بخش 1
پیشگفتار ـ اهمیت سفر از دیدگاه اسلام ـ تعیین هدف ـ اخلاص در نیت ـ زاد و توشه حلال ـ خداحافظی و حلالیت#160;طلبی
1 |
بسم الله الرحمن الرحيم
3 |
آداب سفر و زيارت عتبات عاليات
سيّدعلي قاضي عسكر
11 |
پيشگفتار
همه ساله هزاران انسان شيفته أهل بيت عصمت و طهارت ( عليهم السلام ) با قلبي سرشار از عشق و اميد ، از خانه و كاشانه خود دل كنده ، راهيِ اماكن زيارتي و مراقد پاك معصومان و پيشوايان الهي مي شوند تا روح و جان خويش را با آنان پيوند زده ، زمينه را براي دستيابي به كمال و قُرب پروردگار فراهم سازند .
حضور در اين اماكن مقدس ، از يك سو تجديد عهد با پيشوايان دين است ، كه جملاتي چون : ( « مُحَقِّقٌ لِمَا حَقَّقْتُمْ ، مُبْطِلٌ لِمَا أَبْطَلْتُمْ » و يا « سِلْمٌ لِمَنْ سَالَمَكُمْ وَحَرْبٌ لِمَنْ حَارَبَكُمْ ، مُحِبٌّ لِمَنْ أَحْبَبْتُمْ ، مُبْغِضٌ لِمَنْ أَبْغَضْتُمْ » ؛ آنچه را شما حق مي دانيد من نيز حق مي دانم ، و آنچه را شما باطل مي دانيد من باطل مي دانم ، با آن كه شما در صلح و سازش هستيد ، من نيز هستم و با آن كه شما مي ستيزيد ، من نيز سر ستيز دارم ، آن كه را شما دوست داريد ، دوست مي دارم و آن كه را شما دشمن
12 |
داريد ، من نيز دشمن مي شمارم . )
گوياي اين حقيقت است و از سوي ديگر ، از روز مرّه گي و آلودگي به گناه فاصله گرفتن و خود را در اقيانوس رحمت و مغفرت الهي شستشو دادن و با توبه از گناه و معصيت رهيدن است .
زائر در اماكن زيارتي ، قطره وجود خود را به اقيانوس رحمت حق پيوند مي زند و با روحي سرشار از شادي ، طراوت و اميد نسبت به آينده ، به خانه و كاشانه خويش بر مي گردد تا زندگي جديدي را آغاز كند و از آلودگي و ناپاكي دور باشد .
زائر ، با اين سفر معنوي ، از زندگي تكراري و بي ثمر فاصله مي گيرد و با ارتقاي فكر و انديشه و تقويت ايمان و باورهاي ديني ، با اراده اي استوار ، موانع كمال را از سر راه بر مي دارد تا به حقيقتِ هستي ، كه كمال مطلق است برسد :
« إِلَهِي هَبْ لِي كَمَالَ الانْقِطَاعِ إِلَيْكَ ، وَأَنِرْ أَبْصَارَ قُلُوبِنَا بِضِيَاءِ نَظَرِهَا إِلَيْكَ ، حَتَّي تَخْرِقَ أَبْصَارُ الْقُلُوبِ حُجُبَ النُّورِ فَتَصِلَ إِلَي مَعْدِنِ الْعَظَمَةِ . . . »
« خداوندا ! بريدن كامل از خلق و پيوستن به خود را بر من عنايت فرما و ديده هاي دلمان
13 |
را به نور توجهشان به سوي خود روشن گردان تا ديده هاي قلب ها ، پرده هاي نور را بدرد و به مخزن اصلي بزرگي و عظمت دست يابد . . . »
آري ، زيارتي كه همراه با معرفت و تحوّل نباشد ، زيارت نيست و اگر زيارت تأثيرگذاري لازم را ندارد ، دليلش را در فاصله گرفتن از اهداف زيارت بايد جستجو كرد .
اگر زائر به پيشوايان خود ، تنها به ديده حاجت دهنده بنگرد ، طبيعي است كه نمي تواند به اهداف زيارت دست يابد .
بنابراين اگر بتوانيم فرهنگ زيارت را در ميان امت اسلامي حاكم كنيم و پيشوايان دين را ، كه الگو و واسطه فيض الهي هستند ، وسيله اي براي رهايي خود از دام گناه و معصيت و آشنايي با ارزش ها و فضايل اخلاقي و انساني بدانيم ، به خوبي تأثير زيارت را در جامعه خواهيم ديد و اين چشمه حيات بخشِ هميشه جاري ، روح اميد و نشاط و ايمان را به جامعه ديني و اسلامي ما منتقل و حيات طيبّه را به همگان هديه خواهد داد .
آداب سفر و زيارت ، آماده كردن زائر براي اين هدف بزرگ است .
14 |
اين آداب ، به زائر مي آموزد كه :
ـ چگونه حركت كند ،
ـ به دنبال چه هدفي باشد ،
ـ با همراهان و همسفران چگونه رفتار نمايد ،
ـ با پيشوايان چگونه سخن بگويد ،
ـ و سرانجام با چه توشه اي باز گردد .
نگارنده در سال هاي گذشته توفيق يافته است اثري با نام ( آداب سفر حج ) تنظيم كند و در اختيار علاقمندان قرار دهد كه ـ سپاس خداي را ـ مورد استقبال قرار گرفت و بيش از ده بار چاپ شد . اكنون با الهام از همان اثر و استفاده از مشتركات آن ، كتاب حاضر ( آداب سفر عتبات عاليات ) را فراهم نموده ، آداب زيارت حسين بن علي ( عليهما السلام ) و ديگر پيشوايان مدفون در عراق را نيز به آن افزودم تا راهنماي معنوي جويندگان طريق حق و علاقمندان به مكتب اهل بيت ( عليهم السلام ) در اين سفر نوراني باشد .
اميد است فرهيختگان ، عالمان و خوانندگان محترم ، كاستي هاي احتمالي را همراه با پيشنهادهاي ارزشمند خود ، براي ما ارسال كنند تا ان شاء الله در چاپ هاي بعدي ، مورد توجه و استفاده قرار گيرد .
مؤلف
15 |
1 ـ اهميت سفر از ديدگاه اسلام
سير و سفر با انگيزه هاي ديني و عقلاني از ديدگاه اسلام ، امري پسنديده و پذيرفته شده است . خداوند در قرآن كريم مردم را به سير و سفر در روي كره خاكي دعوت نموده و از آنان خواسته است تا با مسافرت به گوشه و كنار جهان ، در تاريخ و سرنوشت نهايي ملّت ها بيانديشند و از حوادث ، رخدادها و خوب و بد زندگي امت هاي پيشين عبرت بگيرند :
( أَوَ لَمْ يَسِيرُوا فِي اْلأَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الَّذِينَ كانُوا مِنْ قَبْلِهِمْ كانُوا هُمْ أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَآثاراً فِي اْلأَرْضِ فَأَخَذَهُمُ اللهُ بِذُنُوبِهِمْ وَما كانَ لَهُمْ مِنَ اللهِ مِنْ واق ) ( 1 )
« آيا در زمين گردش نكرده اند تا به ديده عبرت بنگرند فرجام كساني را كه پيش از
1 ـ غافر : 21
16 |
آنان مي زيستند و پيامبران را تكذيب كردند چگونه شد . آنان بسيار نيرومندتر از اينان بودند و بناهايي كه آنها در زمين بر جاي گذاشتند ، از بناهايي كه اينان دارند بسيار استوارتر بود ، اما خدا آنان را به گناهانشان گرفت و هلاكشان ساخت و هيچ كس نبود آنان را از عذاب خدا نگاه دارد . »
پيشوايان معصوم ( عليهم السلام ) نيز مردم را به سفر رفتن تشويق كرده اند ، در حديثي به نقل از رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) آمده است :
« لَو يَعْلَمُ النّاسُ رَحْمَةَ اللهِ لِلْمُسافِرِ لأََصْبَحَ النّاسُ عَلي ظَهْرِ سَفَر ، اِنَّ اللهَ بَالْمُسافِرِ رَحيمٌ » . ( 1 )
« اگر مردم شفقت و رحمت خدا به مسافر را مي دانستند ، همگي اقدام به مسافرت مي كردند ، همانا خداوند به مسافران مهربان است . »
شيخ طوسي ( رحمه الله ) نيز در امالي خود مي نويسد : يحياي حَلاّ گفت : از بُشر شنيدم كه به هم نشينان خود مي گفت :
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 ـ مجموعه ورّام ، ج 2 ، ص 33
17 |
« سياحت و گردش كنيد ، زيرا آب چون حركت كند پاكيزه و سالم ماند و اگر بايستد دگرگون شده و زرد مي شود . » ( 1 )
گرچه هر سفري بايد با قصد الهي و توكل بر خدا انجام شود ، ليكن از مجموعه رواياتي كه در زمينه سفرهاي زيارتي نقل شده ، مي توان به خوبي دريافت مسافر در اينگونه مسافرت ها ، بايد با انگيزه اي خاص و به منظور تقويت بنيه ايماني خود و الگوگيري از چهره هاي تابناك دين و ايجاد تغيير و تحوّل روحي و اخلاقي به سفر زيارتي برود ، و سفر را با انگيزه هاي مادّي و غير ديني آلوده نسازد تا بتواند از سفر خود بهره و نصيبي داشته باشد .
2 ـ تعيين هدف
يكي از انگيزه هاي سفر ، دستيابي به آرامش روحي و رواني و رفع اضطراب و افسردگي و نيز خستگي هاي جسماني است ، يكسره كار كردن و تفريح و استراحت نكردن سبب فرسودگي جسم و جان انسان مي شود و نشاط كاري را از او مي گيرد .
رسول اكرم ( صلّي الله عليه وآله ) در آموزه هاي خود به بشريت ، اين
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 ـ امالي شيخ طوسي ، ص 389 .
18 |
امر مهم را مورد توجه قرار داده و فرموده اند :
« سافِروُا تَصِحُّوا . . . » . ( 1 )
« سفر كنيد تا تندرست شويد . »
در حديثي ديگر نيز فرمود :
« إِذا أَعْسَرَ أَحَدُكُمْ فَلْيَخْرُجْ وَلاَيَغُمَّ نَفْسَهُ وَأَهْلَهُ » . ( 2 )
« هنگامي كه يكي از شما در مضيقه و تنگناي زندگي قرار گرفت ، پس بايد [ از محيطي كه در آن قرار دارد ] خارج گردد و خود و خانواده اش را غمگين و ناراحت نكند . »
امام صادق ( عليه السلام ) نيز آنگاه كه اوصاف افراد داراي ايمان كامل را بيان مي فرمايد ، يكي از ويژگي هاي آنان را در يك جا نماندن و در روي زمين جابجا شدن و مسافرت كردن برشمرده و مي فرمايد :
« اَلْمُنْتَقِلَةُ دِيارُهُمْ مِنْ أَرْض إِلي أَرْض ( 3 ) » .
همچنين در اشعار منسوب به امير مؤمنان علي ( عليه السلام ) ،
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 ـ مستدرك الوسائل ، ج 8 ، ص 115 .
2 ـ همان .
3 ـ همان .
19 |
يكي از اهداف سفر ، غم زدايي از روح و جان آدميان معرفي شده است :
تَغَرَّبْ عَنِ الْأَوْطَانِ فِي طَلَبِ الْعُلَي * * * وَسَافِرْ فَفِي الْأَسْفَارِ خَمْسُ فَوَائِد
تَفَرُّجُ هَمّ وَاكْتِسَابُ مَعِيشَة * * * وَعِلْمٌ وَآدَابٌ وَصُحْبَةُ مَاجِد ( 1 )
3 ـ اخلاص در نيت
اخلاص ، شرط اساسي در تمامي عبادات است ، هر كس عبادتي را براي خودنمايي و ريا و يا دستيابي به امور مادي و دنيايي انجام دهد ، از آن عمل هرگز بهره و نصيبي نخواهد برد .
اين اصل مهم به اندازه اي تعيين كننده است كه اگر رزمنده و جهادگري در ميدان نبرد شركت كند و هدفش دستيابي به غنايم جنگي ، انتقام گيري از دشمن و رسيدن به پست و مقام باشد و در اين راه كشته شود ، شهيد به حساب نمي آيد .
همه چيز در گرو نيّت انسان است و با آن ارتباط مستقيم دارد . رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود :
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 ـ مستدرك الوسائل ، ج 8 ، ص 115 .
20 |
« اِنَّمَا الأَعْمالُ بِالنّياتِ ( 1 ) . »
« جز اين نيست كه كارها به نيت ها است . [ يعني بر اساس نيت هر كس ، بررسي و پاداش يا جزا داده مي شود . ] »
در حديث ديگري نيز فرمود :
« اِذا عَمِلْتَ عَمَلاً فَاعْمَلْ لِلّهِ خالِصاً ، لأَِنَّهُ لا يَقْبَلُ مِنْ عِبادِهِ الأَعْمالَ اِلاّ ما كانَ خالِصاً » . ( 2 )
« هرگاه كاري را انجام دادي ، آن را فقط براي خدا انجام ده ، زيرا خداوند تنها اعمال خالص را از بندگان خود مي پذيرد . »
بر اين اساس ، سالكان اين طريق بايد با نيتي پاك و خالص در اين راه قدم بگذارند ، دل به غير خدا نبندند و در زيارت جز قرب و نزديكي حق تعالي چيز ديگري نخواهند .
دستيابي به اخلاص نيز از طريق مقابله با هواي نفس حاصل مي شود . امير مؤمنان علي ( عليه السلام ) فرمود :
« كَيْفَ يَسْتَطيعُ الإخْلاصَ مَنْ يَغْلِبُهُ الْهَوي » . ( 3 )
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 ـ صحيح مسلم ، ج 6 ، ص 46
2 ـ بحارالأنوار ، ج 77 ، ص 103
3 ـ غررالحكم ، ح 6977
21 |
« آن كس كه هوي و هوس بر وي چيره گرديده ، چگونه مي تواند به اخلاص دست يابد ؟ »
نتيجه اين كه زائران بايد سفر را با مبارزه با نفس آغاز و پس از غلبه بر آن ، قصد زيارت اولياي خدا كنند تا ، به پاداشي غير قابل شمارش دست يابند .
امام عسكري ( عليه السلام ) فرمود :
« لَوْ جَعَلْتُ الدُّنْيا كُلَّها لُقْمَةً واحِدَةً وَلَقَّمْتُها مَنْ يَعْبُدُ اللهَ خالِصاً لَرَأيْتُ اَنّي مُقَصِّرٌ في حَقِّهِ » . ( 1 )
« اگر همه دنيا را يك لقمه كرده ، در دهان كسي گذارم كه خدا را از روي اخلاص پرستش و عبادت مي كند ، باز مي بينم كه در حق او كوتاهي كرده ام »
4 ـ زاد و توشه حلال
زائر بايد هزينه سفر و زاد و توشه خود را از مال حلال برگيرد تا توفيق عبادت يابد و بتواند در اماكن
مقدس و زيارتگاه ها ، شيريني مناجات با خدا را حسّ و
1 ـ بحارالأنوار ، ج 70 ، ص 245 ، ح 19
22 |
از عبادات خود لذّت ببرد .
خداوند در قرآن كريم ، به رسولان خود اين چنين دستور مي دهد :
( يا أَيُّهَا الرُّسُلُ كُلُوا مِنَ الطَّيِّباتِ وَاعْمَلُوا صالِحاً إِنِّي بِما تَعْمَلُونَ عَلِيمٌ ) . ( 1 )
« اي رسولان ، از چيزهاي پاكيزه بخوريد و كار شايسته كنيد كه من به آن چه انجام مي دهيد دانا هستم . »
در آيه اي ديگر نيز خطاب به مؤمنان مي فرمايد :
( يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُلُوا مِنْ طَيِّباتِ ما رَزَقْناكُمْ وَاشْكُرُوا لِلّهِ إِنْ كُنْتُمْ إِيّاهُ تَعْبُدُونَ ) . ( 2 )
« اي كساني كه ايمان آورده ايد ، از نعمت هاي پاك و پاكيزه اي كه روزي شما كرده ايم بخوريد و خدا را شكر كنيد ، اگر تنها او را مي پرستيد . »
استفاده از زاد و توشه حلال و بهره گيري از
نعمت هاي پاك ، وظيفه رسولان و همه مؤمنان و
1 ـ مؤمنون : 51
2 ـ بقره : 172
23 |
دلباختگان به خداوند است . و آن ها كه اموالشان را از راه حرام و يا شبهه ناك به دست آورده اند ، بايد پيش از سفر ، دارايي خود را تزكيه كنند ، خمس و زكات و ديگر حقوق مردم را به صاحبان اصلي آن بپردازند ، سپس قصد كوي دوست كنند وگرنه ، پذيرفته نخواهند شد ، گرچه به صورت ظاهر ، جسم آنان در چنين اماكن مقدسي در گردش باشد . امام باقر ( عليه السلام ) فرمود :
« مَنْ أَصَابَ مَالا مِنْ أَرْبَع لَمْ يُقْبَلْ مِنْهُ فِي أَرْبَع :
مَنْ أَصَابَ مَالا مِنْ غُلُول أَوْ رِبًا أَوْ خِيَانَة أَوْ سَرِقَة لَمْ يُقْبَلْ مِنْهُ فِي زَكَاة وَلا فِي صَدَقَة وَلا فِي حَجّ وَلا فِي عُمْرَة » . ( 1 )
« كسي كه از چهار طريق مالي به دست آورد ، هزينه كردن آن ، در چهار چيز پذيرفته نمي شود :
كسي كه مالي را از راه فريب ، ربا ، خيانت و يا سرقت به دست آورد و با آن زكات يا صدقه دهد و يا به حج و عمره رود ، خداوند از او
نمي پذيرد . »
1 ـ امالي صدوق ، ص442
24 |
5 ـ خداحافظي و حلاليت طلبي
زائر هرگاه تصميم مي گيرد به زيارت برود ، بر اساس توصيه امام صادق ( عليه السلام ) ، شايسته است آن را به اطلاع برادران ديني خود برساند . آن حضرت به نقل از رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود :
« حَقٌّ عَلَي الْمُسْلِمِ إِذَا أَرَادَ سَفَراً أَنْ يُعْلِمَ إِخْوَانَهُ وَحَقٌّ عَلَي إِخْوَانِهِ إِذَا قَدِمَ أَنْ يَأْتُوهُ » . ( 1 )
« مسلماني كه قصد مسافرت دارد ، شايسته است برادران خويش را آگاه سازد . بر برادران او نيز لازم است هنگام بازگشت ، به ديدن وي بيايند . »
انجام اين دستورالعمل مي تواند ثمرات و بركات فراواني را به دنبال داشته باشد ؛ يكي از اين بركات ، زدودن تيرگي ها و كدورت ها از دل انسان ها است .
افراد بشر به دليل اجتماعي بودن ، در زندگي شخصي و اجتماعي خود ، گرفتار تضادها و مشكلاتي
مي شوند كه در نتيجه ، رنجش و نارضايتي ديگران را به دنبال دارد ، همسر ، فرزندان ، برادران و خواهران ، همسايگان ، همكاران ، مردم كوچه و بازار و . . . .
1 ـ وسائل الشيعه ، ج11 ، ص448 ، ح15227
25 |
اگر به يكي از اين ها ظلمي روا داشته ، غيبتي كرده ، حقوقي از آنان پايمال نموده ، رابطه تلخ و تندي با آنان داشته ، ناسزا و دشنامي به آن ها داده و . . . لازم است پيش از سفر ، به عنوان خداحافظي نزد آنان رفته ، از آن ها حلاليت بطلبد و به آن ها بگويد ، من عازم زيارت هستم و از آن جا كه نمي خواهم با دل آلوده به كينه و كدورت در محضر پيشوايان دين ( عليهم السلام ) حضور يابم لذا اگر حقي بر من داريد ، مرا حلال كنيد . من نيز در اين سفر زيارتي شما را دعا خواهم كرد . به يقين با چنين برخوردي ، عاطفه طرف مقابل تحريك شده ، اشك از ديدگانش جاري مي شود و رضايت مي دهد و در نتيجه فضايي معنوي و الهي به وجود مي آيد . و پس از آن ، زمينه براي بهره گيري هر چه بيشتر از زيارت ، فراهم مي شود ؛ زيرا زائر تصميم گرفته در اين سفر ، قلب خود را لبريز از محبت خدا كند . اگر كدورت و كينه نسبت به مردم بخشي از قلب را پر كرده باشد ، تنها بخش خالي آن ظرفيت خواهد داشت ولي اگر آن قسمت پر شده از كينه ، خالي شود ، به يقين جاي بيشتري براي ذخيره معرفت و عشق به حق فراهم مي آيد .
توجه به اين نكته مهم ضروري است كه در بسياري اوقات ، شيطان مانع ايجاد كرده ، انسان را وسوسه مي كند كه اگر نزد ديگران برود و طلب حلاليّت نمايد ،
26 |
ممكن است سبب حقارت و كوچكي او شود و متأسفانه همين وسوسه هاي شيطاني ، انسان را از دستيابي به يك نعمت بزرگ محروم مي سازد .
خودشكني و پرهيز از كبر و غرور ، زمينه پاكي از گناه و آمرزش را فراهم مي آورد . اگر زائر خودشكني را پيش از سفر آغاز نكند ، بهره لازم را نخواهد برد .
بنابراين ، بر زائر لازم است از اقوام و دوستان و همسايگان و همكاران خود حلاليت بخواهد و سپس عازم ديار نور شود .