بخش 10
فصل دهم : تدمر و آثار تاریخی آن قوس النصر باب النصر معبد بـل معبد نبو حمام#160;های تدمر فصل یازدهم : الف ـ بُصری و آثار اسلامی و تاریخی آن 1 . دروازه اصلی و تاریخی شهر 2 . قلعه و تئاتر بُصری 3 . بازار ، حمام#160;ها و معابد بُصری 4 . جامع عُمَری 5 . دیر و کلیسای بُحیرای راهب 6 . جامع مبرک یا ناقه ب ـ شهر تاریخی سویدا ج ـ شهباء فیلیوبولیس و آثار تاریخی آن د ـ شهرک صَلْخَد یا صَرْخَد فهرست منابع الف . منابع عربی ب . منابع فارسی
|
223 |
|
فصل دهم :
استان تدمر = پالميرا
قوس النصر = باب النصر
معبد نبو
معبد بل
حمام هاي تدمر
|
225 |
|
تدمر و آثار تاريخي آن
يكي از مناطق سرزمين شام كه از هزاران سال پيش داراي تمدن و فرهنگي درخشان بوده و در تاريخ ايران نيز اهميتي بسزا دارد تدمر است . اين شهر كه در 160 كيلومتري شرق حمص واقع شده است درعصر ساسانيان در تصرف ايرانيان بوده است . در حدود 75 هزار سال پيش در سرزمين تدمر با مساحت شصت كيلومتر مربع ، انسانهايي مي زيستند كه امروزه بقايا و آثاري از آنان در غارها و . . . يافت شده است . بناي اين شهر را به هزاره هفتم قبل از ميلاد نسبت مي دهند . در آغاز هزاره دوم قبل از ميلاد ، نام تدمر در متون آشوري ديده شده و تا عصر هلني و رومي نيز اين نام همچنان مشهور بوده است . در اين دوران اسم تدمر با پالميرا ، كه مشتق از نخل بوده همراه گشته است ؛ چون در شمال اين سرزمين نخلهاي خرما كاشته مي شده است ( 1 ) .
گفته اند : تدمر ، دختر حسان بن اذينه از نوادگان سام بن نوح عليه السلام ، داراي عجيب ترين خانه بوده كه بر ستون هاي سنگي و مرمر ساخته شده و مردم گمان مي كردند اين بنا به وسيله جنّيان براي « سليمان » نبي ( عليه السلام ) ساخته شده است . گويند وقتي « مروان بن محمد » ـ آخرين خليفه اموي ـ به تخريب ديوار تدمر پرداخته و مخالفين خويش در اين شهر را مي كشت ؛ به شكافي بزرگ در كنار ديوار بر خورد و پس از داخل شدن در آن ، صخره اي يافت كه شبيه خانه بود . در آن جنازه زني بر روي تختي كه با هفتاد پارچه و حله پوشيده شده بود ديده مي شد و بر كتيبه اي بالاي آن نوشته بود به نام خداوند ، من تدمر ،
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . المعجم الجغرافي للقطر العربي السوري ، ج1 ، ص132
|
226 |
|
دختر حسان هستم . خداوند كسي را كه داخل خانه من گردد ، دچار ذلّت و خواري كنيد لذا مروان نيز آن جا را به حال خود باقي گذاشت و بازگشت ( 1 ) .
تدمر كه در هزاره اول قبل از ميلاد مسكن آرامي ها و داراي تمدن درخشاني بوده ، در هفدهم هجري با صلح توسط خالد بن وليد به صلح فتح شده است . ( 2 )
در شهر تدمر آثار فراواني از دوران قبل از اسلام وجو دارد كه بسياري از آنها رو به ويراني رفته است . آثاري كه اكنون در اين شهر تاريخي موجود هستند عبارتند از :
قوس النصر = باب النصردر ابتداي ورود به شهر تدمر ، دروازه اي است كه ما را به داخل شهر راهنمايي مي كند . از اينجا خيابان اصلي شهر تدمر ، آغاز مي شود در اطراف اين خيابان ، رواقها و ستون هايي قرار داشته كه بر روي آن ، تصاوير بزرگان شهر حجاري شده و در سمت راست آن نيز چهار ستون عظيم ديده مي شود كه مجسمه اي از زنان ساقي بر آن ساخته شده قرار يافته است . مقابل آن ستون ها ، « قوس نصر » قرار دارد . اين باب يكي از دروازه هايي است كه اين خيابان از آن مي گذشته و كنار آن دو دروازه كوچك ديگري نيز قرار دارد . اين دروازه اكنون بطور سالم پاي برجا مانده است .
تصوير شماره 61
معبد بـل
يكي از بناهاي اعجاب انگيز و جذّاب تدمر ، معبد خداي بل ، يعني خداي خورشيد مردم تدمر است . اين معبد صحن مقدسي به صورت چهار ديواري داشته كه با چهار ستون و رواق احاطه شده و در وسط آن هيكل و مجسمه مركزي قرار گرفته است . در حقيقت اين بنا ، خانه رب ( بل ) بوده كه بت و مجسمه وي در آن قرار داشته است .
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . احسان عباس ، تاريخ بلاد الشام من قبل الاسلام حتي بداية العصر الاموي ، صص98 ـ 96
2 . ياقوت حموي ، معجم البلدان ، ج2 ، ص19
|
227 |
|
در معبد بل كشتارگاه و حوضي براي تطهير نيز وجود داشته است . معبد ياد شده يكي از بزرگترين معابد جهان بوده و مساحت آن به حدود چهل هزار متر مربع مي رسيده است . گفته مي شود بيست معبد داخل آن بوده و هزاران گروه و دسته از قبايل سرزمين شام و شهرهاي تابعه و همچنين از شبه جزيره در مراسم خاص طواف برگرد بت بَعْل در آن حضور مي يافته اند . بناي ساختمان مركزي آن در 32 ميلادي انجام شده و بناي ساير قسمتهاي آن تا دو قرن بعد نيز ادامه داشته است ( 1 ) .
تصوير شماره 62
معبد نبوكنار قوس النصر در قرن اول ميلادي ، معبدي مخصوص پرستش خداي « نبو » ساخته شده است . بر روي اين معبد چهل كتيبه وجود دارد .
حمام هاي تدمردر سمت راست خيابان مذكور ، حمام هاي تدمر قرار دارد كه از قرن دوم ميلادي است . اين حمام ها هر كدام چهار درب داشته و داخل آن سالن استراحت و حوضي براي آب سرد و آب گرم اختصاص مي يافته است . وجود حمام در قرن دوم ميلادي حاكي از تمدن و فرهنگ مردم تدمر است .
تئاتر و مجلس شيوخ تدمر
در سمت مقابل اين خيابان ، « مسرح » يا « تئاتر تدمر » قرار دارد كه در قرن دوم ميلادي ساخته شده است . امروزه از اين مسرح تنها ستون ها و بعضي از پلكان هاي آن بر جاي مانده است . در جنوب غربي مسرح ، « مقر مجلس شيوخ » شهر كه آن را اداره مي كردند بوده و سالني براي نشستن مردان و سالني براي شيوخ قبايل ـ كه از اطراف تدمر
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . المعجم الجغرافي للقطر السوري ، صص133 ـ 132 ؛ احسان عباس ، همان كتاب ، ص898 و 100 ـ 103
|
228 |
|
به اين سرزمين مي آمدند ـ اختصاص داشته است . و بر ديواره هاي آن نيز تصاويري است كه گويا از فرماندهان جنگي و رؤساي قبايل بوده است .
معبد بعل شمين
پس از مسرح و ميدان بازار تدمر كه اكنون آثار حجره ها و دكاكين آن ديده مي شود بناي « معبد بعل شمين » ـ كه خداي آسمان در ميان تدمريان بوده ـ قرار دارد . اين معبد در 132 ميلادي ساخته شده و اهميت فراواني نزد اعراب ساكن در تدمر داشته است .
قبور تدمر
آثار بعضي از قبور مردم تدمر هم اكنون موجود است . اين قبور يا بصورت جمعي و يا فردي بوده و هر خانداني براي خود مقبره و محلي خاص با تصاوير مخصوص داشته است . قبور آنان يا در برجهاي هندسي كه به وسيله پلكانهايي به آنها راه مي يافتند و يا در زمين و يا در خانه ها قرار داشته و بيشتر آنان از قرن اول قبل از ميلاد است . امروزه دهها برج هندسي كه داخل آن قبور مردم شهر بوده منظره جالبي به شهر تاريخي تدمر بخشيده است .
تصاوير شماره 64
ديوار تدمر
بر گرد شهر ، ديواري به طول دوازده كيلومتر ساخته بودند كه اكنون آثاري از آن پا برجاست . بر اطراف و گوشه هاي اين ديوار هنوز برجكهاي ديدباني از آثار « ژوستينين » ـ امپراطور روم ـ ساخته قرن ششم ميلادي موجود است .
موزه تدمـر
در 1961 ميلادي در ميدان ملكه زنوبيا ـ مقابل ساختمان شهرداري كنوني ـ موزه اي
|
229 |
|
ساخته شد كه بعضي از آثار هنري و معماري تدمر در آن نگهداري مي شوند ( 1 ) . شايان گفتن است متأسفانه بسياري از آثار تاريخي و فرهنگي تدمر در دوران تسلط فرانسويها از اين شهر خارج شده است .
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . المعجم الجغرافي للقطر السوري ، صص134 ـ 132
|
231 |
|
فصل يازدهم :
استان سويدا
الف ـ بُصري و آثار اسلامي و تاريخي آن
ب ـ شهر تاريخي سويدا
ج ـ شهباء = فيليوبوليس و آثار تاريخي آن
د ـ شهرك صَلْخَد يا صَرْخَد
|
233 |
|
استان سويدا
يكي از استان هاي بزرگ جنوب سوريه است كه شهرهايي چون سويدا ، بُصري و شهبا در آن قرار دارند . هر يك از توابع آن ، پيشينه تاريخي قابل توجه و جايگاه ويژه اي در تاريخ اين سرزمين داشته اند و كوله باري از فرهنگ و تمدني بس درخشان را در دهها قرن به دوش كشيده اند . يكي از شهرهاي تابعه استان سويدا كه اهميتي بسيار ويژه در تاريخ اسلام و شخص پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) دارد ، شهر تاريخي بصري است .
الف ـ بُصري و آثار اسلامي و تاريخي آن
بُصْري در 132 كيلومتري جنوب دمشق است . قدمت بصري از لحاظ تاريخ و تمدن شهرنشيني به قرن ها پيش از ميلاد مي رسد و هم اكنون نيز آثاري از آن دوران بر جاي مانده است . اين شهر در قبل و بعد از اسلام ، واسطه تجارتي شبه جزيره و شام بوده و كاروان هايي كه از شبه جزيره براي تجارت به شام مي آمدند ، ابتدا توقف كوتاهي در شهر بُصري داشته و پس از انجام تجارت مقدماتي و استراحت لازم به سوي دمشق حركت مي كردند .
بُصري نزد مسلمانان و مورخان اسلامي نقش و موقعيتي ويژه دارد ؛ زيرا حدود سي سال قبل از بعثت پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) شاهد قدوم مبارك آن حضرت در سن نه يا ده سالگي بوده است . سر انجام اين شهر در سيزده هجري توسط خالد بن وليد با صلح فتح گرديد .
آثار شهر قديمي بُصري ، آن را بصورت ويرانه و يا مخروبه اي جلوه گر ساخته كه اين آثار خود بيانگر تمدني درخشان در وراي قرنهاست . پس از قلعه و مسرح بصري كه
|
234 |
|
از آن سخن خواهيم گفت ، تا انتهاي شهر چيزي جز ويرانه و آثار مخروبه باقيمانده از بازارها ، حمام ها ، معابد و . . . عصر روميها ديده نمي شود . در بعضي از همين ويرانه ها ، مردمي بسيار فقير ، با قرار دادن سقفي از برگ درختان يا چوب و سنگ زندگي مي كنند . گويي وقتي انسان وارد شهر بصري مي شود بنظر مي رسد حداقل به هزار سال قبل برگشته است . اگرچه مردم آنجا خانه هاي محقري دارند اما قلبها و دلهايشان بزرگ و مهربان است .
در اين شهر آثاري تاريخي و حائز اهميت كه كوله باري از قرنها حوادث ، آنها را راست قـامت تر نموده وجود دارند كه به شرح آنها مي پردازيم .
1 . دروازه اصلي و تاريخي شهراين شهر در دوران رومي ها و قبل از اسلام داراي ديوار و استحكامي قوي بوده كه اكنون بعضي ازقسمتهاي خراب شده آن موجود و در سمت غرب آن دروازه بزرگ و اصلي شهر با بخشي ازديوار قديمي آن همچنان پابرجاست . دروازه ياد شده كه از آثار قرن دوم قبل از ميلاداست امروزه درحدود دويست متري داخل شهر واقع شده واطراف آن ميدان كوچكي است .
2 . قلعه و تئاتر بُصري
يكي از آثارقديمي شهر بصري ، مجموعه اي است كه داراي قلعه ، حمام ، ورزشگاه و تئاتر بوده و اطراف آن خندق نسبتاً بزرگي حفر شده است . اين مجموعه در مركز شهر قرار دارد و به وسيله پلي از سنگ كه بر روي خندق ساخته شده با داخل مرتبط مي شود .
در دو طرف اين پل مجسمه هاي سنگي از آثار رومي ها نصب و از سمت راست با عبور از درب قلعه به مسرح يا تئاتر بصري راه مي يابيم . پس از عبور از راهرويي بسيار تاريك ـ در سمت راست ـ سالني بدون سقف ديده مي شود كه نيم ستون هاي سنگي از دوران روم در آن باقي است و گويا ستون هاي سقف را تشكيل مي داده كه تخريب شده اند . احتمال مي رود اين جا تالار بزرگ و ميهمانسراي اين قلعه بوده است . در سمت چپ اين محل پلكان هاي بسيار باريك ما را به طبقه بالا راهنمايي مي كنند كه در حقيقت
|
235 |
|
به بالاترين نقطه ورزشگاه يا تئاتر قلعه مرتبط است . در بالاي اين مكان به يكي از اعجاب انگيزترين و جذاب ترين اثر تاريخي و هنري يعني ورزشگاهي از دوران روم مُشرِف مي شويم . محوطه و شكل اين مكان مشابه ورزشگاههاي كنوني است كه پلكانهايي بصورت نيم دايره در حدود چهل رديف از كف تا بالا داشته و محل نشستن تماشاچيان بوده است .
فضاي ميدان به طول 102 متر و ارتفاع 26 متر است . كه حدود پانزده هزار نفر را در خود جاي مي داده است . در آن دوران ، اين جا عرصه رزم و تنازع بقا بوده است . گلادياتورها ، در مقابل تماشاچيان بي عاطفه به طور بيرحمانه اي به جان يكديگر افتاده و شرط آزادي خويش يعني كشتن رقيب را با وحشيگري هر چه تمام تر تحقق مي بخشيدند . آنان با ريختن خون يكديگر ساعاتي از نشاط را براي مردمي كه از ديدن جان دادن ديگران لذت مي بردند فراهم مي كردند .
در اين ميدان گاهي اسرا و بردگان به كام شيران گرسنه مي افتادند و كمتر كسي بود كه مي توانست از اين معركه جان سالم بدر برد . در سمت جنوب ورزشگاه و در قسمت تحتاني آن ، جايگاه اصلي و محل نشستن امرا ، پادشاهان و بزرگان بوده است . در پشت اين مكان يعني در طبقه بالاي سمت راست ، سالن بزرگ ديگري است كه اكنون به صورت موزه اي مخروبه در آمده است . در اين سالن نيم تنه ها و سرهاي سنگي فراواني از مجسمه هاي خدايان ، بزرگان و اشراف برده دار رومي به نمايش درآمده ولي بيشتر آثار اين سالن به سرقت رفته اند . در سمت راست اين سالن ، يك نقاشي ديواري بسيار زيبائي ازعصر روم و هزيزاني كه از اتصال هزاران قطعه كوچك سنگي رنگين ايجاد شده به جلوه هنري اين سالن افزوده است . بنظر مي رسد از دوران رومي ها تاكنون در اين مجموعه عظيم هيچ ترميم و تجدد بنايي صورت نگرفته باشد .
تصوير شماره 65
3 . بازار ، حمام ها و معابد بُصري
كمي پايين تر از قلعه و ورزشگاه بصري ، ويرانه قديمي شهر آغاز و ابتداي آن دروازه اي كوچك كه تنها ستون هاي آن باقي مانده اند ديده مي شود كه دروازه بازار
|
236 |
|
بزرگ بصري بوده است . پس از آن بازار شهر قرار داشته كه روزگاري همواره يكي از مراكز مهم اقتصادي سرزمين شام محسوب مي شده است . در كنار بازار ، بقاياي چند حمام از قرون اوليه اسلامي كه سالمتر از بقيه آثار است ديده مي شوند . در كنار آن نيز بقاياي ويرانه يك كليسا و يا معبد متعلق به قرون دوم و سوم ميلادي است .
تصوير شماره 66
4 . جامع عُمَريحدود دويست متر بالاتر از بازار و در انتهاي قسمتي از شهر قديمي بصري كليسايي در قرن اول هجري به مسجد تبديل شده است و در 1327 ميلادي تعميراتي بسيار جزيي يافته ولي تركيب بناي آن از همان دوران تاكنون باقي مانده است . مسجدي است بسيار كوچك و مأذنه اي چهار گوش و كوچك دارد . هم اكنون اهالي در اين مسجد نماز مي گزارند .
5 . دير و كليساي بُحيراي راهب
در سمت راست مسجد عمري ، در كوچه هاي باريك و قديمي در حدود پانصد متر بالاتر ـ در سمت راست كوچه ـ به بناي مخروبه كليسايي بر مي خوريم كه زماني بُحيراي راهب در آن به عبادت و تهجد ، روزگار مي گذرانيده است . اين مكان نزد مسلمانان اهميت و قداست ويژه اي دارد ؛ زيرا پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در دوران نوجواني زماني كه براي انجام تجارتي همراه ابوطالب به شام آمده بود ؛ مورد توجه راهب اين دير قرار گرفته وي با ديدن علائمي كه در كتاب آسماني خود از پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) آينده ديده بود به ابوطالب گفت كه وي را محافظت كن و من در ناصيه او پيامبري مي بينم . اين واقعه ( 1 ) ، صرف نظر از شاخ و برگهاي فراوان و معجزات بدون دليلي كه اغلب از جانب مسيحيان و مستشرقان در منابع تاريخي آمده است ، ارزش و قداستي ويژه به اين مكان مي بخشد . كليسايي كه اكنون مخروبه آن ديده مي شود به ظاهر در دوره بيزانس ( قرن چهارم
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . ابن هشام ، سيرة النبي ، ج1 ، صص197 ـ 194 ؛ ابن منظور ، مختصر تاريخ دمشق لابن عساكر ، ج2 ، ص10ـ6
|
237 |
|
ميلادي ) يعني سه قرن قبل از اسلام ساخته شده و در دوران هاي بعدي از حيّز انتفاع خارج گرديده و تعميراتي در آن صورت نگرفته است . مساحتي حدود يكصد متر دارد و در ورودي آن آهني و اكنون مسدود است . در ديوار انتهايي كليسا آثار محراب آن نيز باقي است . شايان گفتن است كه سقف آن نيز به مرور زمان از بين رفته و امروزه تنها ديواره هاي مرتفع آن باقي مانده است . علامت صليبي كوچك بر ديواره غربي يعني بالاي در ورودي كنده شده و كتيبه اي به زبان سرياني نيز بر آن ديده مي شود .
تصوير شماره 67
6 . جامع مبرك يا ناقه
در آخرين نقطه شهر يعني حدود سيصد متر بالاتر از كليساي بحيرا ـ در سمت راست ـ نماي مسجدي ديده مي شود كه داراي مناره اي كوچك و در ورودي بسيار كوتاهي است و براي ورود به آن بايد خم شد و سپس داخل آن گرديد . اين جا جامع مبرك است . در اين مكان ناقه و شتر پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) بر زمين نشسته كه بعدها مسجدي به جاي آن ساخته اند و « مبرك » نيز يعني محل نشستن شتر .
در داخل مسجد ، شبستان كوچكي است كه در عصر حاضر تعميراتي در آن انجام شده و اكنون مردم محل در آن نماز مي گزارند . در سمت راست اين شبستان ، حجره اي كوچك و تاريك است و داخل آن قطعه سنگي بر روي زمين به ابعاد 5/1×5/1 متر ديده مي شود . نگارنده اين سطور چهار گودال كوچك باندازه زانو و يا پاي يك شتر كه بر اين سنگ فرو رفته را ديده است . ريش سفيدان محل مي گفتند : اين نشانه همان جاي زانوي شتر پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) است . « والله اعلم بالصواب » .
تصوير شماره 68
ب ـ شهر تاريخي سويدا
شهر سويدا مركز استان سويدا است كه در فاصله 106 كيلومتري جنوب دمشق قرار گرفته است . سويدا را به ابو محمد سويداني ، كه فردي بزرگوار و خَيّر بوده و نزد ابو حامد
|
238 |
|
غزالي در بغداد فقه مي خوانده نسبت داده اند ( 1 ) . امروزه در اين شهر موزه بسيار جذاب و زيبايي از آثار دوره يونان و بيزانس از جمله كتيبه هايي از قرن سوم ميلادي به نمايش درآمده است . شهر در حال حاضر تركيبي جديد داشته و اكثر بناها و خانه هاي آن جديد است . اهالي آن به علت موقعيت بسيار مطلوب آب و هوايي و جغرافيايي آن ، به زراعت مشغول و بيشتر زمين هاي آنان به كاشت زيتون اختصاص يافته است . قلعه اي از دوران بيزانس نيز در اين شهر وجود دارد كه بالنسبه كوچك و ديدني است .
ج ـ شهباء = فيليوبوليس و آثار تاريخي آن
اين شهر نيز يكي از شهرهاي قديمي استان سويداست كه در 89 كيلومتري دمشق و كمي بالاتر از سويدا واقع شده و بناي آن را به فيليپ ، امپراطور روم ـ در قرن سوم ـ نسبت داده اند . شهباء داراي چند اثر تاريخي و مهم از جمله « معبد فيليبون » است كه در پنجاه متري غرب ميدان اصلي شهر قرار دارد . امروزه تنها چند ستون از آن باقي مانده است . آثار مخروبه چند حمام ، قنات و تئاتر نيز از قرن سوم ميلادي در آن ديده مي شود ولي بيشتر آثار تاريخي آن در موزه شهر كه دو طبقه است نگهداري مي شود .
د ـ شهرك صَلْخَد يا صَرْخَدشهرك صرخد يا صلخد كنوني در بيست كيلومتري شرق بصري قرار دارد . در اين شهرك قلعه اي از دوران رومي هاست كه در قرون بعدي به وسيله مماليك و ايوبي ها تجديد بنا و بازسازي شده و به عنوان يك پايگاه نظامي مهم در جنگهاي صليبي استفاده مي شده است .
از آثار تاريخي ديگر اين شهرك ، مناره يكي از مساجد دوران ايوبي است كه تنها برپا مانده و مسجد آن مخروب شده است . امروزه اطراف اين مناره ميدان اصلي شهرك قرار دارد .
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . ياقوت حموي همان كتاب ، ج3 ، ص286
|
239 |
|
فهرست منابع
الف . منابع عربي
ب . منابع فارسي
ج . منابع انگليسي
|
241 |
|
منابع عربي
1 ـ قرآن كريم .
2 ـ آيبك صفدي ، صلاح الدين خليل بن آيبك ( 764 ق . ) . تحفة ذوي الالباب فيمن حكم بدمشق من الخلفاء و الملوك و النواب . حققه احسان بنت سعيد خلوصي و زهير حميدان الصمصام ، دمشق ، وزارة الثقافه 1991م .
3 ـ ابن اثير جزري الشيباني ، عزالدّين ابي الحسن علي بن عبدالكريم ( 630 ق . ) . الكامل في التاريخ . بيروت ، دارصادر ، دار بيروت 1965 م و قاهره 1290 ق .
4 ـ ـــــــ اسدالغابه في معرفة الصحابه . بيروت دارالاحياء الترث العربي ، [ بي تا ] و قاهره دارالكتب المصريه 1358 ق .
5 ـ ابن اعثم كوفي ، خواجه احمدبن محمد ( 314 ق . ) . الفتوح . هند ، حيدرآباد دكن ، دائرة المعارف العثمانيه ، چاپ اول 1388 ق و بيروت ، دارالكتب العلميه 1406 ق .
6 ـ ابن بطوطه ، ابو عبدالله محمد بن ابراهيم ( 683 ـ 756 ق . ) . تحفة النظار في غرائب الامصار و عجائب الاسفار = الرحله ، بيروت ، دارالكتب اللبناني ، مكتبه المدينه [ بي تا ] و دارالكتب العالمي 1991 م .
7 ـ ابن بكار ، ابي عبدالله زبير بن بكار بن عبدالله بن مصعب بن ثابت بن عبدالله بن زبير ( 172 ـ 256 ق . ) . الاخبار الموفقيات . تحقيق سامي كلي العاني ، بغداد ، مطبعة العاني 1972 م .
8 ـ ـــــــ كتاب نسب قريش ، تصحيح و تأليف ليفي . بروفنسال ، مصر ، دارالمعارف ، چاپ دوم [ بي تا ] .
9 ـ ابن تغري بردي ( 874 ق . ) . النجوم الزاهره في اخبار ملوك مصر و القاهره . قاهره ، دارالكتاب المصريه 1929 .
10 ـ ابن جبير اندلسي ، ابي الحسن محمد بن احمد . رسالة اعتبار الناسك في ذكر الاثار
|
242 |
|
الكريمه و المناسك ، معروف به الرحله ابن جبير ، بيروت . دار مكتبة الهلال ، چاپ دوم 1986 م .
11 ـ ـــــــ الجامع الاموي بدمشق . تحقيق محمد مطيع الحافظ ، بيروت ، دار ابن كثير ، چاپ اول 1405 ق .
12 ـ ابن جوزي ، يوسف بن حسام الدين قزاوغلي سبط . تذكرة خواص الامه في معرفة احوال الائمه . في هامشه مطالب السئول ، شافعي ، به خط محمد باقر عبدالحسين اصفهاني ، چاپ سنگي 1285 ش .
13 ـ ابن حجر عسقلاني ، الاصابه في تمييزالصحابه . مصر ، مطبعة مصطفي محمد 1358 ق و بيروت ، دارالكتب العلميه [ بي تا ] .
14 ـ تهذيب التهذيب ، هند ، مجلس دائرة المعارف النظاميه ، حيدر آباد دكن 1325 ق .
15 ـ ابن حوراني ، عثمان بن احمد السويدي الدمشقي . زيارات الشام . دمشق ، مكتبة الغزالي 1981 م .
16 ـ ابن رجب حنبلي ، عبدالرحمن بن احمد ( 736 ـ 795 ق . ) . الذيل علي طبقات الحنابله . تصحيح محمد حامد الفقي ، مصر ، السنة المحمديه 1372 ق .
17 ـ ابن سعد ، ابو عبدالله محمد بن سعد بن منيع زهري بصري ( 168 ـ 230 ق . ) . الطبقات الكبري . بيروت دارصادر ، داربيروت 1376 ق .
18 ـ ابن شاكر الداراني ، صلاح الدين محمد بن شاكر . فوات الوفيات . تحقيق محي الدين عبدالحميد ، قاهره مكتبة النهضة ، 1951 م .
19 ـ ابن شحنه ، الدرالمنتخب من تاريخ الحلب . دمشق ، دارالكتاب العربي ، چاپ دوم 1404 ق .
20 ـ ابن شداد ، عزالدين محمد بن علي بن ابراهيم . الاعلاق الخطيره في ذكر امراء الشام و الجزيره . حققه يحيي زكريا عباره ، دمشق ، وزارة التقافه 1991م و تحقيق سامي الدهان و يحيي عباره 1956 م .
21 ـ ابن شهاب زهري ، محمد بن مسلم بن مسلم بن عبيدالله ( 51 ـ 124 ق . ) . المغازي النبويه . تحقيق سهيل زكار ، بيروت ، دارالفكر 1401 ق .
22 ـ ابن شهر آشوب ، ابي جعفر رشيد الدين ( 588 ق . ) . المناقب الائمه = مناقب آل ابي طالب . قم ، مطبعة العلميه [ بي تا ] .
23 ـ ابن صباغ مالكي ، علي بن محمد بن احمد ( 855 ق . ) . الفصول المهمه في معرفة احوال الائمه . بيروت ، دارالاضواء ، چاپ دوم 1409 ق .
|
243 |
|
24 ـ ابن طولون ، القلائد الجوهريه في تاريخ الصالحيه . تحقيق محمد احمد دهمان ، دمشق [ بي تا ] 1956 م .
25 ـ ـــــــ بهجة الانام في فضل دمشق الشام ، بيروت ، بي تا .
26 ـ اعلام الوري بمن ولي نائباً من الاتراك بدمشق الشام الكبري . تحقيق احمد دهمان ، دمشق ، وزارة الثقافه 283 ق .
27 ـ ابن طيفور ، ابن ابي طاهر ( 280 ـ 204 ق . ) بلاغات النساء . بيروت ، دارالنهضة الحديثه 1972 م .
28 ـ ابن عبدربه اندلسي ، احمد بن محمد ( 328 ق . ) العقدالفريد . تحقيق عبدالحميد استرحيني ، بيروت ، دارالكتب العلميه ، چاپ سوم 1407 ق .
29 ـ ابن عبدالبر ، ابو عمر يوسف بن عبدالله ثمري قرطي اشعري ( 368 ـ 460 ق . ) . الاستيعاب في معرفة الاصحاب . مصر ، مطبعه مصطفي 1358 ق .
30 ـ ابن عبدالهادي ، يوسف . ثمار المقاصد في ذكر المساجد ، تحقيق محمد اسعد طلس . بيروت ، مكتبة لبنان 1361 ق .
31 ـ ابن عديم ( 660 ق . ) . زبدة الحلب من تاريخ الحلب . تحقيق سامي الدهان ، دمشق ، معهدالفرنس 1959 م .
32 ـ ـــــــ بغية الطلب في تاريخ الحلب . تحقيق سهيل زكار ، دمشق ، [ بي تا ] 1988م .
33 ـ ابن عساكر ، علي بن حسن الشافعي ( 499 ـ 571 ق . ) . تاريخ مدينه دمشق و ذكر فضلها و تسميه من حلها من الامائل اواجناز بنواحيها . دمشق ، مجمع اللغة العربيه 1398ق و تحقيق صلاح الدين المنجد ، المجمع العلمي العربي 1371 ق .
34 ـ ابن عماد حنبلي ، ابوالفلاح عبدالحي . شذرات الذهب في اخبار من ذهب . بيروت ، دارالفكر ، 1399 ق .
35 ـ ابن عنبه ، جمال الدين احمد بن علي الحسن ( 828 ـ 748 ق . ) . عمدة الطالب في انساب آل ابي طالب ، بيروت . دار مكتبة الحياة [ بي تا ] .
36 ـ ابن قلانسي ، حمزه بن علي بن محمد ( 470 ـ 555 ق . ) ذيل تاريخ دمشق . قاهره ، مكتبة المتنبي [ بي تا ] و تحقيق سهيل زكار ، بيروت ، دارحسان ، چاپ اول 1403 ق .
37 ـ ابن قيم جوزي ، زاد المعاد في هدي خير العباد . فهرسه محمد اديب الجاور ، بيروت ، الرساله 1412 ق .
38 ـ ابن كثير القرشي الدمشقي ، عمادالدين ابوالفداء اسماعيل بن عمر ( 700 ـ 774 ق . ) . البدايه و النهايه في التاريخ . مصر ، مطبعة السعاده 1351 ق و بيروت 1409 ق .
39 ـ ابن منظور ، محمد بن مكرم ( 630 ـ 711 ق . ) . مختصر تاريخ دمشق لابن عساكر .
|
244 |
|
تحقيق رياض عبدالحميد مراد ، محمد مطيع الحافظ . بيروت ، دارالفكر 1404 ق .
40 ـ ابن هشام ، محمد بن عبدالملك بن ايوب حميري ( 218 ق . ) . سيرة النبي ( صلّي الله عليه وآله ) . تحقيق محي الدين عبدالحميد ، قاهره 1356 ق و مصطفي البابي الحلبي 1355 ق .
41 ـ ابراهيم حسن . حسن . تاريخ الاسلام السياسي و الديني و الثقافي و الاجتماعي . بيروت ، دارالاحياء التراث العربي ، چاپ هفتم 1964 م .
42 ـ ابيض ، ملكه . التربية و الثقافة العربيه ـ الاسلاميه في الشام و الجزيره خلال القرون الثلاثه الاولي للهجره . بيروت ، دارالعلم للملايين 1980 م .
43 ـ ابيض ، انيس . رحلات في بلاد الشام خلال القرون الثامن عشر و التاسع عشر و القرن العشرين . بيروت ، دارالندوه الجديده 1410 ق .
44 ـ احسان عباس . تاريخ بلاد الشام من ما قبل الاسلام حتي بداية العصر الاموي . عمان ، مطبعة جامعه الاردنيه 1410 ق .
45 ـ ازدي بصري ، محمد بن عبدالله . تاريخ فتوح الشام . تحقيق عبدالله عامر ، بيروت ، دارناصيف 1970 م . و تصحيح وليام ناسوليس ايرلندي ، كلكته 1854 م .
46 ـ اسدي ، خيرالدين ، احياء حلب واسواقها . تحقيق عبدالفتاح رواس قلعه جي . بيروت ، دارقتيبه 1990 م .
47 ـ الامين ، حسن . دائرة المعارف الاسلامية الشيعيه . بيروت ، دارالتعارف للمطبوعات 1410 ق .
48 ـ الامين ، محسن . اعيان الشيعه . حققه حسن الامين ، بيروت ، دارالتعارف 1406 ق .
49 ـ باسميل ، محمد احمد . العرب في الشام قبل الاسلام . بيروت . دارالفكر ، چاپ دوم 1408 ق .
50 ـ البحره ، نصرالدين . دمشق الاسرار . دمشق . [ بي نا ] [ بي تا ] .
51 ـ بدري ، ابي البقاء عبدالله ( قرن نهم ) . نزهة الانام في محاسن الشام . بيروت ، دارالرائد 1980 م .
52 ـ بديري ، احمد الحلاق و حوادث دمشق اليوميه ( 1154 ـ 1175 ق . ) تحقيق ، احمد عزت عبدالكريم . مصر ، مطبوعات الجمعية المصريه والدراسات التاريخيه 1946 م .
53 ـ بلاذري ، ابي الحسن احمد بن يحيي بن جابر ( 279 ق . ) . فتوح البلدان . تعليق رضوان محمد رضوان ، مصر . المطبعة المصريه بالازهر 1350 ق .
54 ـ ـــــــ انساب الاشراف . حققه محمد باقر المحمودي . بيروت ، مؤسسه الاعلمي للمطبوعات چاپ دوم 1974 ق و مصر ، دارالمعارف 1959 م .
55 ـ بنت الشاطي ، عايشه عبدالرحمان ، سيده زينب ، عقيله بني هاشم . بيروت ، دارالكتب
|
245 |
|
العربي 1406 ق .
56 ـ ـــــــ سكينه بنت الحسين ( عليه السلام ) ، بيروت ، دارالكتب العربي 1406 ق .
57 ـ البهنسي ، عفيف . الشام الحضاره . دمشق ، وزارة الثقافه 1986 ق .
58 ـ بيشوف ، تيودور . تحف الانباء في تاريخ حلب الشهباء . تعريب و تحقيق ، شوقي شعث . دمشق ، دارالوسيم للخدمات الطباعيه ، چاپ دوم 1992 م .
59 ـ جعفري ، بشار . السياسة الخارجيه السوريه ( 1982 ـ 1946 م ) . دمشق ، دارطلاس 1987 م .
60 ـ الجندي ، محمد سليم . تاريخ معرة النعمان . دمشق ، وزراة الثقافه 1383 ق .
61 ـ حافظ ، محمد مطيع . حريق الجامع الاموي و بناوه ( 1311 ـ 1320 ق ) نصوص و وشائق للقاسمي ، واصف ، كرد علي والعظمي ، كويت ، مكتبة دارالعروبه للنشر و التوزيع 1409 ق .
62 ـ حجاز ، عبدالله . معالم حلب الاثريه . حلب ، جامعه حلب ، جمعية العاديات [ بي تا ] .
63 ـ خمّاس ، نجدت . الشام في صدر الاسلام . ( من الفتح حتي سقوط الخلافة بني الاميه ) . دمشق ، دارطلاس 1987 م .
64 ـ خوارزمي زمحشري ، موفق الدين احمد بن محمد ( 665 ق . ) المناقب . خطي كتابخانه مركزي دانشگاه تهران شماره 621 .
65 ـ الخيمي ، صلاح محمد . نزهة الرفاق في شرح حالة الاسواق ، من كتاب رسائل دمشقيه ، بيروت [ بي نا ] 1988 م .
66 ـ دائرة المعارف الاسلاميه ، احمد الشنتاوي ، ابراهيم زكي خورشيد ، عبدالحميد يونس . تهران ، بوذرجمهري [ بي تا ] .
67 ـ دارقيو ، فارس . وصف دمشق في القرن السابع العشر ، من مذاكرات الرحالة الفرنسي . تعريب احمد ايبش ، دمشق ، دارالمأمون للتراث 1403 ق .
68 ـ دهمان ، محمد احمد . في رحاب دمشق . بيروت ، دارالفكر ، چاپ اول 1402 ق .
69 ـ زكي ابراهيم ، محمد . مراقداهل البيت بالقاهره . مصر ، مطبوعات العشيرة المحمديه ، چاپ چهارم 1406 ق .
70 ـ زبيدي ، ترويج القلوب في ذكر الملوك بني ايوب . تحقيق صلاح الدين المنجد . بيروت دارالكتاب الجديد 1983 م .
71 ـ سابقي ، حسنين . مرقد العقيله زينب ( عليها السلام ) بيروت [ بي تا ] .
72 ـ سلطان ، علي . تاريخ السوريه ( 1918 ـ 1908 م ) . دمشق ، دارطلاس 1987 م .
73 ـ سمهودي ، ابوالحسن علي بن احمد ( 911 ق . ) . وفاء الوفاء باخبار دارالمصطفي .
|
246 |
|
حققه محمد محيي الدين عبدالحميد ، قاهره ، مطبعة السعاده ، چاپ اول 1374 ق .
74 ـ ـــــــ سوفاجيه ، جان ، الآثار التاريخيه في دمشق . تعريب اكرم حسن العلبي . دمشق ، دار الطباع 1412 ق .
75 ـ ـــــــ لمحة تاريخية منذ العصور القديمه حتي الانتداب . تعريب فؤاد افرام البستاني ، دمشق ، الوارف 1989 م .
76 ـ سيد عليخان ، سيد عبدالكريم . مقتل سيد الشهداء حسين بن علي ( عليه السلام ) . بيروت ، دارالزهرا ، چاپ اول 1402 ق .
77 ـ سيل ، پاتريك . الصراع علي سوريه ( دراسة للسياسه العربيه بعد الحرب 1958 ـ 1945 ) . تعريب سمير عبده و محمود كلامه ، دمشق ، دارطلاس [ بي تا ] .
78 ـ شريف القرشي ، باقر . حياة الامام حسين بن علي ( عليه السلام ) . بيروت ، دارالبلاغه ، چاپ اول 1413 ق .
79 ـ شهابي ، قتيبه . اسواق دمشق القديمه و مشيداتها التاريخيه . دمشق . وزارة الثقافه 1990 م .
80 ـ ـــــــ مآذن دمشق ، تاريخ و طراز . دمشق ، وزارة الثقافه 1993 م .
81 ـ شوقي ، ابوخليل . اطلس التاريخي العربي ، دمشق ، دارالفكر 1404 م .
82 ـ شوقي ، شعث . حلب ، تاريخها و معالمها التاريخيه . حلب ، جامعه الحلب 1991م .
83 ـ ـــــــ نقشه و راهنماي قلعه حلب ، حلب ، مطبوعات المديريه العامه لاثار والمتاحف 1986م .
84 ـ طباخ الحلبي ، محمد راغب . اعلام النبلاء بتاريخ حلب الشهباء . صححه و علق عليه محمد كمال ، حلب ، دارالقلم العربي ، چاپ دوم 1408 ق .
85 ـ طبرسي ، ابي منصور احمد بن ابي طالب ( م قرن ششم ) . الاحتجاج علي اهل اللجاج . تعليق سيد محمد باقر الموسوي الخراساني . مشهد ، نشر المرتضي 1403 ق و بيروت ، مؤسسه الاعلمي للمطبوعات 1403 ق .
86 ـ طبري ، محمد بن جرير بن يزيد ( 224 ـ 310 ق . ) . تاريخ الرسل و الملوك = تاريخ الطبري ، قاهره ، مطبعة الاستقامه 1357 و مطبعه الحسنيه 1324 ق .
87 ـ طبري ، محب الدين احمد بن عبدالله . ذخائر العقبي في مناقب ذوي القربي . بيروت . دارالمعرفه [ بي تا ] .
88 ـ طبري ، ابي جعفر محمد بن جرير بن رستم . دلائل الامامه . بيروت ، مؤسسه الاعلمي للمطبوعات ، چاپ دوم 1408 ق .
89 ـ طلس ، محمد اسعد . الآثار الاسلاميه و التاريخيه في حلب . دمشق ، مطبعة الترقي
|
247 |
|
1956 م .
90 ـ طنطاوي ، علي . دمشق ، صور . . . من جمالها و عبر . . . من نضالها ، دمشق ، دارالفكر چاپ دوم 1407 ق .
91 ـ طه حسين ، علي و بنوه ، مصر [ بي تا ] ، [ بي نا ] .
92 ـ عظيمي الحلبي ، محمد بن علي . تاريخ الحلب ( 556 ـ 482 ق ) تحقيق ابراهيم ذعرور ، دمشق [ بي تا ] 1984 م .
93 ـ العلبي ، اكرم حسن . خطط دمشق ، دارسة تاريخيه شامله ، دمشق ، دارالطباع 1410 ق .
94 ـ ـــــــ دمشق بين عصر مماليك و العثمانيين ( 922 ـ 906 ق ) . دمشق ، الشركة المتحده للطباعة و النشر ، چاپ اول 1402 ق .
95 ـ العمري ، فضل الله . الجامع الاموي بدمشق . حققها و قدم لها محمد مطيع الحافظ ، بيروت ، دارابن كثير 1405 ق .
96 ـ عيسي بك ، احمد . تاريخ البيمارستانات في الاسلام . بيروت ، دارالرائد العربي ، چاپ دوم 1410 ق .
97 ـ غزي البابي الحلبي ، كامل . نهرالذهب في تاريخ حلب ، تحقيق و تصحيح شوقي شعث ، محمود الفاخوري ، حلب ، دارالقلم العربي ، چاپ دوم 1412 ق .
98 ـ قمي ، عباس . سفينة البحار و مدينه الحكم والاثار . تهران ، كتابخانه سنايي [ بي تا ] .
99 ـ كرد علي ، محمد . غوطه دمشق . بيروت ، دارالفكر ، چاپ سوم 1404 ق .
100 ـ ـــــــ خطط الشام . بيروت ، دارالعلم للملايين ، چاپ دوم 1391 ق .
101 ـ كمال ، منير . الحمامات الدمشقيه ، دمشق ، ابن خلدون 1986 م .
102 ـ گيلاني ، هيثم . الاستراتيجيات العسكريه للحروب العربيه الاسلاميه . بيروت ، مركز الدراسات الوحده العربيه 1991 م .
103 ـ لحام ، ماجد . دمشق في نصف قرن . بيروت ، دارالفكر المعاصر 1410 ق .
104 ـ مجلسي ، محمد باقر . بحارالانوار . تهران ، اسلاميه [ بي تا ] .
105 ـ محمد نرسي ، محمد . الامارات العربيه في بلاد الشام في القرنين الحادي العشر و الثاني العشر للميلادي ، مصر ، الهيئة المصريه العامه للكتاب 1980 م .
106 ـ محمد سالم ، لطيفه . الحكم المصري في الشام ( 1814 ـ 1831 م ) . قاهره ، مكتبة مدبولي ، چاپ دوم 1410 ق .
107 ـ مسعودي ، ابوالحسن علي بن الحسين ( 345 ق . ) . مروج الذهب و معادن الجوهر . مصر ، مطبعة البهيه المصريه 1346 ق و بيروت ، دارالقلم 1408 ق .
108 ـ المعجم الجغرافي للقطر العربي السوري ، اشراف ، العماد مصطفي طلاس ، دمشق ،
|
248 |
|
مركز الدراسات العسكريه 1990 م .
109 ـ معروف الحسني ، هاشم . سيرة الائمه الاثني عشر ، بيروت ، دارالتعارف للمطبوعات 1411 ق .
110 ـ مقدسي ، طاهربن مطهر ( 1010 ق . ) . البدء و التاريخ . پاريس ، تحت اشراف كلمان هوار فرانسوي 1907 م و تهران مكتبة الاسلاميه 1972 م .
111 ـ ملوجي ، عدنان . الطريق الي دمشق . ( مذاكرات ) ، كتاب الاول . دمشق ، دارالطباعه والنشر ، چاپ دوم 1992 م .
112 ـ منقري ، نصر بن مزاحم بن سيار ( 212 ق . ) . وقعة الصفين . حققه و شرحه عبدالسلام محمد هارون ، قم ، مكتبة آية الله المرعشي النجفي 1403 ق .
113 ـ موسوي المقرم ، عبدالرزاق ، مقتل الحسين او حديث كربلا . قم ، مكتبة بصيرتي 1394 ق .
114 ـ مهاجر ، عبدالحميد . حجر بن عدي لايساوم في الحق . بيروت ، دارالكتاب و العتره 1413 ق .
115 ـ نزار ابساظه و محمد مطيع الحافظ . علماء دمشق و اعيانها في القرن الثالث عشر الهجري . بيروت ، دارالفكر المعاصر ، چاپ اول 1412 ق .
116 ـ نسيم يوسف ، جوزف . العدوان الصليي علي بلاد الشام ، مصر ، دارالمعرفه الجامعه [ بي تا ] .
117 ـ نصرالله ، ابراهيم . حلب و التشيع . بيروت ، دارالوفاء 1403 ق .
118 ـ نعيسه ، يوسف جميل ، مجتمع مدينه دمشق ( 1186 ـ 1256 ق ) . دمشق ، دارطلاس 1986م .
119 ـ نعيمي دمشق . عبدالقادر بن محمد ( 978 ق . ) . الدراس في تاريخ المدارس . تنظيم فهارس ، ابراهيم شمس الدين . بيروت ، دارالكتب العلميه 1410 ق .
120 ـ ـــــــ دور القرآن بدمشق . تحقيق صلاح الدين المنجد ، بيروت ، دارالكتاب الجديد ، چاپ سوم 1972 م .
121 ـ ـــــــ الجامع الاموي بدمشق ، حققها و قدم لها مطيع الحافظ ، بيروت ، دارابن كثير 1405 ق .
122 ـ واقدي ، محمد بن عمر بن سعد بن كاتب ( 207 ق . ) . المغازي . تحقيق مارس جونس ، بيروت [ بي تا ] .
123 ـ ـــــــ فتوح الشام . بيروت ، دارالجيل ، [ بي تا ] .
124 ـ ياقوت حموي ، شهاب الدين ابو عبدالله ( 626 ـ 574 ق . ) . معجم البلدان . بيروت ،
|
249 |
|
دارالفكر [ بي تا ] .
125 ـ يوسف الدبس ، مطران . تاريخ سوريا . بيروت ، مطبعة العموميه 1900 م .
منابع فارسي
126 ـ تلمساني ، ابوبكر محمد بن ابوبكر انصاري بري . جوهره در نسب و شرح احوال علي ( عليه السلام ) و آل او . ترجمه فيروز حريرچي ، تهران ، امير كبير 1361 ش .
127 ـ رابينوويچ ، آينامار . جنگ براي لبنان ( 1985 ـ 1970 م ) ترجمه جواد صفايي و غلامعلي رجبي ، تهران ، سفير 1368 ش .
128 ـ شيرواني ، زين العابدين . رياض السياحه . به اهتمام آقاسي اوغلي ، مسكو ، ادبيات خاور 1974 م .
129 ـ فتال نيشابوري . روضة الواعظين ، ترجمه محمود مهدوي دامغاني ، تهران ، ني 1363ش .
130 ـ فهري زنجاني ، سيد احمد . مراقد اهل بيت در شام . تهران ، امير كبير 1367 ش .
131 ـ قائدان ، اصغر . تاريخ و آثار اسلامي مكه مكرمه و مدينه منوره ، تهران ، سازمان و زيارت ، نشر مشعر 1372 ش .
132 ـ قزويني رازي ، عبدالجليل نصيرالدين . بعض مثالب النواصب في نقض بعض فضائح الروافض . ترجمه سيد جلال الدين محدث ارموي ، تهران [ بي تا ] 1371ش .
133 ـ قمي ، عباس . منتهي الامال . تهران ، جاويدان [ بي تا ] .
134 ـ دمع السجود . ترجمه نفس المهموم . ابوالحسن شعراني ، تهران ، علميه اسلاميه 1374 ق .
135 ـ كمّونه حسيني ، سيد عبدالرزاق . آرامگاههاي خاندان پاك پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) و بزرگان صحابه و تابعين ، ترجمه عبدالعلي صاحبي ، مشهد ، آستان قدس رضوي 1371ش .
136 ـ گروه نويسندگان آكادمي شوروي . تاريخ معاصر كشورهاي عربي . ترجمه محمد حسين روحاني ، تهران ، توس 1367 ش .
137 ـ گيتاشناسي كشورها . گرد آورندگان محمود محجوب ، فرامرز زيارودي ، تهران ، گيتا شناسي چاپ اول 1362 ش .
138 ـ مطهري ، مرتضي . تماشاگه راز . تهران ، صدرا ، 1364 ش .
139 ـ نويري ، شهاب الدين احمد ( قرن هشتم ) . نهاية الارب في فنون الادب . ترجمه
|
250 |
|
محمود مهدوي دامغاني ، تهران ، امير كبير 1364 ش .
منابع انگليسي
140 - A . R . H - the new encyclopedia britanica,V . 17 usa, 1974 .
141 - Cambridge, The History of Islam, The central Islamic lands . at the university press 1970 .
142 - Encyclopedia of Islam . Ej . Brill . Leiden . New york . Robenhavn koln 1987 .
143 - Hourani, A . H . syria and lebanon a political essay . oxford university press 1986 .
144 - Longrig, stephen hemsley . Syria and Lebanon under trench mondate . oxford university press 1968 .
145 - Muir, William . The caliphate its rise, Decline and fall . london, 1891 .
146 - Well housen, julius, The Arab Kingdom and its fall . london, cuzen pren 1973 .