بخش 4

فصل چهارم

 

آثار تاريخي و ديگر

 زيارتگاه‌هاي  كربلا

 

79

آستان ابوالفضل العباس (ع)
مدفن فخر الشهدا، تنديس ايثار و فداكاري، مرد وفا، علمدار كربلا، حضرت عباس فرزند امير مؤمنان علي7، معروف به ابوالفضل،  ابوالفضائل و قمر بني‌هاشم (ماه تابان بني‌هاشم) و سقّاي كربلا ـ روحي فداه ـ  . وي كه از سوي مادر بزرگوارش فاطمه، مشهور به «امّ‌‌ البنين» قرابتي با قبيلة شمر داشت، امان نامه‌اي را كه آن ملعون از سوي عبيدالله بن زياد برايش آورده بود، به هيچ انگاشت و مردانه دست ردّ به سينة اغيار زد و تا پاي جان در كنار ابوالأحرار، سيّدالشهدا7 ايستاد و جان خود و سه برادرش را فداي فرزند فاطمة زهرا3 كرد.

دلير مرد بزرگي كه با خون پاك خويش،
درس وفا و ايثار را در بلنداي حماسه و جهاد و بر ستيغ صفا و اخلاص رقم زد، چنان با اشتياق و رشادت به ميدان شهادت شتافت كه چشم تاريخ و ديدة
دليري و شجاعت، خيره بر خلوص او مي‌نگرد و با حيرت و تقديس، حديث حماسة او را به تماشا

 

82

نشسته است.
ابر مردي كه روز عروج عشق؛ يعني عاشورا، به امر برادر و مولايش، مولاي آزادگان، سالار شهيدان7، به هدف تهيّة آب براي خيمه‌گاه خاندان نبوت به سوي فرات رفته بود، در يك جنگ دليرانه، در كنار نهر علقمه به شهادت رسيد و به علت دوري محل شهادت وي از خيمه‌ها، سيّدالشهدا7 و ميدان نبرد و شدّت يافتن جنگ، پيكر مطهر او در همان محلّي كه افتاده بود باقي ماند، سپس بني‌اسد بدن شريفش را در همان محل شهادت به خاك سپردند.
آستانة ماه بني‌هاشم تقريباً تاريخي مشترك با آستانة حسيني دارد. مي‌شود گفت هر كسي كه به تعمير و توسعة آستانة حسيني توفيق يافته، به تعمير آستانة علمدار كربلا نيز موفق شده است و هر ناكس ستمگري كه آستانة ثارالله را تخريب كرده، بارگاه حضرت ابوالفضل7 را نيز ويران نموده است. پس، از شرح تاريخ آستانه ‌چشم مي‌پوشيم و تنها به تماشاي آستانة عباس7 در عصر حاضر مي‌پردازيم:

«آستانة‌ ابوالفضل العباس7 حدود سيصد و پنجاه متري شمال شرقي آستانة سيّدالشهدا ابي‌عبدالله الحسين7 واقع است كه يك ميدان

83

بزرگ هر دو آستانه را در بردارد.
در وسط حرم شريف، قبر مطهّر واقع است و بر روي آن، صندوق خاتم‌كاري نفيس اهدايي نصب پشده كه با گذشت زمان تعميراتي روي آن انجام گرديده است. روي صندوق را ضريح نقره‌اي پوشانده كه به همّت آيت‌الله سيد محسن حكيم= و به دست هنرمندان ايراني در اصفهان با به كار بردن چهار صد هزار مثقال نقرة خالص و هشت هزار مثقال طلا، پس از سه سال كار مداوم، در سال 1385 ق. در حرم مطهّر نصب گرديد.
چهار طرف حرم شريف داراي چهار رواق قرينه است كه زيبايي خاصي به حرم بخشيده و به يكديگر منتهي مي‌گردد.
سقف و تمامي ديوارهاي حرم مطهّر و رواق‌ها با دست هنرمندان ايراني آيينه كاري شده و بالاي ضريح، يك گنبد بزرگ بنا شده كه در سال 1375 ق. طلاكاري آن انجام گرفته است.
آستان حضرت ابوالفضل7 داراي يك صحن چهارگوش است كه حرم مطهّر در وسط آن واقع شده و در چهار طرف صحن حجره‌هايي بنا شده كه در آن بسياري از علماي اماميّه و سلاطين و امراي شيعه دفن شده‌اند و تمام صحن آستانه كاشي‌كاري عصر قاجاريّه به بعد است.

84

صحن شريف داراي هشت درِ بزرگ ورودي و خروجي است:
در قسمت جنوب صحن، درب القبله و يا درب‌الرّسول واقع است و در سمت شمال، درب امام جواد7 و قسمت غرب صحن، داراي چهار در مي‌باشد:
1. در امام حسن7
2. در امام حسين7
3. در صاحب الزمان7
4. در امام موسي بن جعفر7 و سمت شرقي صحن داراي دو در است به نام‌هاي درب امام اميرالمؤمنين7 و درب امام علي بن موسي الرّضا7.
مساحت آستانة ابوالفضل العباس7 بالغ بر 4370 متر مربع است. اين آستانة مطهر از نظر نقشه و سبك معماري مانند آستانة سيّدالشهدا ساخته شده، فقط كوچكتر از آن است. ^{( 1 )}
آرامگاه شهداي كربلا
مورّخان و ارباب مقاتل تعداد اصحاب همرزم حضرت ابي‌عبدالله الحسين7 را كه در ركاب ايشان شهيد شده‌اند به اختلاف از هفتاد و دو تا 600 تن نقل كرده‌اند.

مقبرة دسته‌جمعي عدّه‌اي از شهداي كربلا در

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. دائرة المعارف تشيّع، ج 1، ص67

85

زاوية جنوب شرقي حرم سيّدالشهدا7 واقع است. ميرزا مهدي شهرستاني (متوفاي 1216 ق.)، در سال 1214 ق. راهرو درِ ورودي، از رواق جنوبي حرم به قبور شهدا را بست و در قسمت شمالي راهرو ضريحي از چوب ساج نصب نمود و موقعيّت قبور شهدا را بدين وسيله براي اوّلين بار مشخّص ساخت، در حملة وهّابي‌ها به كربلا (در سال 1216ق.) ضريح آرامگاه شهدا نيز همانند ضريح و صندوق آستانة حسيني به آتش كشيده شد.
پس از آن، به همّت شيعيان، تعميرات وسيعي در آستانة حسيني انجام گرفت. در سال 1230 ق. ملاّمحمد صالح برغاني ضريحي از برنج با كتيبة نقره منقوش به اشعار معروف محتشم كاشاني، بر آرامگاه نصب كرد و در داخل ضريح نيز صندوقي از خاتم جاي داد.
در اوايل قرن چهاردهم، انيس‌الدوله، همسر ناصرالدين شاه قاجار ضريحي از نقره به آرمگاه شهدا هديه كرد كه جايگزين ضريح قبلي شد.
در سال 1361 ق. صندوق خاتم‌كاري اين آرامگاه به همّت محمّد صنيع خاتم‌كار شيرازي تعمير شد.

بعدها ديوارهاي مجاور ضريح به دست

86

هنرمندان ايراني آيينه كاري گرديد. ^{( 1 )}
بقعة شهداي بني‌هاشم
اين بقعه محل دفن اجساد شهداي بني‌هاشم در يك قبر دسته جمعي است.
به دستور حضرت سيّدالشهدا7 در روز عاشورا، هر يك از اصحاب كه به شهادت مي‌رسيدند پيكر مطهر وي را از ميدان جنگ خارج كرده و در خيمه‌اي كه به همين جهت نصب شده بود مي‌گذاشتند و زماني كه نوبت مبارزه به بني‌هاشم رسيد، خيمة دومي را به اجساد مقدس آن‌ها اختصاص دادند.

طايفة بني‌اسد نيز هنگام دفن اجساد پاك شهيدان،‌ دو حفره در پايين پاي حضرت سالار شهيدان7 ايجاد كردند. اوّلي كه نزديك تربت امام حسين7 است بقعة دسته‌جمعي شهداي بني‌هاشم ناميده مي‌شود. به همين جهت ضريح مطهّر به شكل شش گوشه است و برآمدگي ضلع شرقي آن، قبر دسته‌جمعي شهداي بني‌هاشم را در بردارد. پس از آن قبر دسته‌جمعي اصحاب حضرت سيدالشهدا7 است. اين بقعه در زير زمين حرم مطهّر تا سال 1365 ق. كاملاً مشخّص بود ولي بر اثر بالا آمدن سطح آب در شهر كربلا، امروزه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. دائرة المعارف تشيّع، ج 1، صص 44 ـ 43

87

تمامي زير زمين ياد شده را با خاك پر كرده‌اند. ^{( 1 )}
آستان طفلان مسلم
مدفن ابراهيم و محمد ـ فرزندان مسلم بن عقيل، سفير امام حسين7 معروف به سيف بني‌هاشم ـ كه به دست حارث لعين در سال 61 ق. به شهادت رسيدند، در غرب شهر مُسيّب در كنار شط فرات، در چهار فرسخي كربلا و از توابع استان كربلا،‌ واقع شده و توسط يك راه فرعي به جادة اصلي كربلا ـ بغداد مي‌پيوندد.

آستانه داراي صحني بزرگ است كه در اطراف آن حجره‌هايي است براي سكونت زائران و در وسط صحن مطهّر، حرم آستانه واقع است كه داراي دو گنبد كاشي‌كاري مي‌باشد. درِ اصلي آستانه به صحن بزرگ باز مي‌شود و در مقابل درِ ورودي صحن، ايوان مستطيل شكل و سرپوشيده‌اي است و در دو طرف ايوان ياد شده كفش‌كن قرار دارد و از همين ايوان، دو درِ ورودي به داخل حرم مطهّر باز مي‌شود و در وسط حرم ضريح مقدّس و صندوقي است كه روي هر يك از قبرهاي شريف را پوشانده است. بر روي هر قبر، يك گنبد كاشي‌كاري، با شكوهي زيبا بر پا شده

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. دائرة المعارف تشيّع، ج 3، ص 363

88

است. ^{( 1 )}
آستانة عون بن عبدالله
شخصيّتي كه در اين آستانه دفن شده مورد اختلاف است. البته نمي‌تواند خارج از دو وجه باشد، يا:
1. مرقد عون بن عبدالله بن جعفر طيّار و به عبارت ديگر، فرزند يا فرزند خواندة حضرت زينب كبري3 است و علّت اين كه از آستانة حسيني دور افتاده اين است كه در روز عاشورا همراه حبيب بن مظاهر اسدي رفتند تا طايفه‌اي از بني‌اسد را كه در نزديكي كربلا سكني گزيده بودند به ياري سالار شهيدان دعوت كنند. پس از شنيدن پاسخ مثبت، همراه آنان عازم اردوگاه امام حسين7 شدند و در اين هنگام جنگي ميان آن‌ها و لشكر عمر بن سعد رخ داد و عون بن عبدالله به شهادت رسيد و بعدها در همانجا دفن ‌شد.

2. احتمال ديگر آن است كه آنجا مدفن شخصي است به نام عون بن عبدالله بن جعفر كه با سيزده واسطه به حضرت امام حسن مجتبي7 مي‌رسد و احتمال دارد هر دو قول صحيح باشد؛ يعني اوّل عون بن عبدالله، يكي از شهداي كربلا در

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. دائرة المعارف تشيّع، ج 1، ص 103، با اندكي تصرّف

89

آنجا دفن شده باشد و سپس با فاصلة زياد، يكي از فرزندان امام حسن7 در همانجا دفن گردد. ^{( 1 )} در توصيف آستانه، پژوهشگران و نويسندگان دائرة المعارف تشيّع چنين نوشته‌اند:

«اين آستانه در عصر حاضر در شمال شهر كربلا، كنار اتوبان كربلا ـ بغداد واقع است. بر اثر گسترش شهر كربلا از سمت شمال، اين آستانه كم كم به شهر كربلا متصل مي‌گردد.
عمارت امروزي آن از آثار صفويه است. سپس در عصر قاجار تعميراتي وسيع در آن انجام گرفته و امروزه حرم مجلّل و گنبد بزرگ كاشي‌كاري دارد و از اطراف و اكناف به زيارت اين آستانه مي‌شتابند و قرباني و نذورات زيادي تقديم مي‌گردد و يكي از زيارتگاه‌هاي مهمّ كربلا است.» ^{( 2 )}
از آثار تاريخي كربلا
در شهر كربلا آثار تاريخي و مذهبي و فرهنگي فراواني وجود دارد كه از بعضي پيش از اين ياد شد و به برخي ديگر اشاره مي‌شود:
1. مرقد سيد ابراهيم مجاب

سيد ابراهيم فرزند سيد محمد عابد، فرزند امام

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. دائرة المعارف تشيّع، ج 1، ص 105
2. همان، ص 104

90

موسي ابن جعفر7 معروف به سيّد ابراهيم مجاب و ضرير كوفي، اوّلين شخصيّت از فرزندان فاطمة زهرا3 كه به كربلا رفته و در آنجا سكونت گزيده است و امروزه نيز چندين طايفة بزرگ از سادات موسوي، از نسل همين سيّد بزرگوار در كربلا زندگي مي‌كنند. ^{( 1 )}
يكي از پژوهشگران معاصر در اين خصوص
 چنين مي‌نويسد:

«بين مورّخين و نسب‌شناسان اتّفاق نظر است كه پس از ويراني كربلا به دستور متوكل، اوّلين علوي كه در دورة مستنصر بالله فرزند متوكّل به سال 247ق. كربلا را مسكن دائمي خويش قرار داد، سيد ابراهيم مجاب بود. وي كه از كوفه به كربلا هجرت كرد، بينايي خود را از دست داده بود و معروف است هنگامي كه او را به كنار قبر سيّدالشهدا7 هدايت كردند، عرض كرد: «السلام عليك يا جدّي الحسين7» از داخل قبر مطهّر پاسخ داده شد: «عليك السلام يا ولدي». لذا بدين جهت وي به سيد ابراهيم «مجاب» (جواب داده شده) شهرت يافت. در عصر حاضر اين بقعه در زاوية شمال غربي رواق مطهّر حسيني در نقطة تلاقي رواق شاهي و رواق بالاي سر واقع است و داراي ضريحي از

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. تراث كربلا، ص 106

91

جنس برنج به ابعاد 3‌ ‌× 3 و ارتفاع حدود 2 متر است. در وسط ضريح، صندوق نفيس خاتم‌كاري قرار دارد. اين بقعه از زيارتگاه‌هاي مهم داخل آستانة حسيني است». ^{( 1 )}
2. خيمگاه
يكي ديگر از آثار تاريخي و زيارتگاه‌هاي مقدّس كربلا، خيمگاه است، البته نه همان خيمگاهي كه امام حسين7 و يارانش روز عاشورا در كربلا نصب كرده بودند بلكه نه حتّي در مكان آن.
اكنون اين خيمگاه در جنوب غربي حائر حسيني واقع است و سنگ مرمري كه اشعاري از شاعر كربلايي، مرحوم سيد حسين علوي بر آن نوشته شده، بر سر در ساختمان خيمگاه نصب شده است. ^{( 1 )}
3. آستانة ابن حمزة طوسي
مدفن عمادالدين ابومحمد و يا ابوجعفر ثاني محمد بن علي بن حمزة بن حسن بن عبيدالله بن عباس ابن علي7 مشهور به ابن حمزة طوسي است كه با چهار واسطه، نسب شريفش به حضرت ابوالفضل العباس7 مي‌رسد.

وي از علماي بزرگ و فقهاي معروف شيعه و از

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. دائرة المعارف تشيّع، ج 3، ص345، با اندكي تصرّف.
2. تراث كربلا، ص 113، 111

92

روايتگران حديث و از دانشمندان قرن پنجم هجري است. در توصيف آستانه چنين نوشته‌اند:

«... در قبرستان قديمي كربلا قرار دارد كه امروزه در جنوب شرقي آستانة حضرت ابوالفضل العباس7 در محلة العباسية الشرقيّه كنار خيابان باب طويريج در وسط شهر كربلا واقع است. تاريخ بناي عمارت اوّل آستانه به وضوح معلوم نيست ولي عمارتي بر مزار شريف بوده كه
در عصر صفويّه تجديد بنا گشته و گنبدي بر قبر او برآورده‌اند و يكي از زيارتگاه‌هاي كربلا است.
آستانه در عصر حاضر داراي حرمي است كه در وسط آن قبر مطهّر واقع است و بر روي قبر، صندوق قرار دارد و يك ضريح سه متر در سه متر صندوق را احاطه نموده و بالاي ضريح، گنبد است.» ^{( 1 )}
4. آستانة ابن فهد حلّي

آرامگاه جمال الدين ابوالعباس احمد بن محمد بن فهد حلّي (758 ق. حلّه ـ 841 ق. كربلا) يكي از فقها، عرفا و روايتگران بزرگ شيعه و استاد بسياري از بزرگان شيعه؛ از جمله فقيه جزايري علي بن هلال و محمد بن فلاح، رييس نهضت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. دائرة المعارف تشيّع، ج 1، ص 65، با تلخيص.

93

مشعشعي و نويسندة عدّةالداعي و تحرير و... است. دائرة المعارف تشيّع، در توصيف اين آستانه چنين آورده است:

«اين آستانه در مقابل درب قبلة صحن حضرت سيّدالشهدا7 به فاصلة حدود سيصد متر واقع است. عمارت آستانه، نخست همان خانه‌اي بود كه ابن فهد در آنجا زندگي مي‌كرد و بنا به وصيتش در همان خانة خودش دفن گرديد، او در حيات خويش خانه‌اش را جهت منزلگاه زوّار حضرت سيدالشهدا7 وقف كرده بود. شاه عباس صفوي در سال 1032 ق. كه به زيارت عتبات مقدّسه مي‌رفت باغ جنوب قبر مطهّر ابن فهد را خريداري نموده، سپس مسجد بزرگي بنا كرد و تمامي ديوارهاي آن را با كاشي نفيس زينت بخشيد و دستور داد گنبدي بر روي قبر ابن فهد بنا كنند.» ^{( 1 )}
5 . مقام امام حسين7
محلّي است كه امام حسين7 در آنجا با عمر بن سعد فرماندة لشگريان يزيد، مذاكراتي داشت و امروزه در محلّة السلامه در نزديكي باب البويبه مي‌باشد. ^{( 2 )}
6. تلّ‌ زينبيّه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. دائرة المعارف تشيع، ج 1، ص 358 و 65
2. همان، ص 128

94

جايگاه بلندي است كه به نام اسوة صبر سرخ و نمونة ناب رشادت و استقامت، شير زن كربلا، زينب كبري3 ناميده‌اند؛ چرا كه روز عاشورا، گاهي بانوي قهرمان كربلا، بر روي همين بلندي مي‌شتافت تا حماسه‌هاي بي‌نظير تاريخ را با چشم حق‌بين خويش از نزديك نظاره‌گر باشد كه بتواند در فرصت‌هاي فردا، حديث حماسه‌هاي حيات‌بخش و حرّيّت آفرين را در فرات فرهنگ فرداها جاري سازد.
چنان كه عظمت حضرت زينب3 بر ستيغ صبر و استقامت نشسته و تا بلنداي ابديّت امتداد مي‌يابد، اين مقام مقدّس (تل زينبيّه) نيز بر روي يك بلندي قرار گرفته و در سمت غربي صحن شريف امام حسين7 مي‌باشد و بر روي آن پنجره‌اي از برنز نصب كرده‌اند. ^{( 1 )}
7. مقام دست راست حضرت ابوالفضل7

والله إنْ قطعتمُ يميني	إنّي أُحامي أبداً عن ديني
و عن إمامٍ صادقٍ اليقين	نجل النبيّ الطّاهر الأمين

چنان كه از نامش پيداست محلّي است كه دست راست قمر منير بني‌هاشم در آنجا از تن جدا شده و امروزه ميان محلّة باب بغداد و محلّة باب

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. تراث كربلا، ص 129

95

الخان قرار گرفته و داراي صندوقي از برنز است. ^{( 1 )}
8 . مقام دست چپ حضرت ابوالفضل7

يا نفس لاتخشي من الكفّار	و ابشري برحمة الجبّار
مع النّبيّ السيّد المختار	قد قطعوا ببغيهم يسار

      فأصلهم يا ربّ حرّ النار

در فاصلة 50 متري درِ قبلة صحن حضرت ابوالفضل7 و در نزديكي دهانة بازار باب الخان، مقامي قرار دارد كه مي‌گويند دست چپ علمدار كربلا، ابوالفضل العباس در آنجا افتاد و داراي صندوق كوچكي است كه با قطعات كوچك آيينه‌كاري شده و از برنز مي‌باشد. ^{( 2 )}
9. مقام امام صادق7

جايگاهي است كه امام صادق7 هنگام تشرّف به زيارت آستانة جدّش سيّدالشهدا، در آنجا با آب نهر فرات غسل زيارت مي‌كردند. اين نقطه در ساحل غربي نهر علقمه و در زمين‌هايي معروف به اراضي جعفريّات است و امروزه زيارتگاهي است معروف و داراي گنبد كاشي‌كاري شده و مردم به قصد تبرّك و زيارت به آن مقام مي‌روند تا حاجات خود را از خالق رحمان التماس كرده و به دعا و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. همان، ص 130، 129
2. تراث كربلا

96

عبادت مشغول شوند. ^{( 1 )}
10. مقام حضرت مهدي موعود[
جايگاهي است كه به ياد روح‌افزا و اميدبخش قطب دايرة وجود، حضرت مهدي موعود امام زمان‌ ـ‌ روحي‌فداه‌‌ ـ بنا گرديده و امروزه در سمت چپ نهر حسينيّة كنوني، در مدخل كربلا و در مسيري است كه به مقام امام جعفر صادق7 مي‌رسد. داراي گنبدي بلند و رفيع است و بر سر در آن مقام مقدس اشعاري بر روي كاشي‌كاري نوشته شده است. ^{( 2 )}
11. آستانة سيد محمد مجاهد
مدفن سيد محمد، فرزند سيد علي طباطبايي حائري، معروف به سيد مجاهد (1162 ـ 1242ق.) از فقهاي بزرگ و از علماي سترگ شيعه مي‌باشد.

او كسي است كه پس از فتواي خويش مبني بر جهاد بر ضد روسيه، شخصاً وارد ميدان جنگ شد و در جهاد با كفّار روسي شركت جست و هنگامي كه از جبهة جهاد بر مي‌گشت در شهر قزوين به سال 1242ق. جاودانه شد و پيكر پاكش را با تشريفات ويژه‌اي به عراق حمل نموده، ميان آستانة حسيني و آستان ابوالفضل العباس، در بازار بين‌الحرمين دفن

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. همان، ص 130
2. همان، ص 131

97

كردند. ^{( 1 )}
12. مرقد شريف العلما
مدفن محمد شريف فرزند مولي شيخ حسن آملي مازندراني مشهور به شريف‌العلما (1246ق.) از علماي شريف شيعه مي‌باشد. آستانه در جنوب شرقي آستانة حسيني به فاصلة حدود 100 متر از كوچة گداعلي، متفرّع از خيابان امام الحسين7 واقع است كه پيش از وفات، زير زمين منزل مسكوني خودش بوده است كه پس از وفات، شاگردانش او را در همانجا دفن كرده‌اند و از همان روز يكي از زيارتگاه‌هاي شيعيان گرديده است. ^{( 1 )}
13. بقعة آل بويه
مدفن جمعي از سلاطين و امراي شيعه مذهب آل‌بويه مي‌باشد كه تا سال 1368 ق. به صورت بسيار جالب و با شكوه و جلال بي‌نظير،  با گستره‌اي فراخ پا بر جا بود، ولي در همين سال، حكومت وقت عراق به خاطر تعصّب فراوان، آن را ويران كرد.

گفته‌اند اين ميراث فرهنگي عظيم، از بعضي لحاظ بي‌مانند بود و آثاري در آن وجود داشت كه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. دائرة المعارف تشيّع، ج1، ص 99، با تلخيص و تصرّف.
2. همان، ص 101

98

از قرن چهارم هجري به يادگار مانده بود و امروزه اثري كه از آن باقي است در فلكه و محوطة مقابل درِ شرقيِ آستانة حسيني به نام «باب الشهدا» قرار دارد. ^{( 1 )}
14. بقعة ابواحمد الحسين
(304 ـ 400 ق.) سيّد عظيم القدري كه نسبش با سه واسطه به امام موسي كاظم7 مي‌رسد و در عصر خويش اميرالحاج و نقيب سادات طالبي بود.
اين بزرگوار كه پدر دو دانشمند بزرگ شيعه؛ شريف مرتضي و شريف رضي (گردآورندة‌كتاب جاويد نهج‌البلاغه) مي‌باشد، مرقدش تا سال 1360ق. با فاصلة سه متر از صندوق مطهّر ضريح سيدالشهدا و در زير زمين حرم حسيني معلوم و مشخص بود. ^{( 2 )}
15. بقعة ميرزا محمدتقي‌ شيرازي، معروف به ميرزاي ‌دوّم
مدفن ميرزا محمدتقي (م 1338ق.) از علماي بزرگ شيعه و رهبر نهضت استقلال‌طلبي عراق است. اين بقعه در ضلع جنوب شرقي صحن مطهّر آستانة سيّدالشهدا7 در كربلا واقع است.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. براي آگاهي از تاريخ بقعه و عكس العملي كه مسلمانان در برابر جسارت حكام عراق از خود نشان دادند، ن.ك. به: دائرة المعارف تشيّع، ج3، ص 305؛ تاريخ كربلا، صص 274 ـ 268
2. دائرة المعارف تشيّع، ج3، ص 310

99

در سال 1282ق. سقّاخانه‌اي (دارالسقايه) براي تأمين آب آشاميدني و وضوخانة‌ زائران آستانة حسيني، در ضلع جنوب شرقي صحن مطهّر سيّدالشهدا7 ساخته شد كه به حالت شش‌گوشه و شامل سه حجرة بزرگ بود كه با راهروهايي به يكديگر متّصل مي‌شدند.
جسد ميرزاي دوّم شيرازي را در حجرة وسط به خاك سپرده‌اند.
در سال 1263ق. هنگام توسعة صحن مطهّر سيّدالشهدا7 اين بقعه تخريب گرديد و قبر در زاوية جنوب شرقي صحن آستانة حسيني قرار گرفت و دولت عراق در جنب قبر، بقعة جديدي به مساحت حدود دويست متر مربع به نام «ديوان الشيرازي» بنا كرد. ^{( 1 )}
16. بقعة شريف رضي

مدفن دو دانشمند بزرگ شيعه؛ سيد رضي (گردآورندة نهج البلاغه) و برادرش سيد مرتضي علم‌الهدي، نزد مرقد پدرشان ابواحمد الحسين، در زير زمين حرم مطهّر حسيني پشت مرقد مطهّر حضرت سيّدالشهدا7 با فاصلة حدود سه متر از صندوق فعلي ضريح مطهّر حسيني واقع است،

 

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. همان، ص 380، با تلخيص زياد.

100

البته دو قبر ديگر نيز در شهر كاظمين به اين دو بزرگوار منسوب است. ^{( 1 )}
17. بقعة شهرستاني
محل دفن سيد ميرزا مهدي شهرستاني (1130 ـ     1216ق.) از علماي شيعه و يكي از چهار بزرگواري (مهدي‌هاي اربعه) است كه آيت‌الله آقا باقر بهبهاني از نبوغ ايشان تجليل مي‌كرد. اين بقعه در رواق جنوب شرقي حرم مطهّر حسيني واقع است كه در جنوب آرامگاه شهداي كربلا مي باشد و از بقعه‌هاي معروف رواق حسيني است كه بيشتر زائران آنجا را هم زيارت مي‌كنند. ^{( 2 )}
18. بقعة صاحب ضوابط
محل دفن مرحوم سيد ابراهيم فرزند سيد محمد باقر موسوي قزويني حائري (1262 ـ 1214ق.) از علماي معروف و بزرگ شيعه در علم اصول، مشهور به صاحب ضوابط، واقع در ميدان مقابل باب الشهدا است. ^{( 3 )}
19. بقعة برغاني
مدفن چند تن از علماي خاندان برغاني؛ از جمله: مرحوم ملاّ محمّدعلي برغاني (م1271ق.).

 

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. دائرة المعارف تشيّع، ج 3، ص 362
2. همان، ص 363، با تلخيص زياد.
3. همان، ص 370

101

از فقها و مفسران شيعه و از مراجع مبارز و سخت كوش و داراي حدود سيصد اثر مكتوب است و كسي است كه در كودكي قرآن عظيم و نهج البلاغه را حفظ كرد و منشأ خيرات و اصلاحات بسيار در عالَم اسلام گرديد. ^{( 1 )}
20. بقعة سيدعلي صاحب رياض و آقا محمدباقر بهبهاني
در اين بقعه دو نفر از علماي بزرگوار شيعه مدفون‌اند كه داراي صندوقي مشترك مي‌باشند:
1. مرحوم سيد علي طباطبايي حائري، معروف به صاحب رياض (1231 ـ 1161ق.) است كه نسبش به ابراهيم الغمر مثنّي فرزند امام حسن مجتبي7 مي‌رسد.
2. آقا محمد باقر بهبهاني (م 1337ق.) از دانشمندان و فقهاي اصولي و متبحّر در علم كلام و از شاگردان علاّمة برغاني است كه تأليفاتي با ارزش و وزين از خويش به يادگار گذاشته است. ^{( 2 )}
21. بقعة سيد مرتضي طباطبايي

اين بقعه محل دفن سيّد مرتضي (م 1204ق.)، فرزند سيد محمد طباطبايي حسيني بروجردي حائري پدر سيد مهدي بحرالعلوم است كه در رواق

 

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. دائرة المعارف تشيّع، ج 3، ص 326 و نيز ص 182، 181، 180
2. همان، ص 349 و 520

102

شرقي حرم مطهّر حسيني معروف به «رواق پايين پا» و يا «رواق آقا باقر بهبهاني» قرار دارد. ^{( 1 )}
22. بقعة سيد مهدي طباطبايي حائري
محل دفن سيد محمّد مهدي (م 1250ق.) فرزند سيد علي طباطبايي (صاحب رياض)، از علماي شيعه است كه در ميدان مقابل باب الشهدا واقع است. ^{( 2 )}
23. بقعة آل كُمُّونه
مدفن چند تن از خاندان علم و ادب در كربلا معروف به آل كُمُّونه است؛ از جمله:
 الف) شيخ مهدي كُمُّونه (م 1272ق.) كليددار و مسئول توليت آستانة حسيني.
ب) شيخ ميرزا حسن كمّونه (م 1292ق.) برادر شيخ مهدي كُمُّونه كه پس از او، توليت عظماي آستانة حسيني را عهده‌دار بود.
ج) شيخ محمدعلي كُمُّونه (م 1282ق.)، از شعرا و ستايشگران آل عدالت:.

اين بقعه در زير زمين خزانة جواهرات آستانة حسيني، ميان رواق شاهي و مسجد آستانة حسيني واقع شده و داراي صندوق بزرگي است وبا توجه به موقعيّت آن در حرم حسيني، همه روزه مركز تجمّع علما و طلاّب است. ^{( 3 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. دائرة المعارف تشيّع، ج3، ص 351
2. همان، ص 352
3. همان، ص 374، با تلخيص و تصرّف.

103

فصل پنجم

پناهگاه ستمديدگان و سدّ راه ستمگران
      
           هيچ كس نيست كه در كوي تواش منزل نيست
                             مـوسـي اينجا به اميد قبسي مي‌آيد

  «حافظ»

106

عاشورايي ديگر در راه كربلا
ماه صفر ـ سال 1397ق. ـ بود و اربعين حسيني در پيش. گروهي از مسلمانان آماده مي‌شدند تا همچون سال‌هاي گذشته، با پاي پياده از نجف تا كربلا (60 كيلومتر) راهپيمايي كنند تا توفيق زيارت امام حسين7 در روز اربعين حسيني در كربلا نصيبشان گردد.
امّا استاندار نجف، جاسم الرّكابي، عدّه‌اي از بزرگان شهر را احضار و به آن‌ها دستور داد كه امسال تصميم رژيم بر اين است تا آن شعائر (پياده‌روي زوّار از نجف تا كربلا) اجرا نشود و اين كار ممنوع است. امّا مردمي كه شوق زيارت حسيني در روز اربعين شوري در سرشان به پا كرده بود، اصرار ورزيدند كه بايد اين كار پسنديده همچون ساليان گذشته به جاي آورده شود و چنان نيز شد. زائران حسيني با عزمي راسخ به راهي كه انتخاب كرده بودند ادامه دادند، و رژيم بعث كوشيد كه آن‌ها را از راه كربلا برگرداند امّا نتوانست...

 

107

پس از گذشت چهار روز، پيش از آن كه كاروان‌هاي زائران به كربلا برسد، رژيم يورشي را كه از پيش و براي همين تدارك ديده بود بر ضد شركت‌كنندگان در راه‌پيمايي (زوّار پياده) آغاز كرد.
اين حملة وحشيانه با لشكري بزرگ كه مجهّز به تانك و زره‌پوش بود و به وسيلة‌ بالگردهاي جنگي پشتيباني مي‌شد انجام گرديد و شمار زيادي از زوّار را كشته و صدها نفر را دستگير كردند. ^{( 1 )}
عيد نيمة شعبان و عاشورايي ديگر
هر سال، شب نيمة شعبان نزديك به ميليون‌ها زائر از اطراف و اكناف عالم در كربلا جمع مي‌شوند و در آستان قدس حسيني گرد هم مي‌آيند تا در سايه‌سار آفتاب، با شب‌زنده‌داري، ميلاد مهدي[ آن تنها منجي جهان و اميد محرومان به دو توفيق بزرگ دست يافته باشند:
اول اين‌كه با زيارت مرقد مطهّر ابوالأحرار7 خانة دلشان را از نزديك با نور آفتاب آسمان آزادگي جلا و صفا ببخشند.

دوم آن‌كه با بزرگداشت شب نيمة شعبان، خود

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. العراق الواقع و آفاق المستقبل، دكتر وليد حلّي، ص 149

108

را براي سپيدة فرداي انتظار آماده كنند.
و آن سال، قضيّه با سال‌هاي پيشين بسيار تفاوت داشت. آن شب (شب 15 شعبان 1411ق.) مانند شب‌هاي نيمة شعبان سال‌هاي گذشته نبود.
آن روز چندين بار جنگنده بمب افكن‌هاي آمريكا و هم‌پيمانانش، نجف و كربلا را بمباران كردند و خانه‌هاي شيعيان از هر طرف مورد هجوم ستمگران بود؛ از بيرون جغدهاي جهاني مي‌خواستند همه جا را ويران كنند و از درون نيز صدّام خون آشام، سال‌ها در خانة شيعيان (عراق) با زور لانه كرده بود.
آري، هر چه از دستشان برمي‌آمد، كوتاهي نكردند. حرمين شريفين را به توپ بستند و در
شهر، حمّام خون به راه انداختند حتّي مجروحان و بيماران را نيز در بيمارستان به رگبار گلوله بستند و شعارشان اين بود:

«أعداء السُّلطة لايمكن أن يَبْقوا عَلي قيد الحياة».
دشمنان حكومت نبايد زنده بمانند.

نقل شده: بر روي تانك‌هايي كه به شهر كربلا يورش آوردند نوشته شده بود:

«لا شيعة بعد اليوم».
از اين پس چيزي به نام شيعه نخواهد بود!

 

 

109

اين تانك‌هاي ويژه كه با بالگردهاي جنگي از هوا و توپخانة رژيم از دور، حمايت مي‌شدند، آستانة امام حسين و حضرت ابوالفضل8 را به گلوله بسته، خسارت‌هاي زيادي به آن دو مكان مقدّس وارد آوردند و مزدوران رژيم، گستاخانه وارد حرمين شريفين شدند و از روي اجساد شهدا گذشته، به غارت و چپاول جواهرات و تزيينات آن دو حرم مطهّر پرداختند. ^{( 1 )}
كربلا، رسواگر صدام
اي مگس عرصة سيمرغ نه جولانگه توست
عِرض خود مي‌بري و زحمت ما مي‌داري

آنجا كه جسارت‌هاي خفّاشان نورستيز به آفتاب آسمان آزادگي را ذكر مي‌كرديم، ديديم كه سرانجام خاستگاه حماسه‌ها و حرم مطهّر حسيني، در هر زمان، بيش از پيش درخشيد و هر ستمگري كه دست جسارت  گشود، خود در گرداب مذلّت و زباله‌دان تاريخ افتاد. و صدام عفلقي نيز آنگاه كه سر ستيز با حريم حسيني و كربلاي معلاّ را در پيش گرفت، به همان سرنوشت گرفتار گرديد كه ستمگران و زورگويان تاريخ مبتلا شدند.

صدّام چنان در كشتار و خون آشامي پيش رفت كه روي حَجاج بن يوسف ثقفي، آن نرون عرب را نيز سفيد كرد و امروز در عالم اسلام كسي نيست كه نداند او قاتل انديشمند بزرگ معاصر آيت‌الله شهيد صدر و خواهر دانشمندش بنت‌الهدي و چندين عالم بزرگ از آل حكيم و... بود.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. العراق الواقع و آفاق المستقبل، ص 172، با تلخيص.

110