدم و مغارة الجوع هر دو در اين مسجد قرار دارند و تنها در بعضي از روزهاي هفته از جمله

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مسعودي ، همان جا ؛ ياقوت حموي ، معجم البلدان ، ج4 ، ص296

2 . نكـ : ص 157 از كتاب حاضر .

3 . ابن حوراني ، همان كتاب ، ص118

4 . پيشين ، همان جا ، ابن حوراني گويد : حضرت عيسي بن مريم و حواريون نيز در اين غار نماز گزارده اند . ابن بطوطه نيز گويد : حضرت ابراهيم ، موسي ، عيسي ، ايوب و لوط ( عليهم السلام ) در آن نماز گزارده اند .

146

جمعه ها باز و مورد زيارت قرار مي گيرد .

اين مسجد را احمد پاشاي عثماني در 1081ق ساخته است . ^{( 1 )}

2 . مغارة الجوع = الاربعين

در كوه قاسيون و در محله الاربعين ، كنار مغارة الدم ، مغارة الجوع قرار دارد . گفته مي شود در اين مكان چهل پيامبر و يا به روايتي چهل تن از صالحان و اولياء خدا از گرسنگي وفات يافته اند . ^{( 2 )} اين پيامبران كه از سوي حكومت هاي ستمگر مورد تعقيب بوده اند به كوه قاسيون پناه آورده و در آن جا روزگار مي گذرانيدند ، ايشان يكي پس از ديگري از فرط گرسنگي و سختي وفات يافته اند .

3 . غار منسوب به اصحاب كهف

در كوه قاسيون و در غرب مغارة الدم و مغارة الجوع ، غار و مقامي به نام اصحاب كهف وجود دارد . هر چند كه اين امر از لحاظ تاريخي مستند نيست ولي مورد توجه مردم منطقه است ، شايان گفتن است ، مكان و غار اصحاب كهف در چند منطقه از جمله افسوس ـ از شهرهاي رومـ ، ^{( 3 )} طرسوس و رجيب ( در هشت كيلومتري عمان پايتخت اردن ) احتمال داده شده است ^{( 4 )} كه مورد آخري صحيح تر است .

در هر صورت ، اين غار در دامنه كوه و در محله محي الدين قرار دارد . كوچه هاي بسيار تنگ ، باريك ، پرپيچ و خم دارد . عبور و مرور با ماشين در آن به سختي امكان پذير است و مهارت زيادي لازم دارد . بر مكان اصحاب كهف ، مسجدي بود كه به مرور از بين رفته است و اكنون مدرسه اي به جاي آن به نام « مدرسه فرقان » براي طلاب خارجي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . يوسف بن عبدالهادي ، ثمار القاصد في ذكر المساجد ، ص192 ؛ مسجد مغارة الجوع و مغارة الدم بوسيله احمد پاشاي وزير در سال 1018 ساخته شده است ( همان جا ) .

2 . شيرواني ، همان كتاب ، ج2 ، ص421 ؛ ابن بطوطه گويد چهل يا هفتاد پيامبر ( الرحله ص72 )

3 . مسعودي ، همان كتاب ، ج1 ، ص302

4 . رومي ها گويند در كوهي در افسوس نزديك طرسوس ( تركيه ) است و محققين معاصر نيز آن را در اردن مي دانند ( عظيمي حلبي ، تاريخ حلب ص66 )

147

ساخته شده است . داخل اين مدرسه و در طبقه بالاي آن ، داخل سالني غاري به طول پنج متر و ارتفاع 5/2 متر ديده مي شود كه به وسيله دري آهنين از اين سالن جدا مي شود .

تصوير شماره 36

ب ـ آثار اسلامي قاسيون ( صالحيه )

1 . جامع و مقبره محيي الدين ابن عربي ( 560 ـ 638 )

ابوعبدالله محمد بن علي بن محمد حاتمي طائي اندلسي مكي شامي معروف به « ابن عربي » و مشهور به ، از عرفا و زهاد قرن ششم هجري و صاحب تأليف مشهور فتوحات مكيه والفصوص الحكم است . او از نويسندگان فعال و پركار بود ، كه حدود 300 اثر تأليف داشته است . ابن عربي از خاندان فضل بزرگي بوده و قبله قائلان به وحدت وجود محسوب مي گشته است .

شيخ علاء الدّين سمناني از عرفا و متصوفه قرن هفتم هجري در بسياري از حواشي فتوحات وي ، به عظمتِ شأن او اعتراف كرده و او را با اين عبارات مورد خطاب قرار داده است . « ايُّها الصّديق وايُّها المُقَّربَ ، ايُّها الوَلي وايُّها العارِفُ الحَقاني » ^{( 1 )} .

او در علم تصوف و عرفان سرآمد علماي عصر خود بوده است و او را مي توان بزرگترين و برجسته ترين بنيانگذار فلسفه عرفاني در تاريخ اسلام دانست كه تا قرنها بعد تمامي عارفان و انديشمندان عارف مسلك تحت تأثير انديشه هاي او بوده اند . حتي انديشمندان غربي نيز از او بسيار الهام گرفته اند . دانته ، فيلسوف و متفكر فرانسوي در اثر خود كمدي الهي ، به طور كامل تحت تأثير انديشه هاي ابن عربي بوده و تأليف او تقليد و اقتباسي كامل از تأليف ابن عربي يعني الفصوص الحكم است . در مورد وي علما و اهل علم مواضع مختلفي داشته اند كه مي توان بدين گونه تقسيم كرد :

1 ـ گروهي بويژه علماي دمشق مثل تفتازاني ، سخاوي و . . . او را تكفير كرده اند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . شيرواني ، همان كتاب ، ج2 ، صص456 ـ 453

148

2 ـ عده اي مثل فيروزآبادي ، نابلسي ، كوراني و . . . او را از بزرگان اولياء ، عرفاء ، علما و مجتهدين دانسته اند .

3 ـ كساني چون جلال الدين سيوطي ، حصكفي و . . . معتقد به ولايت او هستند ولي نگاه كردن به كتابهاي او را حرام مي دانند ^{( 1 )} .

4 ـ كساني چون قاضي نورالله شوشتري ( از علماي معروف شيعه ) وي را از جمله شيعيان علي ( عليه السلام ) و مخلصان ائمه معصومين مي دانند .

شايان گفتن است ، در ميان كتب و تأليفات محيي الدين به رسالاتي بر مي خوريم كه مي تواند تمايلات شيعي او را آشكار سازد . او در مورد حضرت مهدي ( عج ) ، ائمه معصومين و . . . چند رساله دارد .

مرحوم استاد مطهري او را چنين توصيف كرده اند :

« محي الدين بن عربي عرفان را بصورت يك مكتب درآورد و در مقابل فلاسفه عرضه داشته ، و آنان را تحقير كرد . بدون شك پدر عرفان نظري در اسلام ، محي الدين بن عربي ، اين اعجوبه روزگار است . او هم در عرفان عملي قدم راسخ داشته و هم در عرفان نظري بي نظير بوده است . محيي الدين غوغايي عرفاني در جهان اسلام ـ از اندلس گرفته تا مصر و شام و ايران و هند ـ بر انگيخت . صدرالدين قونوي ، فخر الدين عراقي ، ابن فارض مصري ، داود قيصري ، عبدالرزاق كاشاني ، مولوي بلخي ، محمود شبستري ، حافظ ، جامي همه از شاگردان مكتب او هستند » ^{( 2 )} .

حضرت امام ( قدس الله نفسه الزكيه ) نيز در نامه سرنوشت ساز و تاريخي خويش به گورباچف و دعوت او به اسلام و مطالعه در علوم و فلسفه و عرفان اسلامي ، مطالعه كتب محيي الدين ابن عربي و بويژه فتوحات مكيّه او را سفارش كردند . اين امر براي كساني كه با حربه تكفير در مقابل محيي الدين ابن عربي ظاهر شده بودند بسيار گران آمد .

مكان جامع و مدرسه محيي الدين بن عربي در صالحيه ـ محله محيي الدين كنوني ـ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . فهري زنجاني ، مراقد اهل بيت ، ص88

2 . تماشاگه راز ، ص30 به بعد .

149

و در دامنه كوه قاسيون قرار دارد . اين محله داراي كوچه هاي پر پيچ و خم و بازاري قديمي است كه حدود هشت قرن به همين نام مشهور بوده است .

جامع محيي الدين كه بر مزار اين عارف قرار دارد به دست سلطان سليم عثماني در 913 هجري ساخته شده و كتيبه اي نيز بر بالاي در ورودي آن ، تاريخ و باني اين بنا را نشان مي دهد . به نظر مي رسد بناي جامع پس از دوره عثماني تعمير و ترميم شده و گنبد و نماي آن بسيار ساده و از سيمان و گچ است . در جنوب صحن و سمت چپ شبستان جامع پلكاني است كه صحن را به زير زمين متصل مي سازد و قبر محيي الدين نيز در اين زير زمين است . بر ديواره سمت راست پلكان ورودي كتيبه اي به خط زيبا از دوران عثمانياست كه چند بيت شعر به زبان تركي بر زمينه سبز نوشته شده است . در اين زير زمين كه به ابعاد 3×6 متر است ، قبر محيي الدين در وسط قرار گرفته و محفظه اي از شيشه به صورت ضريح مانندي قبر او را احاطه كرده است . بر روي سنگ قبر مذكور كه مرمرين است شرحي از زندگي محي الدين حجاري شده است . در كنار مقبره وي سه قبر ديگر ديده مي شود . قبر اول از شيخ حسن جزايري ، قبر دوم از محمود خربوطلي ( احتمالاً برادر امين خربوطلي مؤلف مشهور سوريه ) و امام جماعت مسجد و قبر سوم نيز از داماد اسد پاشاي عثماني است .

در بيرون جامع و سمت چپ يعني كنار مناره ، قبرستان كوچكي است كه چند تن از واليان و امراي دوره عثماني در آن مدفون هستند .

2 . تكيه سليميه

اين تكيه روبروي جامع و مقبره شيخ محي الدين ابن عربي قرار دارد كه سلطان سليم اول پادشاه عثماني آن را به سال 924 هجري بنا كرده است ^{( 1 )} . اين بنا كه بسيار زيبا بوده اكنون مسدود و به حالتي نيمه مخروبه در آمده است . بر فراز تكيه ، دو گنبد بزرگ به رنگ سفيد قرار دارد . بر بالاي در ورودي اين تكيه ، كتيبه اي به خط نسخ ديده مي شود

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . محمد كرد علي ، خطط الشام ، ج6 ، ص138 ؛ يوسف نعيسه ، مجتمع مدينه دمشق ، ج1 ، ص160

150

كه به مؤسس و باني آن يعني سلطان سليم اول اشاره دارد . شايان گفتن اين مكان براي تدريس و اجتماعات اسلامي ساخته شده بود .

3 . بيمارستان قيمريهيكي ديگر از بيمارستان هاي مهم و قديمي دمشق است كه توسط « امير سيف الدين قيمري كردي » ـ از امراي ايوبي در ايام سلطان نجم الدين ايوب ـ در 653 هجري بنا شده است ^{( 1 )} . اين بيمارستان در غرب جامع و مقبره محي الدين بن عربي قرار دارد و گويند تا آن زمان بيمارستاني بهتر از آن در دنيا ساخته نشده بود . بناي آن از لحاظ هندسي بسيار زيبا است و شايد اين ادعا نامعقول نبا شد . گفته اند وقتي تيمور لنگ به دمشق آمد دو ادار خويش را به داخل اين شهر فرستاد و او نيز بيمارستاني بهتر از آن نيافت .

قسمتي از بيمارستان ، مخصوص زنان و قسمتي مخصوص مردان و هر يك از بخشها به يك بيماري و تخصص ويژه اي مربوط بوده و در زير آن نهري با آب بسيار زلالي مي گذشته كه آب آن را تأمين مي كرده است . اين بيمارستان تا قرن سيزدهم هجري داير بوده است ^{( 2 )} ولي اكنون مسدود است . داخل آن حياط بزرگي است كه چهار ايوانِ بزرگ در اطراف و اتاقهاي فراواني دارد . درب آن چوبي است و بالاي آن كتيبه اي ديده مي شود كه از باني و مؤسس آن يعني سيف الدين قيمري سخن مي گويد . به علت وجود بازار و دستفروش ها در مقابل آن ، اين ساختمان به سختي ديده مي شود .

4 . مقام سيف الدين قيمري

در مقابل بيمارستان قيمري قبه و مقبره اي به نام سيف الدين قيمري وجود دارد كه مؤسس بيمارستان قيمريه در آن مدفون است . اين مكان از دوران مماليك بوده و نماي آن از سنگ و داراي گنبدي قرمز رنگ است . اين حجره اكنون بسته و مورد توجه كسي واقع نمي شود .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . قتيبه شهابي ، اسواق دمشق ، ص513

2 . احمد عيسي بك ، تاريخ بيمارستانات في الاسلام ، ص225 ، يوسف جميل نعيسه ، همان كتاب ، ج1 ، ص133

151

ج ـ مدارس و مساجد صالحيه

1 ـ دار الحديث الاشرفية البرانيهساخته ملك اشرف موسي به سال 634 هجري است كه در دامنه كوه قاسيون ـ در كنار رودخانه يزيد ـ ساخته شده است .

2 ـ دار الحديث القلانسيه

به وسيله حمزه بن اسد بن قلانسي در 720 هجري در نزديكي نهر يزيد ـ و كنار حمام زهور ـ كنوني قرار دارد ^{( 1 )} . اين دار الحديث اكنون نيز مورد استفاده بوده و در غرب مدرسه العمريه است .

3 ـ دار الحديث الناصريه

در جنوب جامع الافرم كنوني است كه توسط ملك ناصر بن ملك العزيز در سال 645 هجري ساخته شده است .

4 ـ مدرسه شركسيه

توسط چركسيان در دوره ايوبي ( سده هشتم هجري ) ساخته شده است . داراي دو گنبد بزرگ به رنگ قرمز است . اين بنا امروزه به عنوان جامع و مسجد محله محي الدين بن عربي استفاده مي شود و مكان آن نيز كمي پايين تر از جامع محي الدين ـ در داخل همان بازار ـ و در سمت راست است .

5 ـ مدرسه العمريههنگام ورود احمد بن قدامه به اين منطقه در حدود 550 هجري ساخته شد . اين مدرسه كتابخانه اي بزرگ دارد و در پايين دامنه كوه قاسيون واقع شده است ^{( 2 )} .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . كردعلي ، غوطه دمشق ، ص125

2 . احمد دهمان ، في رحاب دمشق ، ص73

152

6 ـ مدرسه ماردينيه

اين مدرسه در حوالي جسر الابيض كنوني است و توسط عزيزة الدين خاتون ـ دختر ملك قطب الدين ماردينيظ ـ در قرن هفتم هجري بنا شده است .

7 ـ جامع حنابلهيكي از مساجد مهم عصر ايوبيان است كه توسط شيخ ابو عمر بن قدامه مقدسي ـ از بزرگان حنابله ـ در قرن ششم هجري ساخته شده است . چون مظفر الدين كوكبوري ـ داماد صلاح الدين ـ هزينه فراواني براي آن مصرف كرد به جامع مظفريه نيز معروف شد .

8 ـ جامع شيخ عبدالغني نابلسيجايگاه و محل سكونت محدث و عالم بزرگ اهل سنت در قرن يازدهم هجري ـ يعني شيخ عبدالغني نابلسي ـ بوده كه اين مسجد را نوه اش شيخ مصطفي ساخته است . در صحن مسجد مقبره آن دو قرار دارد .

153

نقشه محله محي اليين ابن عربي ( صالحيه )