بخش 4

151

قتل فرزندان مسلم برآمد .

آنان پيشنهادهايي به حارث دادند :

1 ـ انتساب ما به رسول الله را در نظر بگير و ما را رها كن . ( حارث بدان توجه
نكرد ) .

2 ـ بركودكيِ ما رحم كن و دست از ما بردار . ( حارث گفت : اصلاً خدا در دلم رحم
نيافريده است ! ) .

3 ـ ما را در بازار بفروش . ( اين پيشنهاد نيز پذيرفته نشد ) .

4 ـ ما را زنده پيش عبيدالله برسان ، شايد او بر ما ترحّمي روا دارد . ( قبول
نكرد ) .

5 ـ اجازه بده تا نماز بخوانيم . ( بنا به قولي اجازه داد ) .

6 ـ برادر بزرگ تر گفت : اول مرا بكش . ( پذيرفت ) . ^{( 1 )}

حارث پس از كشتن آن دو ، بدنشان را در آب شط كوفه انداخت و جهت دريافت
جايزه ، سرها را به دربار عبيدالله برد . نوشته اند كه وقتي پيكر بي سر و
خونين برادر بزرگ تر را در آب شط انداخت ، بدن روي آب نمودار بود تا آن كه
بدن برادر ديگر بدان ملحق شد و سپس در آب ناپديد گشتند .

مرحوم علامه شيخ جعفر شوشتري در خصائص الحسينيّه
مي نويسد : وقتي كه چشم عبيدالله به سرهاي آن دو نوجوان افتاد ، عواطفش
به جوش آمد و دستور داد در همان مكان سر حارث را نيز از تن جدا سازند .

حارث در ميان راه ، در برابر آزادي اش ، ده هزار درهم به قاتل
وعده داد ، ليكن او نپذيرفت وگفت : حتي اگر حكومت كوفه را به من مي دادند اين
قدر خوشحال نمي شدم . ^{( 2 )}

آنقدر گرم است بازار مكافات عمل * * * مرد اگر بينا بود هر روز روز محشر
است

3 ـ هاني بن عروه

پيشتر آورديم كه نخستين زمينه ساز نهضت عاشورا مسلم بن عقيل و پس از
وي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . معالي السبطين ، ج2 ، ص47 با تفاوتي
مختصر .

2 . خصائص الحسينيه ، بخش فرزندان مسلم ؛
معالي السبطين ، ج2 ، صص44 و 45

152

فرزندانش بودند و به تفصيل در مورد آنان نوشتيم . اكنون به سرگذشت يكي
ديگر از تاريخ سازان و رجال برجسته تاريخ عاشورا ، هاني بن عروه
مي پردازيم .

اعلمي در دائرة المعارف مي نويسد : هاني بن عروه مرادي ، از
قبيله مذحج ، شيعه و مورد وثوق است . او همراه مسلم بن عقيل به شهادت رسيد . از بزرگان
شيعه بود و دوران پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) را درك
كرد و در نشست هاي آن حضرت حضور داشت . ^{( 1 )}

بعضي مي گويند : هاني نامه هاي مردم كوفه را در مكه به امام
رساند . در ضمن بايد توجه داشت كه اين هاني ، غير از آن هاني است كه هاني بن
هاني سبيعي نام داشت .

هنگامي كه مسلم بن عقيل به عنوان نماينده امام ( عليه السلام ) مأموريت يافت تا در كوفه اوضاع را بررسي
كند ، به منزل هاني وارد شد ^{( 2 )} و البته در اين باره كه
مسلم ، در چه زمان و موقعيتي وارد خانه هاني شد ، ديدگاه ديگري نيز به چشم
مي خورد ؛ از جمله : مسلم كه در خانه سليمان بن صرد ( اميرالتوّابين ) مستقر شده
بود و پس از ورود عبيدالله زياد به كوفه ، به منزل او وارد شد . اعلمي معتقد است كه
مسلم از خانه مختار به منزل هاني آمد ؛ زيرا مختار دستگير و حبس كرده بودند . ^{( 3 )}

ابوالفرج اصفهاني مي نويسد : عبيدالله زياد براي عيادت شريك بن
اعور ، كه در منزل هاني بستري شده بود ، رفت و شريك به مسلم پيشنهاد داد كه عبيدالله
را از پاي درآورد و او پذيرفت ليكن پس از آن ، از انجام اين عمل سرباز زد و شريك از
او پرسيد : چرا او را نكشتي ؟ مسلم گفت : دو چيز مانعم شد :

1 ـ هاني خوش نداشت اين مرد در خانه او كشته شود .

2 ـ حديثي است از پيامبرخدا ( صلّي الله عليه وآله ) كه آن حضرت فرمود : اسلام ، كشتن غافلگيرانه ( ترور ) را منع كرده است و هيچ مسلماني
نبايد غافلگيرانه كشته شود .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . دائرة المعارف ، ج18 ، ص382 ، هاني بن عروة
المرادي المَذْحَجي الإمامي الثقة الشهيد بالكوفه مع مسلم بن عقيل ، كان من اشراف
الكوفة وأعيان الشيعة أدرك النبيّ وتشرّف بصحبته .

و نيز نكـ : مامقاني ، تنقيح المقال ، ج3 ،
صص 288 ـ 290 ، چاپ قديم ـ ابن شهرآشوب ، مناقب ، ج 4 ، ص98

2 . نكـ : ذهبي ، تاريخ الاسلام ، ج4 ،
ص170

3 . دائرة المعارف علمي ، ج18 ،
ص382

153

شريك در پاسخ گفت : وي مسلمان نبود بلكه فاسق و فاجر و كافر مكّاري بود
كه

كشتن وي منعي نداشت ! ^{( 1 )} ناگفته نماند كه
ابن نما ، در مثيرالأحزان ^{( 2 )} نقل مي كند
وقتي شريك پرسيد چرا عبيدالله را نكشتي ؟ مسلم فرمود : خانمي به من قسم داد كه اين
كار را نكنم . هاني در جواب گفت : واي بر او كه هم مرا به كشتن داد و هم خودش را .

بنابراين ، جلوگيريِ هاني از قتل عبيدالله كه ابوالفرج اصفهاني ^{( 3 )} نوشته است ، به نقل از دشمنان است و مي تواند تهمتي
براي آن بزرگوار باشد . نكته ديگر اين كه چطور غير از ابوالفرج ، كسي اين روايت
را از مسلم نقل نكرده است ؟ ^{( 4 )}

روزي عبيدالله در دارالاماره يادي از هاني كرد . گفتند او مريض
است .

عده اي وساطت كردند تا او پيش عبيدالله بيايد . وقتي هاني برعبيدالله
وارد

شد ، عبيدالله به او گفت : گمان مي كني از پناه دادن مسلم خبر ندارم ؟
هاني پناه دادن مسلم

را انكار كرد . عبيدالله دستور داد تا جاسوس او معقل را
آوردند و او جريان را فاش كرد . پس از آن ، عبيدالله هاني را زنداني كرد . به دنبال
آن ، قبيله هاني با شمشير اطراف دارالإماره را محاصره كردند ، شريح قاضي قيام قبيله
او را با رساندن خبر سلامت هاني خاموش كرد .

بعضي نوشته اند كه عبيدالله از هاني خواست تا آدرس محل سكونت
مسلم را فاش كند و هاني خودداري نمود .

ابن شهرآشوب مي نويسد : ابن زياد از هاني خواست تا مسلم را
به او تسليم كند ، او گفت : چنين چيزي عملي نيست ! و نيز گفت : به خدا سوگند كه براي من
بزرگ ترين ننگ ثبت خواهد شد كه با وجود بازوان سالم و نيروي كمكي فراوان
پناهنده و ميهمانم را تسليم كنم . ^{( 5 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ترجمه مقاتل الطالبيين ، ص97 ؛ كامل ، ج4 ،
ص27

2 . مثيرالأحزان ، ص14

3 . نكـ : مقاتل الطالبيين ،
ص97

4 . نكـ : رجال السيد بحرالعلوم ، ج4 ، صص33 ـ 36

5 . و اللهِ عَلَيَّ أعْظَمُ الْعار إنْ اُسَلِّمَ
جاري وَضَيفي و رسولَ بْن رسولِ اللهِ و أنَا حيُّ صحيحُ الساعديْنِ كثيرُ
الأعوان .

154

پس از شهادت مسلم بن عقيل ، به دستور عبيدالله هاني را از زندان
به دارالإماره آوردند و دست و پايش را محكم بستند و او فرياد مي زد : قبيله من
كجايند ؟ و نيز فرياد مي كشيد كه عصا يا خنجري برايم نيست تا از خود دفاع كنم . در آن جلسه جلاد گفت : گردنت را پيش بياور . هاني گفت : من در اين باره سخاوتي ندارم . جلاد ضربه اي به آن حضرت زد .

هاني مي گفت : " إِنّا لِلّهِ وَإِنّا إِلَيْهِ راجِعُونَ " سپس جلاد ضربه اي ديگر وارد آورد تا اينكه هاني به
شهادت رسيد . او هنگام شهادت 89 سال داشت . ^{( 1 )}

شهادت يحيي فرزند هاني

بعضي از وقايع نگاران مي نويسند : پس از شهادت هاني ، پسرش
يحيي بن هاني متواري شد و پس از ورود امام حسين ( عليه
السلام ) به كربلا ، به ايشان پيوست و در ركاب آن حضرت جنگيد و به فيض شهادت
نايل گشت . ^{( 2 )}

4 ـ قيس بن مسهّر صيداوي ( عبدالله بن يقطر )

از رجال نامور در تاريخ عاشورا كه زمينه ساز اين نهضت بود ،
عبدالله بن يقطر است . در برخي از منابع قيس بن مسهّر صيداوي و در برخي از
منابع نيز بشير بن مسهّر صيداوي ذكر شده است .

دواختلاف تاريخي : درميان مورخان ، در مورد
عبدالله بن يقطر ، دوگونه اختلاف نظريه وجود دارد كه عبارتند از :

1 ـ نام او چيست ؟

2 ـ نامه او از سوي چه كسي بود ؟

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . نكـ : رجال السيد بحرالعلوم ، صص33 ـ 36

2 . رجال السيد بحرالعلوم ، ج4 ، ص52 ، لمّا
قُتِلَ هاني مع مسلم بْن عقيل فَرَّ ابْنُهُ يحيي واخْتفي عند قومه خوفاً من ابْن
زياد ـ لعنه الله ـ فلمّا سمع بنزول الحسين ( عليه السلام ) بكربلاء جاء وانضمّ
إليه ولَزِمَه إلي أن ثبت القتالُ يوم الّطف ، فتقدّم وقُتِلَ من القوم رجالا كثيرة ،
ثمّ نال شرف الشّهادة ـ رضوان الله عليه .

155

شيخ مفيد ( رحمه الله ) در ارشاد از اين مرد در يك
فصل به نام قيس ياد مي كند و در فصل ديگر به نام عبدالله بن يقطر .

مي گويند ، عبدالله بن يقطر ، يا قيس بن مسهّر صيداوي برادر رضاعي
امام حسين ( عليه السلام ) بوده است . ^{( 1 )} علاّمه محسن امين مي نويسد : قيس بن مسهّر صيداوي
به امر امام ( عليه السلام ) همراه مسلم بن عقيل
به سوي كوفه حركت كرد ، پس از چندي نامه مسلم را در مكه به امام رساند ^{( 2 )} و سپس با نامه اي از آن حضرت به سوي كوفه آمد امام
در اين نامه نوشتند :

. . . در روز سه شنبه هشتم ذي الحجه ، از مكه به سوي شما حركت
كردم و چون پيك من به شما رسيد ، بايد كمر متابعت بربنديد و اسباب كاروزار را آماده
سازيد و مهياي نصرت من باشيد كه به زودي خود را به شما مي رسانم ،
والسلام .

راز ارسال اين نامه اين بود آن بودكه : مسلم بيست و هفت روز قبل از
شهادت خود به امام ( عليه السلام ) نامه اي نوشت و
در ضمن آن ، آمادگي مردم كوفه را جهت حمايت و بيعت با آن حضرت خاطرنشان كرد . البته جمعي از اهل كوفه نيز نامه هايي نوشته بودند و تأكيد داشتند كه در
اين جا صدهزار شمشيرزن براي نصرت تو مهياست ، هرچه زودتر خود رابه شيعيانت
برسان . ^{( 3 )}

عبدالله ( يا قيس ) ـ سفير امام ( عليه
السلام ) در قادسيه به دست حصين بن نمير ، گرفتار شد . وي بي درنگ نامه را
پاره كرد . او را نزد ابن زياد بردند . ابن زياد پرسيد چرا نامه را پاره
كردي ؟

قيس جواب داد : تا تو از متن آن آگاه نشوي .

ابن زياد گفت : نامه از چه كسي و براي چه كساني نوشته شده بود ؟

قيس گفت : از حسين ؛ براي جماعتي از اهل كوفه و من نام آنها را
نمي دانم .

ابن زياد غضبناك شد و گفت : تو را رها نمي كنم تا اسامي آنان را فاش
كني و يا آن كه بالاي منبر بروي و بر حسين و برادر و پدرش ناسزا بگويي .

او گفت : نام هاي ياران امام ( عليه السلام ) را
نمي گويم ولي مطلب ديگر را قبول مي كنم . و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ارشاد مفيد ، صص 220 و 23

2 . اعيان الشيعه ، ج1 ، ص589

3 . معالي السبطين ، ج1 ، صص 140 و 141 ؛
منتهي الآمال ، ج1 ، ص324 ؛ دمع السجوم ، ص185

156

آنگاه بالاي منبر رفت و پس از حمد و ثنا بر امام حسين و برادر و پدرش و
اهل بيت عصمت و طهارت ( عليهم السلام ) بر
ابن زياد و پدرش و بني اميه لعن و نفرين نثار نمود و گفت : اي اهل كوفه من
پيك حسين به سوي شما هستم . فرزند رسول الله عازم اين ديار است ، به سوي او
بشتابيد . ^{( 1 )}

پس از اين سخنان كوبنده ، او را به دستور ابن زياد از بالاي بام
قصر به پايين انداختند و به شهادتش رساندند . ^{( 2 )}

در ارشاد اضافه شده است : آن بزرگوار را با دست هاي بسته از پشت
بام پرت كردند و استخوان هاي بدنش خرد شد و هنوز رمقي داشت كه عبدالملك بن
عمير لخمي سرش را از بدن جدا كرد .

قيس همان كسي است كه با پنجاه سوار نامه هاي جمعي از مردم كوفه
را با پيمودن سيصد فرسنگ راه به مكه رساند و همراه مسلم بن عقيل به كوفه بازگشت و
سپس نامه موفقيت مسلم را به حسين ( عليه
السلام ) ونامه امام ( عليه السلام ) را به كوفه
آورد كه دستگير شد .

امام حسين ( عليه السلام ) بعد از طي
دويست فرسخ راه ، چون خبر شهادت او را شنيد ، براي او اشك ريخت و اين آيه را قرائَت
كرد : ^{( 3 )} " فَمِنْهُمْ مَنْ قَضَي نَحْبَهُ وَمِنْهُمْ مَنْ يَنْتَظِرُ
وَمَا بَدَّلُوا تَبْدِيلا " .

فرهاد ميرزا در قمقام از مسعودي در مروج الذهب نقل مي كند : هنگامي كه پامام ( عليه السلام ) خبر شهادت مسلم
بن عقيل ، هاني و عبدالله بن يقطر را به همراهان خود داد ، جمعي از همراهان آن حضرت
كه پانصد تن سواره و يك صد تن پياده بودند ، از امام ( عليه
السلام ) جدا شدند . ازاين رو ، امام با بقيّه ياران خود مقداري آب برداشتند و
حركت كردند ^{( 4 )} آنچه در مروج الذهب آمده چنين است : . . . فَعَدَلَ إلي كَرْبَلاءِ ، وَهُوَ فِي مِقْدارِ خَمْس مِأة
فارِس مِنْ أَهْلِ بَيْتِهِ وَأَصْحابِه ر وَنَحو مِأَةَ راجِل همراهان امام ( عليه السلام ) شامل پانصد

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . دمع السجوم ، صص185 و 186

2 . جلاءالعيون ، ص538 ، ص238 ؛ مقرم ،
ص206 ؛ ارشاد مفيد ، ج72 ، ص220 چاپ بصيرتي .

3 . آيت الله كوه كمره اي ، عنصر شجاعت ،
ج1 ، ص182

4 . نكـ : قمقام ( فرهاد ميرزا ) ج1 ، ص249 ، بخش
خروج امام به سمت عراق .

157

سواره و يكصد پياده بوده اند . پس از عبارت فوق ، از كثرت حضور
لشكر عمرسعد در كربلا سخن به ميان آورده است ، ليكن متذكر نمي شود كه اين گروه
ياران امام در چه مقطعي از تاريخ و در كجا از كنار امام پراكنده شدند و فقط
مي نويسد : وَ كانَ جَمِيعُ مَنْ قُتِلَ مَعَ الْحُسَين في
يَوم عاشُوراء بِكَرْبَلاء سَبْعَةَ وَثَمانِين ^{( 1 )}

مجموع ياران امام ( عليه السلام ) كه به
فيض شهادت نايل آمدند 87 نفر بودند .

گرچه اعلمي در دايرة المعارف از بحارالأنوار ، ^{( 2 )} نقل مي كند كه : كانُوا
أَصْحاب الْحُسَين مِقْدار أَلْفَ فارِس ؛ اصحاب
امام حسين ( عليه السلام ) در آن هنگام حدود هزار سوار
بودند . ولي توضيح نمي دهد كه چه زماني از امام حسين ( عليه السلام ) جدا شده اند .

قابل ذكر است كه ابن شهرآشوب مي نويسد : آنگاه كه مسلم بن عقيل
موفقيت خود را مشاهده كرد ، نامه اي به امام حسين ( عليه
السلام ) نوشت و وي را در جريان امور كوفه قرار داد و از او خواست تا
به سوي كوفه حركت كند . اين نامه توسط عبدالله بن يقطر براي امام ارسال شده بود
كه توسط عمال عبيدالله زياد دستگير شد ، او توسط ابن زياد كشته شد . ^{( 3 )}

ابن شهرآشوب از كسي كه نامه امام را به طرف مردم كوفه آورد و دستگير
گرديد ، به نام قيس بن مسهّر صيداوي ياد مي كند .

5 ـ ميثم تمّار

ابن ابي الحديد در شرح نهج البلاغه مي نويسد : ميثم فرزند
يحيي ، ايراني ، مكنّي به ابوسالم ، به رسم بردگان در مدينه ، در ميان قبيله بني اسد
زندگي مي كرد . ^{( 4 )}

ميثم از زمينه سازان و پيشمرگان عاشوراست . ابن زياد آنگاه كه
جامعه را آبستن تحوّل عظيم ديد و ترسيد كه مردم به امام حسين ( عليه السلام ) بپيوندند و بر ضدّ حكومت شام

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . نكـ : مسعودي ، مروج الذهب ، ج3 ، ص71 ،
طبع دارالمعرفة ـ بيروت .

2 . بحارالأنوار ، ج10 ، ص209 طبع قديم .

3 . نكـ : ابن شهرآشوب ، مناقب ، ج4 ، ص100 و 101 ، نامه مسلم : أمّا بعد : فإنّي أخبرك أنّه قد بايعك من أهل الكوفة كذا ، فاذا أتاك
كتابي هذا فَالْعَجَل العجل فانّ الناس معك وليس لهم في يزيد رأي ولا هوي . . .

4 . شرح نهج البلاغه ، ج2 ، صص291 و 292

158

همصدا شوند ، اقدام به دستگيري و كشتار ياران آن حضرت كرد . عبيد الله
ميثم و نيز مختار را در بند كرد و در 28 ذيقعده ( سال 60 ) ده روز پيش از حركت به سوي
عراق ، با وضعيتي سخت ، به شهادت رساند .

بعضي از مورّخان مي نويسند : ده روز پيش از حضور سالار شهيدان ـ
حسين بن علي ( عليه السلام ) در كربلا ، حدود 20 روز پس از شهادت مسلم و هاني ، ميثم تمّار توسط عبيدالله بن زياد در كوفه به
شهادت رسيد . ميثم تمّار در ضمن سخنان خود گفته بود : به خدا سوگند ، اين امت پسر دختر
پيامبر را در دهم محرم الحرام خواهند كشت و دشمنان دين ، آن روز را عيد خواهند
گرفت و سپس براي امام حسين ( عليه السلام ) گريست . ^{( 1 )}

ملاقات حبيب و ميثم

فضيل بن زبير گويد : ميثم تمّار و حبيب بن مظاهر در نزديكي
محلّه اي از بني اسد سواره با هم روبه رو شدند و با يكديگر به گفتگو
پرداختند . آن دو ، به قدري به هم نزديك شدند كه گردن اسبانشان ، به موازات
هم درآمد .

حبيب گفت : من پيرمرد اَصْلَع ( كسي كه موهاي قسمت پيشين سرش ريخته است ) شكم بزرگِ خرما فروش را مي بينم كه ( نزديكي دارالزّرق كوفه ) به جرم حبّ و
دوستي خانواده نبوّت به دار آويخته شده و شكم او را دريده اند و برچوبي
آويخته اند .

ميثم گفت : پس من هم به تو خبر دهم از مرد سرخ فامي كه داراي
دوگيسوي آويخته از دو سوي چهره است . او را مي بينم كه از كوفه براي ياري فرزند
دختر پيامبر خارج شده و با فداكاري بي مانندِ خود ، به اين جرم شهيد
مي گردد و سرش را در كوفه مي گردانند . ^{( 2 )}

جمعي از شاهدان كه سخنان آنان ( حبيب و ميثم تمار ) را مي شنيدند گفتند : از
اين دو ، دروغگوتر نديديم . پس از آن كه آن دو رفتند . رشيد هجري يكي ديگر از
عاشقان

علي ( عليه السلام ) سر رسيد ، سخنان آن دو را
به او باز گفتند ، او گفت : خدا رحمت كند برادرم ميثم

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . نكـ : ميرزا ابوالفضل تهراني ، شفاء
الصدور .

2 . قاموس الرجال ، ج3 ، ص6

159

تمار را چرا نگفت كه به آورنده سر حبيب ، از كربلا به كوفه ، صد درهم بيشتر از
ديگران جايزه مي رسد . شنوندگان با شگفتي گفتند : اين مرد از آن دو دروغگوتر است
ولي چيزي نگذشت كه ميثم تمار در كوفه به دار آويخته شد و پس از آن سر حبيب را در
كوفه گرداندند . ^{( 1 )}

* * *

علاّمه محسن امين مي نويسد : ميثم تمار ، غلام زني از قبيله بني
اسد بود ، اميرالمؤمنين ( عليه السلام ) وي را خريد و
آزاد كرد . نام پدر او يحيي بود ^{( 2 )} هنگامي كه ميثم به
محضر امام رسيد . حضرت از او پرسيد : نامت چيست ؟ پاسخ داد : سالم . امام فرمود : پيامبر
به من خبر داد كه نام تو از سوي پدرت كه انتخاب نموده بود ميثم است .

ميثم گفت : خدا و رسول و اميرالمؤمنين ( عليهم
السلام ) راست گفتند : پدرم مرا ميثم ناميد .

امام فرمود : چرا به همان نام كه پدرت انتخاب كرده است باز
نمي گردي ؟ و تأكيد كرد كه نامت همان ميثم باشد و ميثم پذيرفت .

امام ( عليه السلام ) از عاقبت او و
چگونگي شهادت و كيفيت پايداري اش خبر داد . حتي مكانِ دار و درخت مورد نظر را
به او نشان داد . ميثم زير آن درخت همواره نماز مي گزارد و به عَمرو بن
حُرَيث مي فرمود : من همسايه ات خواهم بود و او گمان مي كرد كه ميثم
يكي از خانه ها در همسايگيِ وي را خواهد خريد .

در سال 60 هـ . پس از مرگ معاويه ، ميثم به مدينه رفت و به ديدار
امّ سلمه شتافت و خود را معرفي كرد . امّ سلمه به او گفت : پيامبرخدا ( صلّي الله عليه وآله ) بارها از تو به اميرالمؤمنين
سفارش هايي داشت . ميثم احوال امام حسين ( عليه
السلام ) را جويا شد ، امّ سلمه گفت : در باغ

مشغول كار است . او گفت : سلام
مرا به حضرتش ابلاغ كنيد . امّ سلمه عطري آورد و گفت محاسن خود را خوشبو كن و
افزود : محاسن تو به زودي با خونت خضاب خواهد شد .

او از آنجا وارد كوفه شد و زماني نگذشت كه از سوي عبيدالله دستگير
گرديد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . نكـ : كشّي ، رجال ج1 ، ص292

2 . نكـ : امين ، اعيان الشيعه ، ج10 ،
ص198

160

ـ وقتي آن درخت پيشگفته را بريدند ، او دانست كه شهادتش نزديك است . او در جلسه
عبيدالله ، مورد بازجويي قرار گرفت . عبيدالله پرسيد : اين مرد همان كسي است كه ، علي
را برگزيد ؟ و سپس گفت : أيْنَ رَبّك ؟ ؛ خدايت كجاست ؟ ، ميثم پاسخ داد : بِالْمِرْصادِ لِكُلِّ ظالِم وَأَنْتَ أَحَد الظَّلَمَة ؛ خدا در كمين ظالمان است و تو يكي از آنان هستي .

عبيدالله گفت : عجم را جرئت تا بدان جاست كه هر چه بخواهد بگويد ؟ !

ابن زياد گفت : ميثم ! مولايت درباره من چه خبر داد ؟

ميثم گفت : مولايم خبر داد تو مرا به دار خواهي آويخت و دار من از ساير دارها
كوچك تر است .

در همان حال ، دهان مرا لجام خواهي زد و افزود مولايم جايگاه به دار آويخته شدن
مرا به من نشان داد .

عبيدالله گفت : من بايد خلاف پيشگويي او رفتار كنم . از اين رو ، ميثم را در زندان
هم بند مختار نمود . او در زندان به مختار گفته بود كه تو آزاد خواهي شد ولي
مرا به دار خواهند آويخت و اين چنين شد . مردم پاي دار ميثم جمع شدند و او از
فضايل علي سخن مي گفت . به ابن زياد خبر دادند كه او تو را و خاندان بني اميه
را رسوا كرد . عبيدالله گفت : به دهانش لجام بزنيد ، ( اول كسي را كه در بالاي دار لجام
زدند ، ميثم بود ) . پس از سه روز با خنجر وي را ضربت زدند و او صداي تكبير خود را
بلند نمود ؛ به طوري كه از دهانش خون جاري شد و پس از چندي از بالاي دار به
ديار عالم ملكوت شتافت .

شيخ مفيد ^{( 1 )} مي گويد : ده روز مانده
به ورود امام حسين ( عليه السلام ) به كربلا ، ميثم به
شهادت رسيد . او ( ميثم ) خرما فروش بود ؛ از اين جهت او را تمّار مي گفتند و همين
لقب برايش ماندگار شد . ميثم هنگام قتل مسلم بن عقيل در زندان به سر
مي برد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ارشاد ، ص188

161

تاسوعا

از روز دوم محرم الحرام ، كه سپاه نور به كربلا قدم نهاد ، لشكر ظلمت نيز
وارد آنجا شد . همواره بر تعداد آنان افزوده مي شد و اين فزوني به نمايش
قدرت شبيه تر بود تا يك رزم جدّي و تمام عيار . ولي پس از هفتم محرّم صحنه
كربلا شاهد دگرگوني مهمي شد . تصميم سردمداران لشكر ظلمت ، بسيار مأيوس كننده
بود ؛ به طوري كه پانصد و به قولي چهارهزار سوار ، ميان شريعه فرات و سپاه امام
حسين ( عليه السلام ) حايل شدند .

تعدادي از افراد امام ، مانند فراس بن جعده و . . . يكي پس از ديگري از
امام جدا شدند . پيشگيري از پيوستن هفتاد سوار از سلحشوران بني اسد
به دعوت حبيب بن مظاهر به سپاه نور از سوي لشكر كفر ، و نيز نامه اي
كه شمر از كوفه براي عمربن سعد و همچنين امان نامه اي كه براي
عباس بن علي و برادرانش آورده بود ، ^{( 1 )} همه از يك
تصميم خونين در امر برخورد با پسر پيامبر ( صلّي الله عليه
وآله ) حكايت داشت و پانصد سوار و به قولي چهارهزار سوار ميان شريعه فرات و
سپاه امام حايل شدند .

امام صادق ( عليه السلام ) در باره تاسوع
مي فرمايند : تاسوعا روزي است كه حسين ( عليه
السلام )

و اصحابش در كربلا محاصره شدند سپس فرمودند :

بِأَبي الْمُسْتَضْعَفِ الْغَرِيبِ ؛ ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . بلاذري ، انساب الأشراف ، ج 2 ، صص 189 ـ 186

2 . سفينة البحار ، ذيل كلمه
تسع .

162

پدرم ، فداي آن مستضعف دور از وطن باد !

آري ؛ تاسوعا روز محاصره است .

علامه قزويني در رياض القدس نقل كرده كه حضرت سكينه ( عليها السلام ) فرمود :

عَزَّ ماؤُنا في يَوْمِ التّاسِعِ مِنَ
المُحَرَّمِ ؛

در روز نهم محرم آب براي ما كمياب شد ،

وقتي كه رفتم به عمه ام زينب ، جريان تشنگي خود را بگويم ، ديدم ؛

أخِي الرَّضيعُ في حِضْنِها وَهِيَ تارةً تقُومُ
وَتارَةً تَقْعُدُ ، وَهُوَ يَضْطَرِبُ كَاضْطِرابِ السَّمَكَةِ في الماءِ ؛

برادر شيرخوارم ، در آغوش اوست . عمّه ام از فرط تشنگي گاهي مي ايستاد و
گاه مي نشست و آن كودك همانند ماهي در آب ، نا آرام و بي قرار بود ،

وقتي مرا ديد تسلّي داد و فرمود :

صَبراً صَبراً ياَبْن أَخِي ؛

فرزند برادرم ! شكيبا باش ، شكيبا باش

من وقتي اين صحنه را ديدم تشنگي خود را فراموش كردم . ^{( 1 )}

عمربن سعد ، جهت دريافت نظر نهايي ابن زياد ، در روز هشتم ،
نامه اي به او نوشت ، و درآن يادآور شد : خداوند آتش جنگ را خاموش نمود ، امر امت
را اصلاح كرد و حسين قول داد كه به سرزمين خود بازگردد و يا مانند يكي از مسلمانان
در جايي زندگي كند . ^{( 2 )}

ابن زياد در جواب عمربن سعد نوشت : بنگر كه حسين و اصحاب او ،
براساس

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . رياض القدس ، ج2 ، ص254

2 . وقايع الأيام ، صص 284 ، 292 ، 297 ، 298

163

نظر من عمل مي كنند يا خير ؟ اگر تسليم شدند آنان را به سوي من
گسيل دار و گرنه با

آنان مقاتله و جنگ كن تا كشته شوند . سپس آنان را مُثله كن . آنها مستحق اين

عقوبتند ! اگر آنان را كشتي ، برنعششان اسب بتاز ؛ زيرا آنان عاق و
ظلوم اند . گرچه

اين عمل پس از كشته شدن آنان برايشان دردآور نيست ، ولي قول مرا
ناديده نگير و بدان عمل كن !

هنگامي كه درخواست عبيدالله بن زياد را به امام ابلاغ كردند ، امام
فرمودند :

معاذَاللهُ أنْ أنْزِلَ عَلَي حُكْمِ ابْنِ
مَرْجَانَةِ أبَد . ^{( 1 )}

هنگامي كه شمر نامه عبيدالله را به عمربن سعد داد ، عمربن سعد پيش بيني
كرد كه امام حسين ( عليه السلام ) هرگز تسليم نخواهد
شد ؛ زيرا روحيه پدرش در وجود اوست .

شمر به عمربن سعد گفت : جنگ را آغاز كن در غير اين صورت حكم را به من
واگذار ! ، عمربن سعد گفت : خود بدان اقدام خواهم كرد .

* * *

شمر كه از آغاز در كربلا بود ، وقتي ديد در شب هشتم محرم جلسه اي ميان
حسين بن علي ( عليهما السلام ) و عمربن سعد تشكيل
شده ، به كوفه رفت و به عبيدالله بن زياد هشدار داد ، ازاين رو عبيدالله در
نامه اي به عمربن سعد نوشت : اگر نمي تواني كار را يكسره كني ، حكم
سپهسالاري را به شمر واگذار . ^{( 2 )}

عصر تاسوعا ، امان نامه اي از سوي عبيدالله به حضرت
عباس ( عليه السلام ) و برادرانش عرضه شد ، ليكن اينان
پاسخ دادند : ما را نيازي به امان شما نيست ، امان الهي بهتر از امان پسر سميّه است .

پس از ارسال اين نامه ، شمر پيش آمد و بانگ برآورد : يا بَني أُخْتي أَنْتُمْ آمِنُونَ ؛ شما
اي خواهرزادگانم ! در امانيد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . بلاذري ، انساب الأشراف ، ج 2 ، ص 183 ؛ وقايع الأيام ـ صص 292 ، 297 و 298

2 . وقايع الأيام ، ص 299

164

آنها پاسخ دادند :

لَعَنَكَ اللهُ وَلَعَنَ أمانَكَ ، لَئِنْ كُنْتَ
خالُنا ، أتُؤمِنُنا وَابْن بِنْتِ رَسُولِ اللهِ لا أَمانَ لَهُ ؛ ^{( 1 )}

خداوند بر تو و امان نامه ات لعنت كند ! اگر تو دايي ما هستي ، به
ما امان مي دهي ولي براي پسر پيامبر خدا اماني نيست ؟ !

* * *

در عصر تاسوعا آنگاه كه سپاه باطل به سوي لشكر حقّ حمله اي كرد ،
امام ( عليه السلام ) سر بر زانوي خويش نهاده ، به خواب
رفته بود . ناگهان صداي غمگين زينب ( عليها السلام ) از
خواب بيدارش كرد . در همان لحظه ، پيامبر ( صلّي الله عليه
وآله ) را به خواب ديد كه به او فرمودند : فردا شب
ميهمانِ ما خواهي بود .

امام به برادرش عباس فرمود : يَا عَبّاس اِرْكَبْ
بِنَفْسي أنْتَ يا أخي طبق نوشته برخي از مورّخان امام فرمود : يا أخي اِرْكَبْ بِنَفَسي أنْتَ ^{( 2 )} برادرم ! جانم فداي تو باد ! سوار بر مركب شو و ببين
اينان چه مي خواهند . عباس پاسخ داد : بلكه ، جان من فداي تو باد ! .

و آنگاه همراه زهيربن قين و حبيب بن مظاهر و شانزده يا
هيجده سوار ، در مقابل لشكر عمربن سعد قرار گرفتند و از آنان پرسيدند : چرا ناگهان به
حركت درآمديد ؟ .

پاسخ دادند : دستور امير ( ابن زياد ) است ؛ عبيدالله از شما
مي خواهد كه يا جنگ را اختيار كنيد و يا تسليم ر .

عباس ( عليه السلام ) فرمودند : صبر كنيد
تا اين مسأله را به برادرم گزارش دهم و نظر ايشان را جويا شوم .

امام ( عليه السلام ) به عباس فرمودند : امشب را از آنان مهلت بگير تا در پيشگاه خدا به نماز بايستيم و به دعا و استغفار
بپردازيم . چه ، او مي داند كه من نماز ، تلاوت قرآن و عبادت را

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . الكامل ، ج 4 ، ص 56 ؛ تاريخ طبري ، ج 6 ،
ص315

2 . بلاذري ، انساب الاشراف ، ج 2 ، ص 189 ؛ ارشاد ، مفيد ، ص 230

165

دوست مي دارم ^{( 1 )}

در احوال امام مي نويسند :

. . . فقام الّليلُ كُلُّهُ يُصلّي وَيَسْتَغْفِرُ
وَيَدْعُو وَيَتَضَرّعُ ، وَقَامَ أَصحابُهُ كَذلِكَ ، يُصلُّونَ وَيَدْعُون وَ
يَسْتَغْفِرُونَ . ^{( 2 )}

همه ساعات شب را در حال نماز و استغفار و دعا و تضرّع در پيشگاه خدا
به سربرد . و اصحاب آن حضرت نيز به نماز ، دعا و استغفار پرداختند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . إِنِ اسْتَطَعْتَ أَن تَصْرِفَهُمْ عَنّا في
هذَا الْيَوْم ؛ فَافْعَلْ لَعَلَّنا نُصَلّي لِرَبِّنا في هذِهِ اللَّيْلَةِ ،
فِإِنَّهُ يَعْلَمُ أَنّي أُحِبُّ الصَّلاةَ لَهُ وَتِلاوَةَ كِتابِهِ . . .

2 . شيخ مفيد ، ارشاد ، ص 232

166

عاشورا

ابن اثير در النهايه ذيل واژه عشر آورده است : عاشورا روز دهم محرّم را گويند و
يك نام اسلامي است . ^{( 1 )}

فيروز آبادي در قاموس ، ذيل ماده عشر مي نويسد : عاشوراء و عَشوراء
و عاشور ، دهم يا نهم محرّم را گويند . ^{( 2 )}

بعضي از لغت دانان گفته اند : اينكه عاشورا يك اسم
اسلامي است سخن بجا و درستي است ؛ زيرا ، كلمه عاشورا در مناجات موساي كليم آمده
است :

خداوندا ! چرا امّت محمّد را بر ديگر امّت ها برتري بخشيدي ؟
خداوند در پاسخ وي فرمود : به جهت ده ويژگي . . . و عاشورا .

وقتي موسي ( عليه السلام ) پرسيد عاشورا چيست ؟ ! ندا
رسيد :

عاشورا روز گريه و حالت گريستن بر فرزند محمّد و روزسوگواري وعزاداري
بر مصيبت فرزند مصطفي است . ^{( 3 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابن اثير ، النهاية ، ج 3 ، ص 240

2 . فيروزآبادي ، قاموس المحيط ، ج 2 ، ص 92

3 . وَفِي حَدِيثِ مُنَاجَاةِ مُوسَي ( عليه السلام ) وَقَدْ قَالَ : يَا
رَبِّ لِمَ فَضَّلْتَ أُمَّةَ مُحَمَّد ( صلّي الله
عليه وآله ) عَلَي سَائِرِ الاُْمَمِ ؟ فَقَالَ اللَّهُ
تَعَالَي : فَضَّلْتُهُمْ لِعَشْرِ خِصَال . قَالَ مُوسَي : وَمَا تِلْكَ الْخِصَالُ
الَّتِي يَعْمَلُونَهَا حَتَّي آمُرَ بَنِي إِسْرَائِيلَ يَعْمَلُونَهَا . قَالَ
اللَّهُ تَعَالَي : الصَّلاةُ وَالزَّكَاةُ وَالصَّوْمُ وَالْحَجُّ وَالْجِهَادُ
وَالْجُمُعَةُ وَالْجَمَاعَةُ وَالْقُرْآنُ وَالْعِلْمُ وَالْعَاشُورَاءُ . قَالَ مُوسَي ( عليه السلام ) : يَا رَبِّ وَمَا الْعَاشُورَاءُ ؟ قَالَ : الْبُكَاءُ وَ
التَّبَاكِي عَلَي سِبْطِ مُحَمَّد ( صلّي الله عليه
وآله ) وَالْمَرْثِيَةُ وَالْعَزَاءُ عَلَي مُصِيبَةِ
وُلْدِ الْمُصْطَفَي . يَا مُوسَي مَا مِنْ عَبْد مِنْ عَبِيدِي فِي ذَلِكَ
الزَّمَانِ بَكَي أَوْ تَبَاكَي وَتَعَزَّي عَلَي وُلْدِ الْمُصْطَفَي ( صلّي الله عليه وآله ) إِلاَّ وَ
كَانَتْ لَهُ الْجَنَّةُ . . . مستدرك الوسائل ، ج10 ،
ص318

167

بنابراين ، پيش از اسلام از كلمه عاشور ، به معناي روز عزاداري
حسين بن علي ( عليهما السلام ) ياد شده است .

عاشورا در تاريخ قبل از اسلام همواره مورد توجه اقوام و صاحبان انديشه
بوده

و به عنوان يكي از روزهاي خد شهرت داشته است ؛ إِنَّ
عاشُوراء يَومٌ مِنْ

أَيّامِ اللهِ . ^{( 1 )}

عاشورا كدامين روز از هفته بود ؟

در اين كه عاشورا در چه روزي از هفته رخ داد ، اختلاف نظريه وجود
دارد :

1 ـ گروهي نوشته اند روز جمعه به وقوع پيوست . ^{( 2 )}

2 ـ برخي اين رخداد را روز پنج شنبه مي دانند . ^{( 3 )}

3 ـ تعدادي بر اين باورند كه روز دوشنبه بوده است . ^{( 4 )}

4 ـ بعضي روز چهارشنبه را نوشته اند . ^{( 5 )}

5 ـ و در بعضي روايات آمده است كه عاشورا روز شنبه بهوقوع پيوسته است ؛ يَخْرُجُ القَائِمُ يَومَ السَّبْتُ يَوْمَ عَاشُوراء . ^{( 6 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . المعجم لالفاظ الحديث النبوي ، ماده عشر .

2 . نكـ : مفيد ، ارشاد ، ص 233 ، چاپ اعلمي ،
بيروت .

3 . نكـ : ملبوبي : الوقايع والحوادث ، ج2 ،
ص248

4 . بحارالأنوار ، ج44 ، ص201 . في يوم عاشوراء
في يوم الجمعة في سنة إحدي و ستين و يقال في يوم عاشوراء يوم الإثنين

5 . علامه مجلسي ، جلاءالعيون ، ص465

6 . نكـ : سفينة البحار ، ماده
عشر .

168

شام عاشورا

صاحب عوالم مي نويسد : امام ( عليه
السلام ) در شام عاشورا ، كه به عنوان حلّ بيعت ، با ياران سخن مي گفت ، پس
از مطالبي كوتاه ، به آنان فرمود :

اين تاريكي شب را براي خود شتر راهوار پنداريد و از چشم دشمن دور
شويد ؛ زيرا آنان تنها مرا مي جويند و اگر بر من دست يابند ، با شما كاري
نخواهند داشت . شما آزاديد و من بيعت را از شما برداشتم ؛ بنابراين ، مي توانيد
برويد .

آنان يك صدا اظهار داشتند : نه ، به خدا قسم ! هرگز چنين
نخواهد شد .

امام ( عليه السلام ) فرمود :

فردا همه كشته خواهيد شد و كسي نجات نمي يابد .

ياران ابا عبدالله گفتند : حمد ، سزاوار خداوندي است كه توفيق
شهادت در كنار تو را به ما عنايت كرد . ^{( 1 )}

در شب عاشورا ، ياران امام چنان عاشقانه به عبادت پرداختند كه
به گفته راوي :

لَهُمْ دَوِيٌّ كَدَّوِي النَّحْلِ ما بَيْنَ
قائِم وَقاعِد وَراكِع وَساجِد . ^{( 2 )}

آنان را زمزمه اي است چونان زمزمه اي كه از كندوي زنبور
عَسَل شنيده مي شود . آن شب را گروهي در حال ركوع بودند ، بعضي در سجود و بعضي
در ذكر و دعا به سر بردند .

نيز در حديث آمده است :

باتُوا قارئِينَ ساجِدِين . ^{( 3 )}

آنان شب را در قرائت قرآن و سجده گذراندند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . عوالم ، ص 350 قادتن اثر آيت الله ميلاني ،
ج6 ، صص34 و 35

2 . مقتل الحسين ، صص 216 و 217 ـ
اعيان الشيعة ، ج 1 ، ص 601

3 . همان .

169

جمعي از سربازان عمربن سعد با ديدن اين حالت ، متحوّل شدند و حدود 32 تن به امام ( عليه السلام ) پيوستند . ^{( 1 )}

اعمال شب عاشورا

1 ـ احيا در شب عاشورا

پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در باره
عظمت و اهمّيت عرفاني شب عاشورا فرمود :

مَنْ أَحْيا لَيْلَةَ عاشُوراء فَكَأَنَّما
عَبَدَ اللهَ عِبادَةَ جَمِيعِ الْمَلائِكَة وَأَجْرُ الْعامِلِ فِيها كَأَجْرِ
سَبْعِينَ سَنَة . ^{( 2 )}

كسي كه شب عاشورا احيا بگيرد ، گويي به اندازه عبادت تمام فرشتگان
عبادت كرده است و پاداش عبادت در آن شب ، به اندازه پاداش هفتاد سال عبادت است .

2 ـ نماز ( عمليات عرفاني ) و دعا

ابن عباس گويد : پيامبر ( صلّي الله عليه
وآله ) فرمود : در شب عاشورا چهار ركعت نماز با كيفيت خاصّ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . قمقام ، ج1 ، ص386

شام وداع

در آستانه شام عاشورا بود كه سپاه كفر كيش حمله
ناگهاني خود را به سوي خيام امام ( عليه
السلام ) آغاز كردند ، چنان كه در فصل قمر
بني هاشم يادآوري شد ، عباس به امر امام ( عليه
السلام ) در برابر دشمن يك تنه ايستاد و پيشنهاد آن
حضرت را به آنان ابلاغ كرد كه در آن آمده بود : جنگ به فردا موكول شود تا ما امشب را
به عبادت و دعا بگذرانيم و اين چنين شد .

يكي از واقعه نگاران مي نويسد : آن شب در
خيمه گاه تاريخ سازان عاشورا از ذكر و دعا و غوغا بود : بانَ الحسين وأصحابه تلك الّليلة وَلَهُم دَوِيّ كَدَوِيُّ النّحل
مابين راكع وساجد وقائم وقاعد ، ( بحارالأنوار ، ج 44 ، ص 294 ) .

او مي افزايد : در پرتو اين حالت معنوي و
حلقه هاي ذكر بود كه جمعي از ياران عمرسعد ، هدايت يافتند و 32 تن از آنان به
سپاه امام ( عليه السلام ) ملحق گشتند : فعبر إليهم في تلك الّليلة من عسكر عمر بن
سعد إثنان وثلاثون رجل ، ( بحارالأنوار ، ج 44 ، ص 294 ) .

2 . بحارالأنوار ، ج95 ، ص336

170

خوانده شود و پس از نماز دعاي ويژه اي مورد توجّه آن حضرت بوده
است .

از نمازهايي كه در شب عاشوار مورد توجّه پيامبر بود ، عبارت است از : چهار ركعت كه در هر ركعت پس از حمد پنجاه بار سوره قُل هو الله
أحد خوانده مي شود و پس از نماز ذكر صلوات بسيار بر محمّد و آل محمّد
مورد تأكيد است و نيز لعن و نفرين بر مخالفان آل محمّد ( عليهم السلام ) و دعايي خاصّ نيز در كتاب بحار آمده
است .

بنابراين ، احيا و انجام نماز و پرداختن به دعا در شب عاشورا توسط
ياران امام حسين ( عليه السلام ) در راستاي دستورات فوق
بوده است . ^{( 1 )}

3 ـ حضور در كربلا

امام صادق ( عليه السلام ) فرمود :

مَنْ بَاتَ عِنْدَ قَبْرِ
الْحُسَيْنِ ( عليه السلام ) لَيْلَةَ عَاشُورَاءَ لَقِيَ اللَّهَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ
مُلَطَّخاً بِدَمِهِ كَأَنَّمَا قُتِلَ مَعَهُ فِي عَرْصَةِ كَرْبَلاء . ^{( 2 )}

كسي كه شب عاشورا را در كنار قبر حسين ( عليه
السلام ) تا صبحدم بيتوته كند ، مانند كسي است كه در كربلا همراه امام ( عليه السلام ) با دشمنان جنگيده است .

ابن اثير در الكامل مي نويسد :

فَلَمّا أَمْسَوا قامُوا الَّليلَ كُلَّهُ
يُصَلُّونَ وَيَسْتَغْفِرُون وَيَتَضَرَّعُونَ وَيَدْعُونَ . ^{( 3 )} هنگامي كه شب فرا رسيد ، همه به نماز ، استغفار ، تضرع و
دعا در پيشگاه خدا پرداختند .

بلاذري در انساب الأشراف نيز مي نويسد : وقتي شب فرا رسيد حسين و
يارانش ،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . بحارالأنوار ، ج95 ، ص338 ، باب 8 ، الأعمال
المتعلقة بليلة عاشورا ؛ وسائل الشيعه ، ج8 ، ص182 ، باب استحباب صلاة أول
المحرم و . . .

عَنِ النَّبِيِّ ( صلّي الله عليه وآله ) : تُصَلِّي
لَيْلَةَ عَاشُورَاءَ أَرْبَعَ رَكَعَات فِي كُلِّ رَكْعَة الْحَمْدَ مَرَّةً وَ
قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ خَمْسِينَ مَرَّةً فَإِذَا سَلَّمْتَ مِنَ الرَّابِعَةِ
فَأَكْثِرْ ذِكْرَ اللَّهِ تَعَالَي وَالصَّلاةَ عَلَي رَسُولِهِ وَاللَّعْنَ
لاَِعْدَائِهِمْ مَا اسْتَطَعْتَ .

2 . وسائل الشيعه ، ج14 ، ص477

3 . الكامل ، ج 4 ، ص 59

171

همگي به نماز ، تسبيح ، تهليل ، استغفار و دعا پرداختند ؛

وَلَمّا جَنَّ الَّليلُ عَلَي
الحُسَيْنِ ( عليه السلام ) وأصْحابِهِ قاموا الَّليلَ كُلَّهُ يُصَلّوُنَ وَيُسَبِّحُونَ وَيَسْتَغْفِرُونَ
وَيَدْعُونَ وَيَتَضَرَّعُون . ^{( 1 )}

شب عاشورا ، شب ياران اميرالمؤمنين ( عليه السلام ) در صفين را تداعي مي كرد ؛ شبي كه علي ( عليه
السلام ) به دلير مردان همراه خود توصيه كرد :

اَلا اِنّكُمْ مُلاقُوا الْعَدُوّ إنْ
شاءَ اللهُ ، فَأَطِيلُوا اللَّيْلَةَ الْقِيَامَ وَأَكْثِرُوا تِلاوَةَ
الْقُرْآنِ وَاسْأَلُوا اللَّهَ الصَّبْرَ وَالنَّصْرَ ؛ ^{( 2 )}

هان ! بدانيد ، به زودي با دشمن درگير خواهيد شد . پس امشب را بيشتر به
نماز و تلاوت قرآن مشغول شويد و از خداوند صبر و نصرت بخواهيد .

عباس ( عليه السلام ) در انديشه آينده

زهيربن قين شب عاشورا عباس بن علي ( عليه السلام ) را گريان ديد ، راز آن را جويا شد . عباس پاسخ
داد : به حال اهل بيت حسين ( عليه السلام ) در شب
آينده مي انديشم و مي گريم . ^{( 3 )}

آن شب امام حسين ( عليه السلام ) نيز با
خنجر ، خارهاي حواليِ خيمه را بريدند و به كناري انداختند . وقتي سبب را پرسيدند ،
فرمود : فردا دختران من از روي همين خارها عبور خواهند كرد .

امام ( عليه السلام ) شب عاشورا در جمع
ياران خود اين چنين خطبه خواندند :

با بهترين وجه به ستايش و ثناي خدا مي پردازم و در همه حال ، از
خوشي و تلخكامي ، خدا را شكر و سپاس مي گويم . خدايا ! تو را حمد
مي گويم كه ما را به نبوّت پيامبر ( صلّي الله عليه
وآله ) گرامي داشتي و قرآن را به ما آموختي و ما را در دين فقيه و بينا

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . انساب الأشراف ، ج 2 ، ص 191

2 . پرورش روح ، ج 2 ، ص 381 مبحث حماسه
عاشورا .

3 . سخنان امام حسين از مدينه تا كربلا ـ فصل
ابوالفضل .

172

ساختي و به ما گوش ها ، چشم ها و دل ها ( راه هاي درك حقايق ) ارزاني داشتي و ما

را در شمار مشركان قرار ندادي .

اما بعد ؛ من اصحابي برتر و اهل بيتي نيكوكارتر و عامل تر به
قانونِ صله رحم ، از اصحاب و اهل بيت خود سراغ ندارم . خداوند همه شما را جزاي
خير عنايت كند ! ( و افزودند ) جدّم پيامبرخدا ( صلي
الله عليه وآله ) مرا خبر داده ، از آينده ام كه به طرف عراق حركت خواهم
كرد و در سرزميني به نام عمورا ـ كربل ^{( 1 )} فرود خواهم
آمد و در همان جا به شهادت خواهيم رسيد و آن وعده نزديك است . آگاه باشيد ! كه من از فردا خبر دارم و به شما اذن رفتن از
اين سرزمين را مي دهم . پس برخيزيد و برويد و از ناحيه من آزاديد . از پوشش
تاريكي شب استفاده كنيد و هريك از شما دست يكي از اهل بيت مرا بگيرد و از اين
سرزمين برويد و خدا همه شما را بهترين جزا عنايت كند ! پس به سوي
آبادي ها و شهرهاي خود متفرّق گرديد . اين قوم فقط مرا مي جويند . هنگامي
كه به من دست ( يابند ) با كس ديگر كاري ندارند . ^{( 2 )} و ^{( 3 )}

امام سجاد ( عليه السلام ) مي گويد : من از شكاف
خيمه ام ، سخنان پدرم را در جمع اصحاب مي شنيدم ، سكوت باشكوهي بود .

امام پس از سخناني چند ، با ابراز احساسات خالصانه ياران با وفا مواجه شد ، لذا لب
به سخن گشوده ، فرمودند : شما را بشارت دهم به جنت دنيوي . به خدا سوگند ! ما

به قدري كه خدا مي داند مكث و درنگ مي كنيم تا آن قائم ما
ظهور كند ، او از دشمنان ما انتقام مي گيرد و من و شما مشاهده مي كنيم
آنان را در زنجيرها و زندانها و انواع كيفرها . . .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . نكـ : كتاب قادتنا آيت الله ميلاني
ج 6 ، ص 98

2 . مقتل الحسين ، ص 213

3 . أثني علي الله أحسن الثناء و أحمده علي
السرّاء و الضرّاء ألّلهم إنّي أحمدك علي أن أكرمتنا بالنّبوة و علّمتنا القرآن و
فقّهتنا في الدين و جعلت لنا أسماعاً و أبصاراً و أفئدة فاجعلنا من الشاكرين أما
بعد فإني لا أعلم أصحابا أوفي و لا خيراً من أصحابي و لا أهل بيت أبرّ و لا أوصل من
أهل بيتي فجزاكم الله عنّي خير . بحارالأنوار ، ج44 ، ص392 ؛
الإرشاد ، ج2 ، ص91

. . . وَإنّي قد أذنت لكم فانطلقوا جميعاً في حلّ
ليس عليكم منّي ذمام هذا الليل قد غشيكم فاتّخذوه جَمَلاً و ليأخذ كل رجل بيد رجل
من أهل بيتي و تفرّقوا في سوادكم و مدائنكم فإنّ القوم إنّما يطلبونني و لو قد
أصابوني للهوا عن طلب غيري المناقب ، ج4 ، ص98

. . . ثُمَّ نَظَرَ إِلي بَني عَقيل وَقالَ : حَسْبُكُمْ مِنَ القَتْلِ بِصاحِبِكُمْ مُسْلِم ، إِذْهَبُوا فَقَدْ أَذِنْتُ لَكُمْ . كتاب لهوف

173

تحليلي از مسأله حل بيعت

در مسأله حلّ بيعت اختلاف چنداني به چشم نمي خورد و اختلاف در
جدايي تعدادي از ياران از امام ( عليه السلام ) در شب
عاشوراست كه سه نظريه عمده به چشم مي خورد :

1 ـ در شب عاشورا جمعي از ياران از امام جدا شده ، دست از ياري اش
برداشتند .

2 ـ هيچ كس از ياران امام از آن حضرت جدا نشدند .

3 ـ جمعي از ياران از امام جدا شدند ، ولي نه در شب عاشورا ؛ بلكه در
ميان راه .

در تحليل حلّ بيعت ، بهتر است ابتدا به تعداد شهداي كربلا اشاره كنيم و
سپس به بيان ديدگاه و در آخر به اظهار نظر نهايي بپردازيم . ^{( 1 )}

تعداد ياران امام حسين ( عليه السلام ) و شهداي كربلا

آيا در شب عاشورا ، كسي از ياريِ
امام حسين ( عليه السلام ) دست برداشت ؟

در مورد تعداد ياران امام حسين ( عليه
السلام ) در شب عاشورا اختلاف است ؛ چنان كه در باب جدايي و
عدم جدايي ياران در شب عاشورا اختلاف به چشم مي خورد .

علامه مجلسي ( رحمه الله ) اين مسأله
رايادآور مي شودكه : محفل و انس عرفانيِ ياران امام ( عليه السلام ) درشب عاشورا ، موجب بيداري 32 تن از سپاهيان
عمرسعد و پيوستن آنان به امام شد . ^{( 2 )}

فرهاد ميرزا در قمقام مي نويسد : امام حسين ( عليه السلام ) با 18 تن از اهل بيت و 60 تن از انصار ،
به كربلا وارد شد . ^{( 3 )} همچنين سيّد بن طاووس در لهوف
با نقل حديثي از

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . روزنامه ها در صبح روز 11 بهمن سال 57 ساعتها پيش از حركت امام خميني ( قدس سره ) از پاريس به ايران ، نوشتند ايشان به ياران خود فرمود : من بيعت خود
را از شما برمي دارم جان خود را به خطر نيفكنيد ما به سوي كار بزرگي
مي رويم ( نقل از برنامه سلام صبح بخير تلويزيون شبكه اول ، 11/11/79 اخبار
بامدادي ساعت هفت صبح . ) ( ترديدي نيست كه گفتار امام خميني ( قدس سره ) جمله درس هايي است كه
از عاشورا به يادگار دارد )

2 . بحارالأنوار ، ج 44 ، ص 394

3 . قمقام ، ج 1 ، ص 335

174

امام باقر ( عليه السلام ) بر اين
نكته پاي مي فشارد كه تعداد ياران امام ( عليه
السلام ) 45 سواره و 100 نفر پياده

بوده اند . او به جدا شدن كسي از
سپاه امام ( عليه السلام ) اشاره اي
نمي كند . ^{( 1 )}

ابن قتيبه ، مورّخ نامي ( 270هـ . ) مي نويسد : جمعي در شب
عاشورا از ياري امام حسين ( عليه السلام ) دست
برداشتند و تنها سيصد نفر باقي ماند . ^{( 2 )}

البته برخي از مورّخان نوشته اند : همه رفتند و تنها چهل تن پياده
و سي و دوتن سواره باقي ماندند .

مسعودي در مروج الذهب آورده است : ياران امام حدود پانصد نفر
بودند كه هشتاد وهفت نفر ازآنان به شهادت رسيدند ^{( 3 )} ولي توضيح نمي دهدكه افرادديگر ( غير از
شهيدان ) چه زماني و چگونه از امام جدا شدند . همين نويسنده در اثبات الوصيه ،
مبحث امام حسين ( عليه السلام ) ، ياران امام ( عليه السلام ) را شصت و يك تن دانسته ، مي گويد همه
آنان شهيد شدند . ^{( 4 )}

در تفسير منسوب به امام حسن عسكري ( عليه
السلام ) ، در ذيل آيه 34 سوره مباركه بقره ، آمده است : جمعي از اصحاب
امام در آن شب از آن حضرت جدا شدند .

مرحوم سپهر نيز همين عبارت را در كتاب ناسخ التواريخ ترجمه كرده
است ، ولي بسياري از مورّخان نامور و سيره نويسان ، بر اين مسأله تأكيد دارند
كه : حل بيعت و اذن جدايي از امام ، مورد استقبال ياران قرار نگرفت ، ^{( 5 )} و حتي مسلم بن عوسجه گفته است كه : وَ بِما نَعْتَذِرُ إلَي الله في أداءِ حَقِّكَ ؟ ؛ اگر از تو جدا شويم ، در باب اداي حق تو ، در پيشگاه خدا چه عذري
خواهيم داشت ؟ و سپس همگان ؛ از جمله اهل بيت نيز اظهار وفاداري
كردند . ^{( 6 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . لهوف ، ص43 ، چاپ نجف . فَرُوِيَ عَنْ
الْباقِرِ ( عليه السلام ) أَنَّهُمْ كانُوا خَمْسَةٌ وَأَرْبَعينَ فارِساً وَمِائَةَ راجِل وَرُوِيَ غَيْرُ
ذلِكَ .

2 . فريشلر ، امام حسين و ايران ، ص194

3 . مروج الذهب ، ج3 ، ص71

4 . مسعودي ، اثبات الوصيه ، ص162

5 . طبري ، ج 2 ، ص 318 ؛ ارشاد ، ص 231 ؛
ابن كثير ، بدايه ، ج 8 ، ص 177 ؛ تاريخ يعقوبي ، ج2 ، ص231 ؛
اعلام الهدي ، ص 235 ؛ روضة الواعظين ، ص 183 ؛ الكامل ، ج 4 ، ص 57 ، 57 ؛ لهوف ص 40

6 . وقايع الأيام ، صص 336 و 332

175

امام سجاد ( عليه السلام ) مي گويد : در شب عاشورا پدرم همراهان و ياوران خود را يكجا جمع كردند و فرمودند :

يا أهْلِي وَشِيعَتِي اِتَّخِذُوا هذا الّليل
جَمَلا لَكُمْ فأنْجُوا بِأنْفُسِكُمْ ، فَلَيْسَ يَطْلِبُونَ غَيْرِي ، وَأنْتُمْ
في حِلٍّ وَسَعَة مِنْ بَيْعَتِي وَعَهْدِي الَّذي عَاهَدْتُمُوني عَلَيْهِ .

اي پيروان من ، تاريكي شب را به سان شتري راهوار پنداريد و خود را نجات
دهيد ؛ زيرا آنان كسي را غير از من طالب نيستند و شما از بيعت و پيماني كه با
من بسته ايد آزاديد .

آنگاه كه ياران ، سخن امام را شنيدند ، همگي به يك زبان گفتند : مولاي ما ! سوگند به خدا هرگز دست از دامن تو برنمي داريم ! ^{( 1 )}

بلاذري مي نويسد : شب عاشورا كسي از امام جدا نشد ، تنها در شب
هفتم ، سه شب قبل از شام عاشورا ، هنگامي كه موقعيّت صحنه روشن شد فراس جعده از
همراهي امام منصرف شد و امام ( عليه السلام ) هم به او
اجازه رفتن داد . اين مسأله هنگامي بود كه پانصد سوار ميان امام و شريعه فرات ، فاصله
انداخته ، او را در محاصره بي آبي قرار داده بودند . ^{( 2 )}

ديدگاه ها

آنچه از تاريخ به دست مي آيد ، آن است كه دنيا پرستان با
امام ( عليه السلام ) همراهي نداشتند و اگر ايامي را
همراه آن حضرت سپري كردند ، در هنگام مخمصه و حساس ، آن حضرت را تنها گذاشتند و
اختلاف در مكان و زمان اين جدايي است كه بعضي گفته اند پس از ملاقات سپاه امام
با سپاه حر در ميانِ راه بوده و بعضي بر اين باورند كه اين جدايي ، هنگام رسيدن خبر
شهادت مسلم به امام ( عليه السلام ) در ميان راه ، منزل
زباله ، و يا شب عاشور بوده است . به نظر مي رسد شب عاشورا اين مسأله رخ نداده
است .

آري ؛ آنگاه كه امام ( عليه السلام ) از
مكه عازم كوفه بودند ، در ميان راه ، پيش از برخورد با

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . خياباني ، وقايع الأيام ، صص 332 ـ 336

2 . بلاذري ، انساب الأشراف ، ج2 ،
ص190

176

سپاه حرّ ، در خطبه اي به ياران فرمودند :

أيُّهَا النّاسُ قْدْ أتانا خَبَرٌ فَظِيع ،
قُتِلَ مُسْلِم بْن عقيل وَهاني بْن عُروة و عبدالله بن يَقْطُر ، وَقَدْ
خَذَلَنا شِيعَتُنا ، فَمَنْ أحَبّ مِنْكُم الإنْصِرافَ فَلْيَنْصَرِفْ في غَيْرِ
حَرَج ، ليس عَلَيه مِنّا ذِمام . فَتَفَرَّقَ النّاسُ عَنهُ ، وَاَخَذُوا يَمِيناً
وَشِمالاً حَتّي بَقِيَ فِي أصْحابِهِ الَّذِين جاءُوا مَعَهُ مِنَ الْمَدِينَةِ
وَنَفَر يَسِير مِمَّنِ انْضَمُّوا إِلَيهِ . ^{( 1 )}

پس از خطبه امام ، همه رفتند ، جز كساني كه از مدينه همراه امام آمده بودند و
چندتن از ديگران ، كه در راه به امام پيوسته بودند .

ابن اثير مي گويد : وقتي خبر شهادت مسلم و برادر رضاعي امام ( عليه السلام ) به ايشان ابلاغ شد ، امام ( عليه السلام ) خطبه اي خواندند و به همگان خطاب كردند
و فرمودند : قَدْ خَذَلَنا شِيعَتُنا . . . .

پس از سخنان امام ، اصحاب از چپ و راست متفرّق شدند و تنها ياراني كه از مكه با
امام بودند ، ماندند . ^{( 2 )}

مقتل نويسان معتبر ؛ از جمله سيد بن طاووس مي نويسد : هنگامي كه
خبر شهادت مسلم به امام رسيد و مطلب براي همراهان امام بازگو شد ، همراهان طماع و
اهل ترديد ، راه خود را از امام جدا كردند و تنها اهل بيت و شايستگان از اصحاب
او ماندند . ^{( 3 )}

برخي از مورّخان نوشته اند كه امام ( عليه
السلام ) به برادرش ـ عون ـ دستور دادند : به هركس كه جدا مي شود ، پنج
دينار به عنوان خرجي راه بپردازد . ^{( 4 )}

طبري ^{( 5 )} مي نويسد : امام در منزلگاه
بيضه ، در جمع ياران و سپاه حرّ ، خطبه اي ايراد

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ارشاد ، مفيد ، ص 223

2 . الكامل ، ج4 ، ص43

3 . لهوف ، ص32 ، چاپ نجف . . . . حَتّي بَلَغَ زُبالةَ
فَأَتاهُ فيها خَبُرُ قَتْلِ مُسْلِمِ بْنِ عَقيل ، فَعَرَفَ بِذلِكَ جَماعَةٌ
مِمَّنْ تَبِعَهُ فَتَفَرَّقَ عَنْهُ أَهْلُ الأَطْماعِ وَالإِرْتِيابِ ، وَبَقِيَ
مَعَهُ أَهْلُهُ وَخِيارُ الأَصْحابِ .

4 . امام حسين و ايران ، ص 194 ،
معالي السبطين ، ص207

5 . طبري ، تاريخ ، ج 4 ، ص 304

177

كرد و در پايان آن فرمود :

فَلَكَمْ فِيَّ اُسْوَةٌ ، وَاِنْ لَمْ تَفْعَلوا
وَنَقَضْتُمْ عَهْدَكُمْ وَخَلَعْتُمْ بَيْعَتِي مِنْ أعْناقِكُمْ فَلَعَمْرِي مَا
هيَ لَكُمْ بُنكْر ، لَقَدْ فَعَلْتُموها بِأبي وَأخِي وابْنِ عَمّي مُسْلِم .

من اسوه شمايم و اگر مانند من عمل نكنيد و عهد پيمانتان را ناديده بگيريد و
بيعتم بشكنيد ، به جان خودم سوگند كه اين در نظر شما امر ناپسندي نيست ؛ زيرا شما با
به پدر ، برادر و پسر عمويم مسلم چنين معامله اي را كرديد .

اين مطالب نشان مي دهد كه بيوفاياني در كنار امام بودند و از او جدا شدند ؛
زيرا كلام امام در جمع عشاق ، در شب عاشورا ، حكايت از آن دارد كه ياران امام
يك دست و همگان مورد اعتماد آن حضرت بوده اند . ميان اين دو سخن ، تفاوت
فاحشي است و از آن به دست مي آيد كه افرادي قبل از شب عاشورا از
امام ( عليه السلام ) جدا شدند .

حديث معروفي از حضرت سكينه ( عليها السلام ) نقل شده
كه مي گويد :

در شب عاشورا آنگاه كه پدرم به ياران گفتند : در اين لحظه هدفي جز قتل
من و كساني كه به همراه من جهاد مي كنند ، ندارند ^{( 1 )} پدرم سر به پايين گرفت و آنان ده نفر ، ده نفر
و گاهي بيست نفر ، بيست نفر رفتند . ^{( 2 )}

از ميان معاصرين نيز علاّمه تستري صاحب قاموس الرجال ^{( 3 )} در شرح حال زهيربن قين مي نويسد : . . . إِنَّهُ قالَ ( عليه
السلام ) فِي مَساءِ التّاسِع : هذا الَّليلُ قَدْ
غَشِيكُمْ فَاتَّخِذُوهُ جَمَل ، كِنايَةٌ عَن أَنَّه ( عليه السلام ) رَفَعَ الْبَيْعَةَ
عَنْهُمْ فَيَذْهَبُوا حَيثُ شاءُوا . وي در ادامه همين كلام مي نويسد : زهير برخاست و گفت : دوست دارم در راه تو هزاران بار كشته شوم اگر كسي از امام جدا
شده بود ، مورد اشاره قرار مي گرفت .

حقيقت امر همان است كه ، امام ( عليه
السلام ) در ميان راه واقعيت را با آنان در ميان گذاشتند و بعضي از آنها ، از
امام جدا شدند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . الآن لَيْسَ لَهُمْ مَقْصدٌ إلاّ قَتْلي
وَقَتْل مَنْ يُجاهِدُ بَيْنَ يَدَيّ . . .

2 . وقايع الأيام ، ص324

3 . قاموس الرجال ، ج 4 ، ص 487 ، باب
الزاء .

178

هرچند كه امام در شب عاشورا نيز مسأله انصراف را بزرگوارانه پيش كشيدند ، ليكن
كسي در اين مرحله ، از امام جدا نگشت .

مؤيد اين نظر حداقل ، نكات ذيل است :

1 ـ نگهبانان عمربن سعد كه تمام حوالي آن منطقه را زيرنظر داشتند ، در باره
برخورد با جداشدگان ازكاروان امام ، گزارشي ارائه نداده اند .

2 ـ در تاريخ مشاهده نشده كه كسي از جداشدگان ، در شرح خاطرات خود گفته باشد من
در شب عاشورا از امام جدا شدم .

3 ـ مقتل نويسان مورد اطمينان نيز ، مسأله رفتن همراهان در شب عاشورا را نفي
كرده اند . ( هرچند بعضي در اين باره سكوت را برگزيده اند ) .

4 ـ در سخنان هيچ يك از ياران ، كه اظهار وفاداري كرده اند ،
كنايه اي از رفتن ديگران ويا گلايه اي از آنان نيست . بي شك اگر كسي
يا جمعي جدا مي شد ، در اظهار وفاداري ياران منعكس مي گرديد .

5 ـ مقتل نويسان پيوستن 32 تن از سپاه عمربن سعد به سپاه امام را
گزارش گرده اند ^{( 1 )} بديهي است اگر كسي از سپاه
امام جدا مي شد ، آن را نيز مي نوشتند .

6 ـ امام ( عليه السلام ) در جمع ياران در
شب عاشورا فرمودند : من كسي را با وفاتر و بهتر از اصحابم نمي شناسم و اصحاب
كسي را از حيث نيكي و پرداختن به صله رحم ، همسنگ اصحاب خود نمي يابم ؛

. . . فَإِنّي لا أَعْلَمُ أَصْحاباً أَوْفي وَلا
خَيْراً مِنْ أَصْحابي وَلا أَهْلَ بَيْت أَبَرَّ ، وَلا أَفْضَلَ مِنْ أَهْلِ
بَيْتي ، فَجَزاكُمُ اللهُ عَنِّي خَيْر الْجَزاء . ^{( 2 )}

به دنبال اين سخن بود كه امام ( عليه السلام ) سخن
از حلّ بيعت به ميان آورد . و شرح آن پيشتر گذشت و اين سخن گواه است بر عدم استحكام
حديث جدايي ياران در شب عاشورا .

7 ـ بلاذري در انساب الأشراف و ديگران ؛ از جمله : محدّث قمي ، در دو

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . بحار الأنوار ، ج44 ، ص494

2 و 3 ـ الكامل ، ج 4 ، ص 57

179

اثر معروف خود ، ^{( 1 )} روايات فرار برخي از
ياران از كنار امام در شب عاشورا را ذكر

نكرده اند .

همچنين دكتر محمد ابراهيم آيتي در كتاب بررسي تاريخ عاشور در اين
مورد ، مي نويسد : شيخ مفيد ، طبري ، ابوالفرج و ابن كثير اين خطبه را نقل
كرده اند ، ولي هيچ نگفته اند كه در اين هنگام ، كسي از اصحاب ، از كنار
امام ، رفته باشد . ^{( 2 )}

علاّمه مجلسي ( رحمه الله ) نيز در
جلاءالعيون ، خطبه فوق را اصل قرار داده ، از حديثي كه مفاد آن برخي رفتند
مي باشد ، با بي اعتنايي خاص به عنوان قيل ياد كرده است .

در شب عاشورا ، زينب ( عليها السلام ) با
افسردگي ويژه اي رو به امام ( عليه السلام ) كرده ،
گفتند : آيا ياران را آزموده اي تا تو را فردا تحويل دشمن ندهند ؟ !

علاّمه نراقي در طاقديس ، راجع به حل بيعت از سوي
امام ( عليه السلام ) و
پاسخ ياران چنين مي سرايد :

گرد آورد آن شهنشاه سترگ * * * جمله اصحاب از خُرد و بزرگ

ازبرادر و زبرادر زادگان * * * هم ز فرزندان وياران جملگان

گفت با ايشان كه اي آزادگان * * * اي همه از طينت ما زادگان

اي همه از خاك علّيين پاك * * * اي همه در خاك مهر تابناك

بيعت خود از شما برداشتم * * * من شما را با شما بگذاشتم

اين شب تار است و دشت بيكران * * * راه ها پيدا به اطراف جهان

دشمنان در خواب ظلمت پرده دار * * * راه هاي روشن اندر هركنار

با من اينان را سركار است و بس * * * چون كه من هستم نجويند
هيچ كس

بهر من اين آسيا در گردش است * * * بهر من اين سيل اندر جنبش است

چونكه جانبازان ميدان وفا * * * اين شنيدند از شه ملك صفا

جمله يكبار آمدند اندر خروش * * * لجه درياي عشق آمد به جوش

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . منتهي الآمال و نفس المهموم .

2 . بررسي تاريخ عاشورا ، مجلس چهارم ، ص 69

180

جمله گفتند اي خليفه كردگار * * * اي جمال حق ز رويت آشكار

جسم خوش باشد فداي جان شود * * * از براي جان خود قربان شود ^{( 1 )}

دلداري خواهر

ابن اثير مي نويسد : در شب عاشورا هنگامي كه امام ( عليه السلام ) مشغول تيزكردن شمشير بودند ، اين چنين زمزمه
مي كردند :

يا دَهْرُ أفٍّ لَكَ مِن خَليلِ * * * كَمْ لَكَ
بِالاِْشْراقِ وَالاَْصيلِ

مِنْ طالِب وَصاحِب قَتيلِ * * * وَالدَّهْرُ لا
يَقْنَعُ بِالْبَديلِ

وَكُلُّ حَيٍّ فَإلي سبيلِ * * * ما أَقْرَبُ
الْوَعْدُ إِلَي الرَّحيلِ !

راوي مي گويد : زينب ( عليها السلام ) با شنيدن
اين اشعار ، اختيار از دست داد و به سوي حسين حركت كرد و فرياد برآورد :

واثَكْلاهُ ! لَيْتَ الْمَوْتَ أَعْدَمَني
الحَياةَ ، أَلْيَومَ ماتَتْ أُمّي فاطِمَةُ ، وَأَبي عَليٌّ ، وَأَخي الحَسَنُ ، يا
خَليفَةَ الماضينَ وَثِمالَ الباقينَ .

امام ( عليه السلام ) بدو نگريست و فرمودند :

يا أُخْتاه ! لا يَذْهَبَنَّ بِحِلْمَكَ
الشَّيْطانُ . ^{( 2 )}

سخناني ميان امام حسين ( عليه السلام ) و خواهرش رد
و بدل شد . زينب ( عليها السلام ) با شنيدن كلام امام
حسين ( عليه السلام ) كه فرمود :

لَوْ تُرِكَ القَطا لَيْلاً لَنامَ ؛

اگر پرنده قطا را به حال خود وامي گذاشتند مي خوابيد . ^{( 3 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . طاقديس ، ص422

2 . بلاذري ، انساب الأشراف ، ج 2 ، ص 191

3 . ضرب المَثل معروفي است ميان عرب .

181

آنچنان بي تاب شد كه برزمين افتاد . امام ( عليه السلام ) برخاسته ، روي خواهر خود زينب آب پاشيدند و
او را به هوش آوردند و فرمودند : ( خواهرم ! ) همه ساكنان زمين
مي ميرند و همه اهل آسمان از بين مي روند و همه چيز فاني مي شود ، جز
پروردگار متعال ، پدرم ، مادرم ، برادرم كه بهتر از من بودند ، از دنيا رفتند و پيامبر
اسوه من و تمام آنان است . ^{( 1 )}

آنان كه مال ديگران بر ذمّه دارند از لشكر من جدا شوند

امام ( عليه السلام ) و يارانش ، چون آب در
خيمه ها ناياب شد ، نماز صبح عاشورا را با تيمّم و به جماعت برگزار كردند . ^{( 2 )} و پس از نماز ، حضرت خطبه اي كوتاه فرمودند :

أشْهَدُ أنَّهُ قَدْ أذِنَ فِي قِتَالِكُمْ
فَاتَّقُوا اللهَ وَاصْبِرُو ^{( 3 )}

سپس صفوف ياران خود را براي جهاد در راه خدا مرتّب كرد ^{( 4 )} و دستور داد منادي در ميان ياران ندا دهد و به آنان
بگويد : هركس مال ديگران را بر ذمه دارد ، از لشكر من جدا شود . ^{( 5 )}

خاطره صفّين در كربلا

عصر روز دوّمِ محرم الحرام ، كاروان عاشورا ، به سرزمين كربلا قدم
نهاد . امام ( عليه السلام ) با ديده ملكوتي و حقيقت
آشناي خود ، به آينده كاروان و كربلا نظري افكند و فرمود :

اين جا ، جايگاه گرفتاري ها و مشكلات است . اين جا
سواره ها ، زمين گير خواهند

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . . . . وَاعْلَمِي أَنَّ أَهلَ الأَرْضِ
يَمُوتُونَ ، وَأَهْلَ السَّماءِ لايَبْقُونَ ، وَأَنَّ كُلّ شَيء هالِكٌ إلاّ
وَجْهَهُ ، أَبِي خَيْرٌ مِنِّي وَاُمِّي خَيْرٌ مِنِّيوَأَخي خَيْرٌ
مِنِّيوَلِيَ وَلَهُمْوَلِكُلّ مُسلِم بِرَسُولِ اللهِ اُسْوَةٌ

الإرشاد ، ج2 ، ص93 والكامل ،
ج4 ، ص59

2 . معالي السبطين ، ج1 ، ص361

3 . تاريخ طبري ، ج 4 ، ص 327

4 . منتهي الآمال ، صص 248 و 249

5 . احقاق الحق ، علامه شوشتري ، ج11 ،
ص437

182

شد . اين جا محلّ بارانداز ما است ، قتلگاه مردان ما و محل ريختن
خون هاي ما است . ^{( 1 )}

امّ كلثوم ( عليها السلام ) ـ خواهر امام حسين ( عليه السلام ) ـ گفت : زمين خوفناكي است . دلم در اضطراب
است ! امام به او نگريست و خاطره اي را اينگونه بيان كرد :

هنگامي كه در ركاب پدرم به صفّين مي رفتيم ، در راه ( همين جا ) بارانداز
كرديم . پدرم كه در كنار برادرم ـ حسن ( عليه
السلام ) ـ قرار داشت ، اندكي به خواب رفت ، سپس بيدار شد ؛ ولي
مي گريست ! برادرم راز گريه ايشان را جويا شد . پدرم پاسخ داد : در خواب ديدم كه
اين صحرا ، دريايي از خون است و حسين من در ميان آن دست وپا مي زند ، ولي
كسي به فرياد او نمي رسد ! در اين هنگام ، پدرم به من نگاه كرده ، گفت : كَيْفَ تَكُونُ يَا أبا عَبْدِالله إذا وَقَعَتْ هيهُنا الْواقِعَةُ ؟ ؛ چه خواهي كرد اي اباعبدالله ! در صورت وقوع آن
واقعه ؟ گفتم : صبر مي كنم

نفرين امام

پيش از آغاز نبرد ، آنگاه كه سپاه عمربن سعد مهيّاي جنگ شدند ،
امام ( عليه السلام ) برير بن خضير را براي نصيحت
دشمنان ، به جانب آنان فرستاد ، ولي آنان گوش به موعظه ها و تذكّرات وي ندادند . بعد از او خود امام ، سوار بر ناقه و به قولي ، سوار بر اسب خود شد و در مقابل لشكر
دشمن حضور يافت . خطبه اي خواند و آنان را نصيحت كرد ، رهنمود داد ، و سرزنش نمود
و ( آنگاه كه آنان را غرق در غفلت يافت ) فرمود :

اي بردگان امّت ، اي جمعيت ويژه ( تافته جدا بافته ) ، اي پاره كنندگان
قرآن ، اي تحريف گران حقيقت ، اي بقاياي گناهان ، اي باد دهن شيطان ، اي نابود
كنندگان سنّت ها ، آيا اين قوم ( يزيد و يارانش ) را كمك و حمايت مي كنيد و
ما را تنها مي گذاريد ؟

اين آدم بدكاره ، پسر بدكار مخيّرم كرد ميان مرگ و ذلّت و البته زير بار ننگ و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . هَذا مَوْضِعُ كَرْب وَبَلاء ، هيهُنا مَناخُ
رِكابِنا ، وَمَحَطُّ رِحالِنا ، وَمَقْتَلُ رِجالِنا ، وَمَسْفَكُ دِمائِن

علامه شوشتري ـ مواعظ ، مجلس سوم ،
ص 58

183

ذلّت رفتن از ما به دور است ؛ زيرا خدا ، رسول ، مؤمنان و دامن هاي آزاده و
پاك زادگان ، رفتن زير بار ننگ و ذلّت را از ما نمي پذيرند . ^{( 1 )}

و در پايان همين خطبه ، امام آنان را در سه جمله
نفرين كرد :

1 ـ خدايا ! باران رحمت را از آنان دريغ دار 2 ـ قحط سالي دوران
يوسف را بر آنان تحميل كن ! 3 ـ غلام ثقيف ( حجّاج بن يوسف ثقفي ) را بر آنان مسلّط
گردان ^{( 2 )} و سپس امام از آنان فاصله گرفت و وقتي به
خيمه بازگشت ، عمر بن سعد با انداختن تيري به سوي خيام ، فرمان جنگ را عملا صادر
كرد .

آغاز جنگ و شهداي گروه اول :

صبح عاشورا عمربن سعد در كنار پرچمدار سپاه خود قرار گرفت ، تيري به
كمان گذاشت و لشكر امام حسين ( عليه السلام ) را نشانه
رفت و گفت : اي مردم ! گواه باشيد ، اوّل كسي كه تير به لشكر حسين انداخت من بودم !

آنگاه لشكرش به پيروي از وي ، ياران اباعبدالله ( عليه السلام ) را تيرباران كردند كه به قول سيدبن
طاووس ( رحمه الله ) تير مانند باران بر سر ياران آن
امام ( عليه السلام ) مي ريخت . حضرت در آن حال
رو به اصحاب خود كرد و فرمود : مهيّا شويد و برخيزيد به سوي مرگي كه
چاره اي نيست خداوند دراين مقاتله شما را مورد رحمت خود قرار دهد !

در گزارشي آمده است جمعي از ياران امام حسين ( عليه السلام ) شربت شهادت نوشيدند كه مرحوم محدّث قمي نام
آنان را بدين ترتيب آورده است :

1 ـ نعيم بن عجلان 2 ـ حمران بن كعب 3 ـ حنظلة بن عمرو شيباني 4 ـ
قاسط بن زهير 5 ـ مقسط 6 ـ كنانة بن عتيق 7 ـ عمرو بن مشيعة تميمي 8 ـ ضرغامة بن مالك تغلبي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . فَسُحْقاً لَكُمْ يا عَبيدَ الاُْمَّةِ ، وَ
شُذّاذَ الاَْحْزابِ ، وَنَبَذَةَ الْكِتابِ ، وَمُحَرِّفي الْكَلِمِ ، وَعُصْبَةَ
الاْثامِ ، وَنَفَثَةَ الشَّيْطانِ ، وَمُطْفِيَ السُّنَنِ ، أَ هؤُلاْءِ تَعْضُدُونَ
وَعَنّا تَتَخاذَلُونَ ؟

أَلا إِنَّ الدَّعِيَّ ابْنَ الدَّعِيَّ قَدْ
رَكَزَ بَيْنَ اثْنَتَيْنِ : بَيْنَ السِّلَّةِ وَالذِّلَّةِ ، وَهَيْهاتَ مِنَّا
الذِّلَّة ، يَأْبَي اللهُ ذلِكَ لَنا وَرَسُولُهُ وَالْمُؤْمِنُونَ وَحُجُورٌ
طابَتْ وَحُجُورٌ وَطَهُرَتْ . . . .

2 . اَللّهُمَّ اَحْبِسْ عَنْهُمْ قَطَرَ
السَّماءِ ، وَابْعَثْ عَلَيْهِمْ سِنينَ كَسِني يُوسُفَ ، وَسَلِّطْ عَلَيْهِمْ
غُلامَ ثَقيف فَيَسُومَهُمْ كَأْساً مُصَبَّرَةً فَإِنَّهُمْ كَذَّبُونا
وَخَذَلُونا . . . ( لهوف ، ص43 ) .

184

9 و 10 ـ عامر بن مسلم عبدي و مولاي او 11 ـ سالم 12 ـ سيف بن مالك
نمري

13 ـ عبدالرحمان ارحبي 14 ـ حباب بن عامر التيمي 15 ـ عمرو
الجُنْدُعي 16 ـ حلاس بن عمرو 17 ـ نعمان بن عمرو 18 ـ سوّار بن
ابي عُمير فهمي كه مجروح

گشت و او را اسير كردند و بعد از مدتي در حالي كه
در بند و بيمار بود وفات نمود .

19 ـ عمّاربن ابي سلامه 20 ـ زاهر بن عمرو 21 ـ جبلّة بن علي الشيباني 22 و 23 ـ
مسعود ابن الحجاج التّيمي و پسرش 24 ـ زهير بن بشر الخثعمي 25 ـ عمّار بن حسان 26 ـ
مسلم بن كثير ازدي 27 ـ زهيربن سليم 28 و 29 ـ عبدالله وعبيدالله ( پسران زيدبصري ) 30 ـ جندب بن حجر كِندي خولاني 31 ـ جنادة بن كعب
انصاري 32 ـ عمرو بن جناده 33 ـ سالم بن عمرو 34 ـ قاسم بن
حبيب ازدي 35 ـ بكر بن حيّ تيمي 36 ـ جُوين

ابن مالك التّيمي 37 ـ اميّة بن سعد الطائي 38 ـ عبدالله بن بشر 39 ـ بشر بن
عمرو

40 ـ حجاج بن بدر بصري 41 ـ قعنب بن عمر نمري بصري 42 ـ عاذ بن مجمّع بن
عبدالله عائذي و ده نفر از غلامانش به نام هاي : اسلم بن عمرو ـ قارب بن
عبدالله دئلي منجح بن سهم ـ سعدبن حرث ـ نصربن ابي نيزر ـ حرث بن نبهان
و چند تن ديگر ، كه نام آنان مشخص نيست . ^{( 1 )}

پيش از شروع جنگ ، امام ( عليه السلام ) در
برابر سپاه دشمن قرار گرفت و به عنوان اتمام حجت ، سخن آغاز كرد ولي آنان سر و
صدا راه انداختند تا كسي سخن امام را نشنود . امام ( عليه
السلام ) به آنان فرمود : راز اين مسأله كه به سخن من گوش نمي دهيد در آن
است كه شكم شما از لقمه حرام پر شده است فَقَدْ مُلِئَتْ
بُطُونِكُمْ مِنَ الحَرامِ ؛ پس از آن كمي آرامش

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . بحارالأنوار ، ج45 ، ص64 . ابن شهرآشوب نيز
نامهاي شهداي كربلا را اينگونه آورده است :

نعيم بن عجلان ، عمران بن كعب بن حارث
الأشجعي ، حنظلة بن عمرو الشيباني ، قاسط بن زهير ، كنانة بن عتيق ، عمرو بن
مشيعة ، ضرغامة بن مالك ، عامر بن مسلم ، سيف بن مالك النميري ، عبدالرحمن الأرحبي ،
مجمع العائذي ، حباب بن حارث ، عمرو الجندي ، الجلاس بن عمرو الراسبي ، سواربن أبي حمير
الفهمي ، عمار بن أبي سلامة الدالاني ، النعمان بن عمرو الراسبي ، زاهر بن عمرو مولي
ابن الحمق ، جبلة بن علي ، مسعود بن الحجاج ، عبد الله بن عروة الغفاري ، زهير بن بشير
الخثعمي ، عمار بن حسان ، عبد الله بن عمير ، مسلم بن كثير ، زهير بن سليم ، عبد الله ،
عبيد الله ابنا زيد البصري ، عشرة من موالي الحسين ( عليه السلام ) ، اثنان من موالي أمير
المؤمنين ( عليه السلام ) .

185

ايجاد شد و امام ( عليه السلام ) به سخنان
مبسوطي پرداختند . ^{( 1 )}

حضرت در حالي كه فرزندش علي اكبر ، وي را همراهي مي كرد ، لشكر كفر
را مخاطب ساخت و گفت :

أتَطْلُبُوني بِقَتيل ؟ ـ أوْ بِمال
اسْتَهْلَكْتُهُ ؟ أوْ بِقصاص مِنْ جَراحَة جَرَحْتُها ؟ . ^{( 2 )}

آيا كسي از شما را كشتم كه خون او را طلب مي كنيد ، اموالي از شما
را نابود كرده ام ، جراحاتي بر شما وارد ساخته ام ؟

كسي جواب نداد ، امام شبث و قيس را صدا زد و فرمود : مگر شما مرا دعوت نكرديد ؟
گفتند خير . . . . در اين هنگام ، ـ طبق نقل بلاذري ـ حرّ بن يزيد رياحي كه ازجريان
دعوت نامه هاي آنان آگاهي داشت ، به طور رسمي به سپاه نور پيوست و در
برابر لشكر كفر ، به ارشاد و نصيحت پرداخت كه ناگهان ، عمربن سعد رسماً نبرد را با
انداختن تيري به سوي سپاه نور آغاز كرد .

نماز و عاشورا

انديشمند بزرگ اسلامي ، سيّد بن طاووس ( متوفاي سال 664 ) در كتاب معروف
خود اللهوف مي نويسد : هنگامي كه نامه هاي مردم كوفه در مكّه نزد
امام ( عليه السلام ) جمع

شد ، آن حضرت در كنار كعبه ،
بين ركن و مقام ، ابتد نماز گزارد و آنگاه پاسخ نامه

كوفيان را داد . ^{( 3 )}

پرسش : چرا امام ( عليه السلام ) ، به نماز اهميت بسيار مي داد ؟

پاسخ : ابراهيم بن طلحه در پايان سفر
كربلا ، از امام سجاد ( عليه السلام ) پرسيد : مَنِ الْغالِب ؟ ؛ پيروز اين ميدان كيست ؟

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . اعيان الشيعه ، ج 1 ، ص 602

2 . بلاذري ، انساب الأشراف ، ص 193

3 . اللهوف ، ص16 ، چاپ مطبعة الحيدريه ، نجف . . . . فَعِنْدَها قامَ الحُسَيْنُ ( عليه
السلام ) فَصَلّي رَكْعَتَيْنِ بَيْنَ الرُّكْنِ
وَالمَقامِ وَسَأَلَ اللهَ الخِيَرَةَ في ذلِكَ ، ثُمَّ طَلِبَ مُسْلِمَ بْنَ عَقيل
وَأَطْلَعَهُ عَلي الحالِ وَكَتَبَ مَعَهُ جَوابَ كُتُبُهِمْ . . .

186

امام ( عليه السلام ) پاسخ داد : هنگامي كه وقت نماز فرا رسيد ، اذان و اقامه بگو تا بشناسي پيروز
كيست . ^{( 1 )}

اين مطلب كنايه از اين است كه نماز اساس اسلام است ؛ اَشْهَدُ أنّكَ قَدْ أقَمْتَ الصَّلاة . . . .

نماز در ظهر عاشورا

در ، الكامل ابن اثير ^{( 2 )} و تاريخ
طبري ^{( 3 )} آمده است : در گرماگرم نبرد ، ابوثمامه صاعدي ( عمروبن كعب ) به امام ( عليه السلام ) گفت : فدايت شوم ،
دوست دارم تا آخرين نمازم را به امامت شما به جاي آورم .

امام ( عليه السلام ) سر خود را
به طرف آسمان گرفته ، نگاهي كرد و گفت : نماز را به
يادم آوردي ، خدا تو را از نمازگزاران و ذاكران محسوب بدارد . آري ؛ اين ساعت ، ساعت
نماز است ، از آنان بخواه كه از جنگ دست بردارند تا نماز اقامه كنيم . ^{( 4 )}

از سوي امام ( عليه السلام ) آتش بس
موقت پيشنهاد شد .

حصين بن نمير از ميان لشكر كفر پاسخ داد : إنَّها لا تُقْبَل ؛ نماز شما پذيرفته
نيست ! حبيب بن مظاهر ، پاسخ داد : نماز پسر پيامبر پذيرفته نيست ولي نماز شما
پذيرفته است ؟ ! . بار ديگر درگيري اوج گرفت . امام لشكر خود را به دو گروه تقسيم
كردند ؛ گروهي مشغول نبرد شدند و گروهي ديگر به نماز ايستادند و امام ( عليه السلام ) نماز ظهر و عصر آن روز را به صورت نماز خوف
خواندند ؛ ^{( 5 )} چنانكه در تاريخ طبري آمده است : امام ( عليه السلام ) در ظهر عاشورا نماز خوف
خواند . ^{( 6 )}

برخي نوشته اند : فقط امام ( عليه
السلام ) به نماز ايستادند و ياران پروانهوار با ايما و اشاره

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مقتل الحسين ، ص 357 . اِذا دَخَلَ
وَقْتُ الصَّلاةِ أذِّنْ وَاَقِمْ ، تَعْرِفْ مِنْ الغالِبُ

2 . ج 3 ، ص 39

3 . ج 7 ، ص 347

4 . ذَكَرْتَ الصَّلاةَ جَعَلَكَ اللهُ مِنَ
المُصَلِّينَ الذّاكِرِينَ . نَعَمْ ، هَذا أوّلُ وَقْتِها ، سَلُوهُمْ أنْ يَكُفُّوا
عَنّا حَتّي نُصَلِّي

5 . كامل ، ج 4 ، ص 71 و انساب الأشراف ، ص 195

6 . تاريخ طبري ، ج 4 ، ص 326

187

نماز گزاردند .

گروهي نيز نوشته اند : چون امام مسافر بود ، نماز را شكسته ( قصر ) به جاي
آورد و همراهان گمان بردند كه امام نماز خوف خواند . ^{( 1 )}

علامه شوشتري مي نويسد : امام ( عليه
السلام ) نماز خوف خواند و زهير بن قين و سعيدبن عبدالله انصاري محافظ ايشان
بودند و سيزده چوبه تير به سعيد ، اصابت كرد ، او مثل طاير عرشي پَر درآورد . وقتي
نماز پايان يافت ، برزمين افتاد و گفت : أوَفَيْتُ ؟ ـ
امام ( عليه السلام ) فرمود : بَلي
وَفَيْتَ . ^{( 2 )} سعيد با اين جمله از امام ( عليه السلام ) رضايت طلبيد و امام ( عليه السلام ) نه تنها از او اعلام رضايت كرد كه
فرمود : أنْتَ اَمامِي فِي الجَنّة ؛ تو در بهشت پيش روي من خواهي بود .

پس از نماز ، جنگ سنگين در گرفت ، امام ( عليه
السلام ) از فرط تشنگي بانگ برآورد : اُسْقُونا ماءً ؛ به ما آب بدهيد .

مردي در جواب درخواست امام ( عليه
السلام ) تيري به سوي آن حضرت رها كرد . آن تير به قسمت زاويه دهان مبارك آن
حضرت اصابت كرد و آن قسمت را دريد .

امام ( عليه السلام ) در حق وي نفرين كرد ،
عطش برآن مرد غلبه كرد كه از فرط تشنگي خود را به شط فرات انداخت و به هلاكت
رسيد . ^{( 3 )}

* * *

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . نكـ : علامه حلي ، المختلف ، ج 3 ، ص 34 فصل
سوم ، طبع جديد .

نماز خوف دو ركعت است . در صورتي كه نيروهاي اسلام
در وقت اداي نماز ، در عمليات رزمي باشند مي توانند نماز خوف به جاي آورند و
پيامبر اسلام ( صلّي الله عليه وآله ) در برخي از غزوه ها از جمله غزوه ذي قرد . سال ششم
هـ ( تاريخ پيامبر اسلام ، آيتي ، ص400 ) و غزوه ذات الرقاع در سال چهارم
هجري نماز خوف خواند . ( مُروج الذهب ، ج 2 ، ص 288 )

2 . مواعظ ، مجلس ششم .

3 . ذخائر العقبي ، طبري ، ص 144 . عن رجل من كليب
قال : صاح الحسين بن علي ( عليهما السلام ) اسقونا ماءً فرماه رجل بسهم فشقّ شدقه . فقال : لا أرواك الله ، فعطش
الرجل إلي أن رمي نفسه في الفرات حتي مات ، ( نكـ : مجمع الزوائد ، هيثمي ،
ج 9 ، ص 193 ) . بعضي از محقّقين بر اين عقيده اند كه امام حسين ( عليه السلام ) هرگز از دشمن درخواست
آب نكرده است .

188

پيش از اين اشاره شد كه نخستين شهيد از اهل بيت ، عبدالله بن
مسلم بن عقيل است و پس از او ، دو عمويش جعفر و عبدالرحمان پسران عقيل و بعد از
آن دو ، عبدالله جعفر و سپس برادرش عون و آنگاه ، ديگر اهل بيت ؛ همچون
عباس بن علي ( عليهما السلام ) . آنگاه علي
اكبر ( عليه السلام ) به سوي ميدان رفت و پس از آنكه
تشنگي بر وي سخت شد ، حضور پدر آمد و تقاضاي آب كرد ، امام زبان خود را به دهان پسر
نهاد و انگشتري خود را در كام او نهاد . . .

علي اكبر آخرين رزمنده اي بود كه شهيد شد و ديگر جز حضرت سجاد و حضرت محمد
باقر ( عليهما السلام ) باقي نماندند . امام حسين ( عليه السلام ) علي اصغر ، كودك شيرخوارش را به ميدان برد تا
سيرابش كند كه گلوي آن سرباز شيرخوار توسط حرمله دريده شد و بدين وسيله وي نيز به
شهادت رسيد .

پس از شهادت قمر بني هاشم ، عباس ، نداي استنصار و كمك خواهي امام ( عليه السلام ) براي چندمين بار شنيده شد .

نوشته اند در اين هنگام بود كه حضرت سجاد ( عليه
السلام ) عصايي به دست گرفت و براي ياري امام از خيمه بيرون آمد . امام
حسين ( عليه السلام ) به امّ كلثوم ( عليها السلام ) فرمودند : فرزندم را از حركت به سوي
دشمن بازدار ، تا زمين از نسل آل محمّد ( صلّي الله عليه
وآله ) خالي نماند .

امام ( عليه السلام ) اهل و عيال خود را امر به سكوت
كردند و از خواهرش زينب پيراهن كهنه اي خواستند . زينب پيراهني آورد ، امام چند
جاي آن را با شمشير پاره كردند و شلوار كهنه اي نيز آوردند و آن را زير
لباس هاي خود پوشيدند . ^{( 1 )}

بعد از شهادت علي اصغر بود كه امام ديگر بار بر آن قوم حمله برد و
اين چنين رجز خواند :

اَلمَوْتُ أَوْلي مِنْ رُكُوبِ الْعارِ * * * وَالْعارُ أَوْلي مِنْ دُخُولِ النّارِ ^{( 2 )}

مرگ بهتر از ننگ بيعت با شما است و شكست ظاهري
بهتراز ورود در جهنم است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مقرم ، مقتل الحسين ، ص 271

2 . همان ، ص 274

189

شعار امام ( عليه السلام )

امام ( عليه السلام ) در روز عاشورا ، به
شعار و تأثير آن عنايت داشتند ، و شعار او عبارت بود از : يا
مُحَمَّد . ^{( 1 )}

امام صادق ( عليه السلام ) مي فرمايد :

شعارُ الحُسينِ ، يا مُحَمَّد ، وَشِعارُنا
يا مُحَمَّد . ^{( 2 )}

شعار امام حسين هنگام نبرد ، يا محمّد بود و شعار ما نيز يا محمّد است .

وداع با امام سجاد ( عليه السلام ) و اهل
حرم

امام حسين ( عليه السلام ) جهت وداع با
فرزندش علي بن الحسين ( عليهما السلام ) ،
پسر ارشد و وصيّ خود ، كه در كربلا مريض بود ( و ناتواني جسمي و ضعف عمومي داشت ) ، به
خيمه او آمد . زين العابدين ( عليه السلام ) با كمك
عمه گرامي اش از جاي برخاست و نشست و سخناني ميان او با پدرش به رسم وداع به
ميان آمد و سرانجام ، آن حضرت از پدر اذن جهاد خواست ، امام حسين ( عليه السلام ) فرمود :

لَيْسَ عَلَيْكَ جِهادٌ وَأَنْتَ الحُجّةُ وَ
الإِمامُ عَلي شِيعَتي وَأَنْتَ أَبُو اْلأَئِمّة . . . .

شركت در جهاد ، بر شما واجب نيست ؛ زيرا تو امام و حجت خدايي . تو پس از من خليفه و
وليّ بر شيعياني و تفسير و ترويج حقايق ديني با تو است .

امام ( عليه السلام ) وصيت ها را با
فرزندش در ميان نهاد و مواريث انبيا را تسليم او نمود ^{( 3 )} سپس وداع كرد و از خيمه خارج شد . راوي گويد :

امام ( عليه السلام ) سري به
خيمه هاي برادران پدر و عموهاي خود زد و آن ها را خالي يافت . پس از آن ،
سري به خيمه هاي فرزندان عقيل ( بني عقيل ) زد و ديد آن خيمه ها نيز
خالي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . نكـ : وسايل الشيعه ، ج 11 ، ص 105 ،
موسوعه ، ص 497

2 . معالي السبطين ، ج 2 ، ص 17

3 . در برخي از احاديث آمده است كه امام وصاياي
خود را با زينب ( عليها السلام ) در ميان نهاد ـ به فصل زينب كبري مراجعه شود .

190

است و آنگاه به خيمه ياران رفت و همواره مي گفت : لا حَوْلَ وَلا قُوّةَ إلاّ بِاللهِ العَلِيّ العَظِيمْ .

امام ( عليه السلام ) سپس به سوي
خيمه هاي اهل حرم رفت و پس از آن دوباره به خيمه حضرت سجاد ( عليه السلام ) آمد ، در حالي كه زينب پرستار ايشان بود : فَدَخَلَ عَلَيهِ وَعِنْدَهُ زَينَب تمرّضه حضرت
سجاد ( عليه السلام ) نشست و پرسيد : پدر ! با منافقان چه
كردي ؟ و امام ( عليه السلام ) پاسخ داد : فرزندم ! شيطان بر آنان چيره شده است . ^{( 1 )}

پس پرسيد : اي پدر ، عمويم عباس كجاست ؟ اين پرسش ، زينب ( عليها السلام ) را منقلب كرد و منتظر بود كه امام چه پاسخي
مي دهد . امام حسين ( عليه السلام ) فرمود : پسرم ! عمويت را كشتند و دو دست وي را در كنار فرات ازتن جدا كردند ^{( 2 )} علي بن الحسين ( عليهما
السلام ) گريست و از هوش رفت . ^{( 3 )} او را به هوش
آوردند . پرسش هايش را ادامه داد و امام حسين ( عليه
السلام ) در هر مورد پاسخ مي داد : قَدْ قُتِلَ . در اين هنگام امام حسين ( عليه السلام ) فرمود : پسرم ! در خيمه ، جز من و تو از مردان كسي باقي نيست . حضرت سجاد ( عليه السلام ) باز به شدّت گريست ^{( 4 )} و سپس گفت : عمه جان ، زينب ! عصا و شمشيري بياور تا در
اين جهاد شركت كنم در اين لحظه امام حسين ( عليه
السلام ) ايشان را از اين كار نهي كردند . ^{( 5 )}

مي توان گفت سه مسأله موجب گريه امام
سجاد ( عليه السلام ) شد :

1 ـ بي كسي ، تنهايي و غربت پدر ( مظلوميت حسين ( عليه السلام ) ) 2 ـ مصيبت وارده بر ياران ، به ويژه داغ
عباس 3 ـ نداشتن توان براي شركت در جهاد و ياري پدر .

* * *

گروهي از مقتل نويسان نوشته اند : امام در آخرين لحظات وداع با
اهل حرم ، دستور داد عمود خيمه عباس را كشيدند ( شايد امام مي خواست با اين
كار به اهل حرم بفهماند كه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . يَا وَلَدِي قَدْ اسْتَحْوَذَ عَلَيْهِمُ
الشَّيْطانُ .

2 . يَا بُنَيّ إنَّ عَمَّكَ قَدْ قُتِلَ
وَقَطعُوا يَدَيْهِ عَلي شاطِئ الفُراتِ

3 . فَبَكَي عَلِي بن الحسين بكاءً شديداً
حتّي غُشي عَلَيْه .

4 . فَبَكي عَليُّ بْنِ الحُسَيْنِ بُكاءً شديد .

5 . نكـ : معالي السبطين ، ج 2 ، صص 12 ـ 10

191

خود را براي اسارت آماده كنند ) . همچنين در آخرين لحظات ، امام به عنوان
وداع ، در كنار خيمه ها ايستاد و بانگ برآورد :

يا سُكَينة ، يا فاطِمَة ، يا زَينَب ، يا
اُمُّ كُلثوم ، عَلَيكُنَّ مِنِّي السَّلام .

سكينه ( عليها السلام ) پرسيد :

يا أبَةَ اسْتَسْلَمْتَ لِلْمَوْت ؟ ؛

پدرم ! تسليم مرگ شده اي ؟

امام ( عليه السلام ) پاسخ دادند :

كَيْفَ لا يَسْتَسْلِمُ لِلْمَوْتِ مَنْ لا
ناصِرَ لَهُ وَلا مُعِين ؛

چگونه تسليم مرگ نشود كسي كه يار و ياوري ندارد ؟

سكينه ( عليها السلام ) گفت : پدر جان ! پس ما را به مدينه جدّمان بازگردان ؛ ( رُدَّنا إلي حَرَم جَدِّنا ) .

امام ( عليه السلام ) فرمود :

لَوْ تُرِكَ القَطا لَنامَ ؛

اگر مرغ قطا را به حال خود گذارند آرام مي گيرد و
مي خوابد . ^{( 1 )}

آنگاه امام ( عليه السلام ) ، سكينه را به آغوش
كشيد و فرمود :

لا تَحْرِقِي قَلْبِي بِدَمْعِكِ حَسْرَةً * * * ما
دَام مِنِّي الروحُ فِي جُثْماني

فإذا قُتِلْتُ فَأنْتَ أوْلي بِالَّذي * * * تَأتِينَهُ يا خِيْرَةَ النِسْوانِ ^{( 2 )}

با اشك حسرت بارِ خود ، دلم را آتش مزن و تا زنده ام چنين
نكن .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ميان عرب ضرب المثل است .

2 . نفس المهموم ، فصل عاشورا ، ص 184

192

هنگامي كه كشته شدم تو نخستين كسي هستي كه بر من اشك خواهي ريخت ،
اي بهترين زنان ! .

امام ( عليه السلام ) به اهل خيام توصيه كردند : چادرها را به سر كنيد ؛ وَتَغَطّينَ بِإزارِكُنَّ . ^{( 1 )}

و بار ديگر با اهل بيت خود وداع كرده ، فرمودند :

إسْتَعِدُّوا لِلْبَلاءِ وَاعْلَمُوا أنّ اللهَ
تعالي حافظكُمْ وَحاميكُمْ ، وَسَيُنَجّيكُمْ مِنْ شَرِّ الأعْداء . . . فَلا
تَشْكُوا ، وَلا تَقُولُوا بِألْسِنَتِكُمْ مَا يَنْقُصُ مِنْ قَدْرِكُمْ . ^{( 2 )}

خود را براي رويارويي با مشكلات مهيّا سازيد و بدانيد كه خدا حافظ و
ياور شما است و شما را از شرّ دشمنان نگه مي دارد . هرگز فرياد گله و شكايت سر
ندهيد و سخني را بر زبان نياوريد كه از شأن شما كاسته شود .

به خواهرش زينب ( عليها السلام ) خطاب كرد :

يا اُخْتِي لا تَنْسِينِي فِي نَافِلَةِ الَّليل ؛ ^{( 3 )}

خواهرم ! در نماز شبت فراموشم نكن .

هنگامي كه امام ( عليه السلام ) عازم ميدان شد ،
احساس كرد كه صداي مَهْلاً ، مَهْل دخترش به گوش
مي رسد ، از اسب پياده شد و او را تسلّي داد . او با خود مي گفت : پدر ! آيا بار ديگر به خيمه باز مي گردي ؟ ^{( 4 )}

صدوق در امالي ^{( 5 )} آورده است : روز
عاشورا امام حسين ( عليه السلام ) به شمشير خود تكيه
كرد و با صدايي رسا خطاب به لشكر دشمن گفت : آيا مي دانيد جدم پيامبرخدا ، پدرم
علي مرتضي ، مادرم فاطمه زهرا و جده ام خديجه ، عموي پدرم حمزه و عمويم جعفر

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مواعظ ، مجلس دهم ، ص 143

2 . نفس المهموم ، ص 246 و 255 ـ مقرم ،
مقتل الحسين ، ص 276

3 . نقدي ، زينب كبري .

4 . مواعظ ، علامه شوشتري ، مجلس دهم ، ص 140

5 . امالي ، ص 159

193

طيار است ؟

همگي پاسخ دادند : آري .

امام ( عليه السلام ) افزود : آيا مي دانيد
عمامه اي كه بر سر دارم ، عمامه پيامبر ( صلّي الله عليه
وآله ) و شمشيري كه به دست گرفته ام شمشير اوست ؟

پاسخ دادند : آري .

امام ( عليه السلام ) بار ديگر پرسيد : آيا
مي دانيد كه علي ، نخستين مسلمان است ؟ و او عالم ترين ، با حلم ترين و
وليّ همه مؤمنان است ؟

گفتند : آري ، مي دانيم .

فرمود : چرا خون مرا مباح مي دانيد ، در صورتي كه در قيامت در كنار حوض كوثر
جمع شويد ولواء الحمد در دست پدر من است ؟ !

گفتند : هرچه گفتي ، صحيح است ولي تا تو را به قتل نرسانيم رهايت
نمي سازيم .

پيراهن كهنه ( قديمي )

از وديعه هاي رسالت ، كه از ابراهيم ( عليه
السلام ) به خاندان اسماعيل ، عبدالمطّلب ،

ابوطالب ، پيامبر اسلام ( صلّي الله عليه وآله ) و سرانجام به فاطمه ( عليها السلام ) رسيد ، پيراهني بود كه ميان بسته اي
قرار داشت . فاطمه در آستانه ارتحال ، آن را به زينب سپرد و فرمود :

دخترم ! هرگاه برادرت اين پيراهن را از تو طلب كرد ، بدان كه ساعتي پس از آن
كشته

خواهد شد .

سال ها گذشت ، ( پنجاه سال ، از آن وصيت سپري شد ) روز عاشورا فرا
رسيد ، امام چندين نوبت به ميدان رفت تا ناگهان زينب را صدا كرد و فرمود : إِيتيني بِثَوب عَتِيق ؛ خواهرم ! پيراهني قديمي ( و به ظاهر كم قيمت ، كه كسي را بدان رغبتي نباشد ) برايم بياور . با شنيدن اين سخن ، قلب زينب دگرگون شد .

راوي گويد : امام ( عليه السلام ) آن را در
زير لباس رزم پوشيد ؛ درحالي كه از چند جاي بدنش خون جاري بود . آنگاه به زينب فرمود : خواهرم ! اين خون كه به زمين ريخته شد ، فوران خواهد كرد و زنده خواهد ماند . هرگز احساس خسارت نمي كنم ؛ زيرا طبق وظيفه ام عمل

194

كرده ام . ^{( 1 )} شاعر
مي گويد :

لباس كهنه بپوشيد زير پيرهنش * * * كه تا برون نكند خصم بد منش ز
تنش

ولي ز جور عدو كز جفاي سُمّ ستور * * * تني نماند كه پوشند خرقه يا
كفنش

بوسه بر گلوي حسين ( عليه السلام ) وصيّت
مادر

در برخي از تواريخ آمده است : هنگامي كه امام حسين ( عليه السلام ) چند قدمي از خيمه ها دور شد ، حضرت
زينب ( عليها السلام ) از خيمه بيرون آمد و صدا زد : برادرم ! لحظه اي درنگ كن تا وصيّت مادرم فاطمه ( عليها
السلام ) را نسبت به تو عمل كنم .

امام ( عليه السلام ) توقّف كرد و پرسيد : آن وصيت چيست ؟

زينب ( عليها السلام ) فرمود : مادرم به من
وصيّت كرده بود : هنگامي كه نور چشمم حسين روانه ميدان جنگ با دشمن شد ، عوض من گلويش
را ببوس . آنگاه زينب گلوي برادر را بوسيد و به خيمه بازگشت . ^{( 2 )}

برادر به قربان خُلق نكويت * * * اجازه بفرما ببوسم گلويت

* * *

سكينه در كربلا

سكينه دختر حسين بن علي ( عليهما
السلام ) و مادر ايشان و علي اصغر رباب است . ^{( 3 )} سكينه ( عليها السلام ) در
كربلا شش سال داشته است .

به نوشته برخي از مورخان فاطمه بنت الحسين ، همان سكينه است . ^{( 4 )} نام وي در اصل امينه يا اميمه بود . ابو الفرج اصفهاني
نيز نام سكينه را امينه و همچنين اميمه ثبت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . بيرجندي ، كبريت احمر ، بخش روز عاشورا و
نكـ : در كتاب وقايع الأيام همين فصل .

2 . ملاّ حبيب الله كاشاني ،
تذكرة الشهدا ، ص 311

3 . بحارالأنوار ، ج45 ، ص330 . . . . سكينة أمّها
رباب بنت إمرئ القيس الكندية . . . .

4 . حبيب السير ، ج2 ، ص61

195

كرده است . ^{( 1 )}

روز عاشورا ، آنگاه كه امام ( عليه
السلام ) چند قدم به سوي ميدان برداشت . ناگاه صداي ضعيفي از پشت سر
شنيد كه كسي مي گويد : اي پدر ، اندكي تأمّل كن ، حاجتي دارم .

امام ( عليه السلام ) وقتي به پشت سر
نگريست ، ديد سكينه با سرعت مي آيد . عنان اسب

را كشيد و ايستاد . سكينه سر
رسيد و ركاب امام را گرفت و گفت : حاجتم اين

است كه بار ديگر از اسب فرود آيي و
مرا در كنار خود بگيري و مانند يتيمان

نوازشم كني .

امام ( عليه السلام ) پياده شد و روي خاك
نشست و سكينه را كنار خود گرفت و دست نوازش بر سر وي كشيد و اشك هايش را پاك
كرد و او را دلداري داد و به خيمه بازگردانيد . ^{( 2 )}

سيدبن طاووس در لهوف مي نويسد : در روز يازدهم عاشورا كه كاروان
اسيران را به سوي كوفه حركت دادند ، مسيرشان از قتلگاه بود . خواهران و دختران
امام وقتي چشمشان به قتلگاه افتاد ، خود را از بالاي شتر به زمين افكندند . سكينه در
قتلگاه جسد پدر را چنان در آغوش گرفت كه هنگام حركت كاروان ، جمعي از
ستم پيشگان وي را با ضرب و شتم از جسد پدر جدا كردند ! ^{( 3 )}

فاطمه بنت الحسين

فاطمه دختر حسين بن علي ( عليهما السلام ) و نام مادرش امّ اسحاق دختر طلحة بن عبيدالله بوده است . ^{( 4 )} وي مي گويد : هنگامي كه غارتگران به خيمه ما هجوم
آوردند ، يكي از آنان ، خلخال را كه به عنوان زينت در پايم بود ، به زور گرفت . او در
آن حال اشك مي ريخت . خطاب به وي گفتم : چرا اشك مي ريزي ؟

گفت : چگونه نگريم كه وسايل زينتي دختر پيامبر را به غارت
مي برم .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مقاتل الطالبيين ، ص59

3 . لهوف ، ص 59 . ثُمَّ إِنَّ سُكَيْنَةَ
إعتَنَقَتْ جَسَدَ أَبيها الحُسَيْنِ ( عليه
السلام ) فَاجْتَمَعَ عِدَّةٌ مِنَ الأَعْرابِ حَتّي
جَرُّوها عَنْهُ .

4 . بحارالأنوار ، ج45 ، ص330 . . . . فاطمة أمّها أمّ إسحاق ، بنت طلحة بن
عبيد الله . . .

196

گفتم : پس چنين نكن .

گفت : اگر من غارت نكنم ديگران آن را مي ربانيد ! ^{( 1 )}

مصيبت وداع به سفارش زهرا ( عليها
السلام )

ميرزا يحيي ابهري مي نويسد : در عالم خواب ، علامه مجلسي ( رحمه الله ) را ديدم كه در صحن مطهّر سيدالشهدا ( عليه السلام ) و در طرف پايين پاي آن حضرت ـ در
طاق الصفا ـ نشسته و مشغول تدريس است . علاّمه به موعظه و پند و اندرز پرداخت و
چون خواست مرثيه و مصيبت بخواند ، شخصي آمد و گفت : حضرت زهرا ( عليها السلام ) مي فرمايد :

أذْكُرِ الْمَصائِبَ الْمُشْتَمِلَة عَلي وِداعِ
وَلَدي الشَّهِيد ؛

مصيبت وداع فرزند شهيدم را بخوان .

در آن هنگام ، علامه مجلسي مصيبت وداع را خواند و شيون از جمعيت برخاست ؛
به طوري كه مانند آن را در عمر خود نديده بودم و در همان رؤياست كه امام
حسين ( عليه السلام ) به علامه مجلسي فرمود :

قُولُوا لاَِولِيائِنَا وَأُمَنائِنا
يَهْتَمُّونَ بِإِقامَةِ مَصائِبِن ؛

به دوستان ما بگوييد كه در برپاداشتن جلسه هاي مصيبت براي ما كوشش كنند .

امام حسين ( عليه السلام ) پس از حمله هاي كاري
و حماسه اي ، لحظاتي به استراحت پرداخت كه ناگهان يكي از دشمنان سنگي به سويش
انداخت و به پيشاني مباركش خورد و خون

بر صورت نازنينش جاري شد . حضرت
جامه اي برداشت تا چشم و صورت خود را از

خون پاك كند كه تيري زهرآلود و سه
شعبه بر سينه ـ و به گفته اي بر قلب مباركش ـ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . قالت فاطمة بنت الحسين : دخلت الغارة علينا و
أنا جارية صغيرة و في رجلي خلخالان من ذهب ، فجعل رجل يفضّ الخلخالين من رجلي و هو
يبكي ، فقلنا : ما يبكيك يا عدوّالله ؟ فقال : كيف لا أبكي و أنا أسلب بنت
رسول الله ( صلّي الله عليه وآله ) فقلت : لا تسلبني ، قال : أخاف أن يجيء غيري فيأخذه ، قالت : وانتهبوا ما
في الأفنية حتّي كانوا ينزعون الملاحف عن ظهورنا ؛ ( انوار نعمانيه ، ج3 ، ص247 ، چاپ
سوق المسجد الجامع ) .

197

اصابت كرد و از پشت بيرون آمد . ^{( 1 )} در
اين حال بود كه فرمود : بِسْمِ اللَّهِ وَبِاللَّهِ وَعَلَي مِلَّةِ رَسُولِ اللَّهِ ( صلّي الله عليه وآله ) .

در آخرين لحظات

امام حسين ( عليه السلام ) در آخرين
لحظات ، آنگاه كه تير سه شعبه بر سينه اش اصابت كرد ، بر آسمان نگريست
و فرمود : خداي من ! تو مي داني اين گروه مردي را به قتل مي رسانند كه
برروي زمين پسر پيغمبري جز او نيست . سپس با دست خويش آن تير را از پشت بيرون كشيد و
از جاي آن تير ، خون مانند ناودان سرازير شد . دستش را جاي جراحت گرفت ، چون از خون
پُر شد ، آن را به سوي آسمان پاشيد ( و از آن خونِ شريف قطره اي به سوي زمين
برنگشت ) . ^{( 2 )}

كف دستش را بار ديگر پر از خون كرد و به سر و صورت و محاسنش كشيد و
فرمود : با سر و صورت خون آلود ، همچنان خواهم ماند تا جدّم پيامبرخدا ( صلّي الله عليه وآله ) را ديدار كنم و نام قاتلان خود را به
او بگويم .

در اين هنگام ضعف و ناتواني بر آن حضرت چيره شد و از كارزار باز
ايستاد ، تا آن كه مالك بن يسر به حضرت دشنام داد و با شمشير ضربه اي برسر
مباركش زد ؛ چنانكه راوي مي گويد :

كانَ عَلَيْهِ قُلُنْسُوَةٌ فَقَطَعَها حَتّي
وَصَلَ السَّيْفُ إلي رَأْسِهِ فَأدْماهُ ، فَامْتَلاََتْ القُلُنْسُوَةُ دَم ؛

به گونه اي كه كلاه آن حضرت شكافته شد و شمشير به سر مقدسش رسيد و خون
از آن جاري گشت ، و آن كلاه پُر از خون شد

امام ( عليه السلام ) در حق او نفرين كرد و سپس آن
كلاه پُر از خون را از سر مبارك انداخت و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . فَوَقَفَ يَسْتَرِيحُ سَاعَةً وَقَدْ ضَعُفَ
عَنِ القِتالِ ، فَبَيْنَمَا هُوَ واقِفٌ إذا أتاهُ حَجَرٌ فَوَقَعَ في جَبْهَتِهِ ،
فَأخَذَ الثَّوبُ لِيَمْسح الدَّمُ عَنْ وَجْهِهِ فَأتَاهُ سَهْمٌ مَحَدَّدٌ
مَسْمُومٌ ، لَهُ ثَلاثُ شُعَب ، فَوَقَعَ السَّهْمُ في صَدْرِهِ ، وفي بعض الروايات : عَلي قَلْبِهِ . . . .

2 . فانْبَعَثَ الدَّمُ كَالميزابِ ، فَوَضَعَ
يَدَهُ عَلَي الجُرْحِ ، فَلَمّا امْتَلاََتْ رَمي بِهِ إلي السَّماء .

198

با دستمالي زخم سر را بست و عمامه اي برآن نهاد .

لشكر دشمن لحظاتي از جنگ با حضرت درنگ نمود ، ليكن دوباره پيرامونش را گرفتند . زينب كبري وقتي مشاهده كرد كه جمعي امام را در ميان گرفته اند ، به طرف خيمه
عمربن سعد شتافت و به او گفت :

وَيْحَكَ يا عُمَر ! أيُقْتَلُ أَبُو عَبْد اللهِ
وَأَنْتَ تَنْظُرُ إلَيْهِ ؟ ؛

اي عمر ( بن سعد ) ، حسين را مي كشند و تو تماشا مي كني ؟ !

* * *

راوي مي گويد : هنگامي كه دشمن ديد ، امام ( عليه السلام ) همچنان حمله مي كند ، به گروه تيرانداز
دستور دادند تا همگان يكباره به سوي او يورش ببرند و اين دستور عملي شد . ^{( 1 )}

هلال بن نافع مي گويد : در كنار عمربن سعد بودم كه ناگهان بانگ
برآمد حسين كشته شد ، من به پيش دويدم ، ديدم جمال حسين همچون آفتاب ، مي درخشد
به گونه اي كه مجذوب درخشش سيماي او شدم ؛ وَ لَقَدْ
شَغَلَنِي نُورُ وَجْهِهِ وَجَمالُ هَيْأَتِهِ . ^{( 2 )}

سرهاي مبارك شهدا

علاّمه مجلسي در جلاءالعيون مي نويسد : همان روزي كه حسين ( عليه السلام ) كشته شد ، سرهاي شهدا را از بدن هايشان
جدا كردند . ^{( 3 )}

يكي از مورّخان مي نويسد : هفتاد سر را ميان رؤساي قبايل تقسيم
كردند ( بنا به نقلي سر حرّ و علي اصغر را از بدن جدا نكردند ) .

يكي ديگر از مورّخان مي نويسد : تعداد سرها به 78 مي رسيد . ^{( 4 )}

همچنين در قمقام آمده است : نخستين سري كه در
اسلام بر نيزه شد ، سر حسين ( عليه السلام ) بود . ؛ أوَّلَ رَأْس حُمِلَ عَلَي الرُّمْحِ ] علي رُمْح [ فِي اْلإِسْلامِ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . انساب الأشراف ، ص 203

2 . اعيان الشيعه ، ج 1 ، ص 610

3 . جلاءالعيون ، ص 377

4 . قمقام ، ج 2 ، ص 473

199

رَأْسُ الحُسَينِ . ^{( 1 )}

ابن اثير تعداد سرهاي شهدا را هيجده سر از اهل بيت و شصت سر از
ديگر شهدا مي داند . ^{( 2 )}

رخدادهاي غم انگيز ، پس از
شهادت

1 ـ حضور ذوالجناح كنار خيام

آنگاه كه حضرت سيد الشهدا ( عليه السلام ) به درجه رفيع شهادت رسيد ، اسب آن حضرت خود را به خون امام آغشته كرد و به سوي
خيمه ها شتافت . آن حيوان در حالي كه شيهه مي كشيد ، دست هاي خود را
بر زمين مي كوبيد .

وقتي خواهران و دختران و اهل بيت حضرت ، صداي اين حيوان را
شنيدند ، از خيمه بيرون آمدند و آن را بي صاحب و بي سوار و غرق خون ديدند
و فهميدند كه امام ( عليه السلام ) را كشته اند . در
اين حال بود كه با صوتي حزين ، فرياد به گريه و شيون بلند كردند . امّ كلثوم ( عليها السلام ) دستانش را بر سرگذاشت و
گفت :

يا محمدا ! ، يا جداه ! اي پيامبر ! اي ابوالقاسم ! اي علي ! اي جعفر ! اي
حمزه ! اي حسن ! . . . اين حسين شماست كه در خاك كربلا افتاده و كشته شد . سر او را از
پشت گردن بريدند و عمامه و لباسش را به غارت بردند . ^{( 3 )}

2 ـ غارت و تاراج خيمه ها

لشكر عمربن سعد براي تاراج خيمه هاي خاندان پيامبر و نور چشم
زهرا ( عليها السلام ) ، بريكديگر پيشي
مي گرفتند . آنان در شقاوت تا آنجا پيش رفتند كه حتي چادرها را از سر

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . همان .

2 . الكامل في التاريخ ، ج 4 ، ص 83

3 . نكـ : منتهي الآمال ، ص 468 و 469 و
نفس المهموم ، ص 375 ـ 372 ، وا مُحمّداه ! وا جَدّاه ! وا نَبيّاه ! وا
أبا القاسماه ! وا عَليّاه ! وا جَعْفراه ! وا حمزتاه ! وا حسناه ! هذا حُسينٌ
بِالْعراء ، صَريعٌ بِكَربلاء ، مَحْزُوز الرَّأسِ مِنَ القفاء ، مَسْلوبُ
العِمامةِ والرّداء .

200

زنان و دختران خاندان حرم پيامبر ( صلّي الله
عليه وآله ) كشيدند ، درحالي كه آنان در فراق حاميان و عزيزان خود شيون سرداده
بودند . ^{( 1 )}

3 ـ خيمه ها در آتش

راوي گويد : بانوان در حالي كه حتي جامه هايشان به تاراج
رفته ، پاهاي مباركشان برهنه شده ، اشك چشمشان جاري بود ، از خيمه ها بيرون شده ،
با حالت تحقير به اسارت رفتند . ^{( 2 )}

4 ـ تاخت و تاز بر روي اجساد شهيدان

حدود ده تن از دشمنان ، اسب هاي خود را مهيّا كرده ، به قولي
نعل جديد زدند و روي اجساد شهدا به اسب تازي پرداختند : به گونه اي كه
اجساد شريف شهيدان ، از پا در آمدند .

راوي در اين باره مي گويد : . . . فَداسُوا
الحُسَيْنَ ( عليه السلام ) بِحَوافِرِ خَيْلِهِمْ حَتّي رَضُّوا صَدْرَهُ وَظَهْرَهُ . . . . ^{( 3 )}

اين ده تن ، پس از اسب تازي ، در برابر پسر زياد ايستادند و از كردار
شوم خود ( دركوفه ) چنين گزارش دادند :

نَحْنُ رَضَضْنَا الصَّدْرَ بَعْدَ الظَّهْرِ * * * بِكُلِّ يَعْبُوب شَديدِ الاَْسْرِ ^{( 4 )}

ما همانهاييم كه ابتدا پشت حسين و سپس سينه اش را با اسبان
تيزرو ، بلند قامت و قوي هيكل در هم شكستيم .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . نكـ : سيد بن طاووس ، لهوف 59 ،
تَسابَقَ الْقَوْمُ عَلي نَهْبِ بيوتِ آلِ الرَّسول ، وَقُرَّةِ عَيْنِ البَتُولِ ،
حتّي جَعَلُوا ينزعون مَلْحَفَةَ المَرْأَةَ عن ظهرها ، وخرجْنَ بناتُ آلِ الرسولِ
وَحَرِيمُهُ يَتَساعَدْنَ عَلي البُكاءِ ، ويَنْدُبْنَ لِفراقِ الحُماةِ والأحبّاء .

2 . نكـ : سيد بن طاووس ، لهوف 59 ، قال
الراوي : ثمّ أَخْرِجُوا النّساء مِنَ الخَيْمَةِ ، وَأَشْعَلوا فِيها النّارَ ،
فَخَرَجْنَ حَواسِرَ مُسْلَباتٌ حافياتٌ باكياتٌ ، يَمْشِينَ سَبايَا في أسْرِ
الذلّة .

3 . نكـ : سيد بن طاووس ، لهوف 59

4 . نكـ : سيد بن طاووس ، لهوف 59