بخش 1

مقدمه

از جمله شاخص­هاي توسعه­يافتگي جوامع، رشد دانش اطلاع­رساني و خدمات مرجع در ميان پژوهشگران آن جامعه است. خدمات مرجع دامنه وسيعي از قبيل دائرة­المعارف، دانشنامه، كتابشناسي، نسخه­شناسي، فرهنگنامه، راهنما و اطلس دارد. مأخذشناسي به عنوان يكي از مناسب­ترين مراجع در گردآوري، تنظيم و اشاعه منابع مكتوب در حوزه موضوعي خاص، جايگاه و ارزش ويژه­اي در عرضه­ي خدمات علمي دارد. در اهميت كتابشناسي، همين بس كه بدون وجود آن هيچ تحقيق و پژوهشي به طور كامل به سامان نمي­رسد چرا كه كتابشناسي، اطلاعات لازم جهت پيشبرد يك پژوهش را در اختيار محقق قرار مي­دهد. وجود كتابشناسي در هر موضوعي، از هدر رفتن وقت پژوهشگران آن رشته در جستجوي منابع جلوگيري مي­كند. همچنين نمايي از وضعيت علمي آن موضوع را نشان مي­دهد.

حج و زيارت به عنوان دو وظيفه اصلي سازمان حج و زيارت در ايران، دامنه­ي عريض و طويل و جنبه­هاي بسيار دارد؛ اين موضوع با همه پهناوري آن، موضوع اين مأخذشناسي است. از طرفي حج و زيارت، بخشي از زندگي هر فرد مسلمان است و مسلمانان براي اين اعمال برنامه­ريزي نموده، هزينه­هايي مصرف كرده و بالاخره زمان­هايي را به آنها اختصاص مي­دهند. البته تأثير حج و زيارت در اقتصاد جامعه و فرهنگ ديني هم قابل توجه است. به دليل همين نكات است كه پژوهشگران از اقشار و تخصص­هاي مختلف به ابعاد حج و زيارت پرداخته­اند و هرساله صدها كتاب و مقاله در اين زمينه عرضه مي­شود و در اينجا هم مثل ديگر بخش­هاي جامعه اگر پژوهشگران و نخبگان به خوبي به وظايف خود عمل كنند، جامعه هدايت خواهد شد. اما با نگاهي به آثار عرضه شده در اين زمينه معلوم مي­شود كه مشكلات و نواقصي هست؛ ابتكار، و از ديگر سو، پرداختن به دغدغه­ها و معضلات كمتر به چشم مي­خورد.

يك علتِ مشكلات در عرصه­ي حج و زيارت، فقدان اطلاع­رساني مناسب است. اين كمبود، مؤلفان را به سوي تأليف كارهاي تكراري و بدون توجه به واقعيت­ها و مشكلات سوق مي­دهد. حال در صورت فعال شدن سامانه­هاي اطلاع­رساني، وضعيت پژوهش در اين عرصه سامان مي­پذيرد و به تبع آن جامعه هدايت و توجيه خواهد شد و ميليون­ها دلاري كه در سراسر جهان هزينه مي­شود و زمان­هاي زيادي كه مصروف مي­گردد، تأثير بسيار زيادتر و ماندگارتري بر جاي خواهد گذاشت. همانگونه كه قرآن مجيد فرموده در حج منافع زيادي هست كه بايد صيد شود و مسلمانان با بهره‌گيري از اين فرصت‌ها به سازندگي خود و جامعه، بهبود اخلاقيات و توسعه اجتماعي همت گمارند.

بنابراين هدف اين پژوهش اطلاع­رساني در عرصه­ي آثار منتشره پس از پيروزي انقلاب اسلامي ايران تاكنون است، تا از اين طريق، حج­پژوهي و زيارت­پژوهي در مسير صحيح قرار گيرد و با اين تصحيح، جامعه هم در مسير صحيح قرار گيرد. به ويژه مديريت حج و زيارت با بهره­گيري از همين اطلاعات مي­تواند برنامه­ريزي داشته باشد يا خط­مشي خود را اصلاح نمايد.

پيشينه: حج و زيارتِ خانه خدا و مزارات بزرگان اسلام و تشيع از قرون نخستين اسلامي توجه مسلمانان را جلب كرد و دانشمندان از همان روزگار از منظرهاي مختلف به ابعاد اين دو پديده پرداخته­اند. ابن­نديم در كتاب مشهورش از نويسنده­اي به نام اباعبدالله محمدبن­الحسن (درگذشت 189ق، مقيم كوفه و درگذشت در ري) ياد كرده كه كتابي به نام الحج و كتاب ديگري در نقد دانشمندان و فرهنگ شهر مدينه به نام الردّ علي اهل المدينة نگاشت. همو از محمدبن­ادريس (درگذشت 204ق، در مصر) ياد كرده كه كتابي به نام كتاب الحج نوشت. نيز از ابن­محمد­بن­عبدالله­الفقيه مشهور به بُندار از فقهاي متقدم اماميه ياد كرده كه كتابي در زمينه حج عمره به نام كتاب العمرة نگاشت. [1]

در فرهنگ شيعه اهتمام فراوان به حج شده است. نخستين آثاري كه دانشمندان اماميه در اين باره نوشتند عبارت­اند از:

- كتاب الحج از ابان­بن­عبدالملك­الثقفي از اصحاب امام صادق (ع) (مذكور در الرجال نجاشي)

- كتاب الحج از ابي­منصور­الزيادي (مذكور در المعالم ابن­شهر­آشوب)

- كتاب الحج از احمدبن­القمي(درگذشت 350ق، مذكور در الرجال نجاشي)

- كتاب الحج از جعفربن­محمدبن­قولويه­القمي (درگذشت 368ق، مذكور در الرجال نجاشي)

آقابزرگ­تهراني، چهل اثر از شيعيان متقدم از قرون نخستين اسلامي را شناسايي و معرفي كرده است. [2]

البته اينها فقط آثار با عنوان كتاب الحج است و شيعيان آثار ديگري با عنوان عمره يا مكه نوشته و عرضه كرده­اند و با احتساب آنها، آمار كتاب­ها و رساله­هايي كه مسلمانان در هر سده عرضه كرده­اند، افزايش چشمگير مي­يابد.

به دليل كثرت و زيادي آثار درباره حج، مكه، مدينه و امثال اين كليد‌واژه‌ها، كساني در صدد گردآوري اطلاعات اين آثار و تنظيم آنها برآمده­اند. از اينرو چند كتابشناسي درباره حج و زيارت توليد و عرضه شده است.

در ايران حداقل سه اثر در قالب­ كتابشناسي درباره­ي حج و زيارت تاكنون شناسايي شده است. مشخصات آنها عبارت­اند از:

- كتابنامه حج، به كوشش محمدحسن بكائي، به سفارش حوزه نمايندگي ولي فقيه در امورر حج و زيارت، تهران، نشر مشعر، چاپ 1، 1374، 392ص.

اين اثر معرفي كتاب­ها و نشرياتي است كه درموضوع حج به زبان­هاي عربي، فارسي و اردو عرضه شده است و حداكثر تا سال 1373شمسي را پوشش مي­دهد. فهرست موضوعي اين آثار نيز در پايان كتاب آمده است. آثار معرفي شده ذيل يكي از اين موضوعات جاي گرفته‌اند: احرام­نامه؛ احكام حج؛ احكام ميقات؛ بهداشت حاجيان؛ پيام­هاي امام خميني؛ حجاز مقدس؛ حج خونين؛ حج­نامه؛ حرمين شريفين؛ دعاها و زيارات حج؛ سفرنامه؛ طواف­نامه؛ عمره مفرده؛ قرباني؛ مدينه­شناسي؛ مكه­شناسي؛ مناسك حج.

ـ معجم ما كتب في‌ الحج و‌الزيارة و‌المعالم‌ المشرفة في‌ الحجاز ، به كوشش عبدالجبار الرفاعي، تهران، نشر مشعر، چاپ 1، ????، 376ص.

فهرستي از آثار فارسي و عربي است كه در رابطه با حج و مكه مكرمه و مدينه منوره و اماكن متبركه و زيارتي حجاز است. اطلاعات بيش از 2200 كتاب شامل اسم كتاب و نام نويسنده و سال و محل نشر را آورده است.

ـ كتابشناسي و ادبيات حج : مختصري از اشعار و فهرستي از كتب منتشره درباره حج ، به كوشش اداره كل ارشاد اسلامي خراسان، مشهد، بي نا، چاپ1، ‎1363.

ـ آينه آثار: فهرست آثار و معرفي كتاب­هاي منتشر شده حوزه نمايندگي ولي فقيه در امور حج و زيارت ، به كوشش مركز تحقيقات حج، تهران، نشر مشعر، چاپ 1، 1387، 223ص.

معرفي آثار منتشر شده توسط مركز تحقيقات حج و به كمك نشر مشعر است. اين توليدات درباره حج و ابعاد گوناگون فقهي، تاريخي، عرفاني، سياسي و اجتماعي آن و نيز درباره عتبات عاليات است. به همراه اطلاعات مأخذشناسي كتاب، معرفي كوتاهي از آن كتاب نيز آمده است. كتاب در يازده فصل تدوين شده كه عبارت­اند از: قرآن و تفسير؛ آداب، اخلاق، اسرار و معارف حج؛ احكام و مناسك؛ اعتقادات؛ آثار تاريخي؛ ادعيه و زيارات؛ سفرنامه­ها و خاطرات؛ حج در آينه شعر و ادب؛ نشريات امور اجرايي حج؛ آثار متفرقه؛ كتب و نشريات به زبان­هاي خارجي.

اما در باب زيارت هم از قرون اوليه اسلامي، آثاري نوشتند و در دوره جديد چند كتابشناسي عرضه شد. مهم­ترين اثري كه از سده­ي چهارم بر جاي مانده كامل الزيارات ابن­قولويه قمي است. پس از آن كامل الزيارت يا مزار نوشته شهيد اول اهميت دارد.

اما از كتابشناسي­ها، بخشي از موسوعة الزيارات المعصومين (ع) از آقاي رفيعي پور است. كه چهارصد كتاب زيارتي را معرفي كرده و بسيار مهم است. دوم كتابشناسي مستقل زير اهميت دارد:

كتابشناسي زيارت : كتابشناسي زيارت، مزار، زيارتگاه­هاي اسلامي، توسل، شفاعت، تبرك ، به كوشش سيدرضاباقريان موحد، تهران، نشر مشعر، چاپ 1، ????،400ص.

گزارشي از مهم­ترين كتاب­هاي درباره زيارت به زبان فارسي يا عربي كه نوشته يا ترجمه شده و در ايران چاپ يا پخش شده است. گردآورنده در بخش اول يكصد كتاب مهم درباره زيارت و مزار و زيارتگاه و موضوعات مرتبط را برگزيده و به صورت توصيفي معرفي كرده است. در بخش دوم با عنوان «كتابشناسي غير توصيفي زيارت» اطلاعات مأخذشناسي 562 اثر را آورده است. همچنين در بخش سوم با عنوان «نسخه­شناسي زيارت» برخي از نسخه­هاي خطي درباره زيارت معرفي شده است. آثاري كه در اين كتابشناسي آمده­اند، حداكثر تا سال 1386 شمسي چاپ شده­اند.

مناسب است از كتابشناسي ديگري با عنوان كتاب­شناسي امامزادگان و بقاع متبركه (به كوشش اصغر احمدي، براي سازمان اوقاف و امور خيريه و مؤسسه اطلاع رساني اسلامي پارسا، قم، صيح صادق، 1384) نيز ياد شود.

اما همه اينها متعلق به گذشته­اند و اطلاعات آثار چند سال اخير را شامل نمي­شوند و بعضاً طبق استانداردهاي بين­المللي تنظيم نشده­اند. متعارف است، در هر موضوع، كتابشناسي­ها هر سال و حداكثر هر دو سال يكبار ويرايش جديد و تكميل شوند. معمولاً پژوهشگران از آخرين كتابشناسي استفاده مي­كنند.

قلمرو: عنوان اين پروژه «كتابشناسي حج و زيارت» است و مشتمل بر سه اصطلاح حج، زيارت و كتابشناسي است. منظور از كتابشناسي، اطلاع‌رساني در زمينه­ي كتب، مقالات و پايان­نامه­ها است. البته اين مأخذشناسي فقط كتاب­ها را معرفي خواهد كرد. اطلاع در اين موارد مشتمل بر ديتاهاي صوري مربوط به چاپ، عنوان، نويسنده اثر و نيز اطلاعات مربوط به محتواي اثر است. از اينرو هر اثر در دو لايه­ي مأخذشناسي و توصيف محتوا يا چكيده معرفي مي­شود. در همه اين فرآيندها، مطابق ضوابط و استانداردهاي بين­المللي كار مي­شود و از آخرين تجارب استفاده مي­شود.

اما حج، اصطلاحي است كه گوياي مجموعه­اي از اعمال و نيات است كه هر فرد مسلمان در ديدار مكه مكرمه و خانه خدا انجام مي­دهد. زيارت هم مجموعه­اي از كارها و نيت­ها است كه مسلمانان در ديدار مسجد رسول­الله(ص) و مرقد شريف آن حضرت و نيز مراقد ديگر معصومين (ع) انجام مي­دهند. معلوم است شيعيان با اعتقاد به امامت، احترام ويژه­اي به چهارده معصوم (ع) دارند و مفهوم زيارت نزد شيعيان گسترده­تر است.

به هرحال حج و زيارت گوياي مفهوم ديدار؛ ولي در حج، ديدار خانه خدا و در زيارت ديدار مرقد رسول­الله(ص) يا امام علي (ع) يا امام حسين(ع) يا ديگر ائمه(ع) مطرح است. البته گاه غير از چهارده معصوم(ع)، مرقد حضرت زينب در دمشق هم در قلمرو قرار مي­گيرد.

اين كتابشناسي در صدد معرفي همه آثار حج و زيارت نيست بلكه فقط كتاب­هايي را معرفي مي­كند كه در محدوده زماني 1358(پس از پيروزي انقلاب اسلامي ايران) تا 1388 و انتشار در ايران است. اين محدوده زماني و جغرافيايي بر اساس نظر مديريت مركز تحقيقات حج و نيز مديريت «همايش حرم» است. هر كتابي به هر زباني در اين محدوده منتشر شده باشد، در اين پروژه اطلاع­رساني مي­شود.

اما از نظر موضوعي، همه ابعاد حج و زيارت يعني ابعاد اجتماعي، سياسي، كلامي، فقهي، اخلاقي، عرفاني، هنري، ادبي، تاريخي و جغرافيايي همگي در قلمرواند. البته آثار مرجع مثل دائرة­المعارف­ها يا كتابشناسي­ها هم در قلمرواند و در رده كليات جاي مي­گيرند.

آنچه از قلمرو اين پروژه خارج است عبارت­اند از:

• آثار درباره محور زيارتگاهها يعني شخصيت معصومين (ع) در قلمرو نيست. خوشبختانه تاكنون چندين كتابشناسي درباره حضرت محمد (ص)، امام علي (ع)، امام حسين (ع) و ائمه ديگر منتشر شده است.
• كتاب­هاي متن زيارتنامه­ها.
• درباره­هاي اماكن متبركه كه جنبه زيارتي ندارند نيز در قلمرو نيست. مثلاً كتاب­هاي درباره كربلا و نجف درصورتي كه صرفاً به ابعاد سياسي، اجتماعي و يا جغرافيايي اين شهرها پرداخته باشند در قلمرو نيست.
• تفسيرهاي قرآني در قلمرو نيست، البته اگر كتابي تنها به بررسي آيات حج پرداخته باشد و به اصطلاح تفسير موضوعي حج باشد، در قلمرو قرار مي­گيرد.
• موضوع­هاي كلامي مثل توسل و شفاعت كه از لوازم زيارت­اند و اشتراكاتي با زيارت دارند، در حوزه­ي اين كتابشناسي نيست.
• قلمرو اين كتابشناسي تنها اماكن زيارتي مرتبط با حوزه اختيارات سازمان حج و زيارت است كه عبارت­اند از مكه و مدينه، عتبات عاليات و عتبات شامات. البته با نظر مديريت همايش برخي اطلاعات مربوط به‌آستان قدس‌رضوي‌نيزآمده‌است.از اينرو اطلاعات مرتبط با امامزادگان و زيارت آنها و نيز زيارت اهل قبور در اين كتابشناسي نمي­آيد. مشخصاً دانش­هايي مثل تذكرة­القبور و مزارات كه در قديم از شاخه­هاي علم تاريخ بود، در اين پروژه نمي­آيند.

توصيف و چكيده: پروژه­هاي كتابشناسي متناسب با اقتضائاتي كه دارند، نوع چكيده را انتخاب مي­كنند. چكيده­ها انواع مختلف دارند.

ويژگي­هاي چكيده­ها در اين مجموعه عبارت­اند از:

- تلاش شده تمايزها و برجستگي­هاي يك اثر نشان داده شود.

- در ابتداي چكيده تعريفي از مدخل عرضه شده است. اين تعريف با نام «شناسه» نيز شناخته مي­شود. هدف اينست كه كاربر با مطالعه­ي شناسه اگر اقناع و ارضاع شود، مي­تواند راجع به مدخل تصميم بگيرد و نيازي به مطالعه بقيه چكيده نيست.

- از سوي ديگر آثاري كه عنوان آنها گويا است و عنوان، گوياي كل محتوا مي­باشد، چكيده نشده­اند. از اينرو در صدد چكيده­نگاري براي همه­ي آثار نبوده و نمي­خواسته­ايم حجم كتابشناسي بي­جهت افزايش يابد.

فصل­ها يا بخش­هايي كه وضعيت خاصي از نظر چكيده­نگاري داشته­اند، در ابتداي بخش، توضيحاتي آمده است و مسائل و مشكلات چكيده­نگاري توضيح داده شده است.

ساختار: اطلاعات گردآوري شده در يازده بخش طبقه­بندي و تفكيك شده­اند. عناوين اين يازده بخش چنين است:

بخش نخست: تاريخ و جغرافيا؛ بخش دوم: سفرنامه و خاطره­نگاري؛ بخش سوم: عرفان، اخلاق و كلام؛ بخش چهارم: قرآن و حديث؛ بخش پنجم: ادبيات و هنر؛ بخش ششم: فقه و حقوق؛ بخش هفتم: علوم اجتماعي [3]؛ بخش هشتم: بهداشت و درمان؛ بخش نهم: مديريت حج و حجّاج؛ بخش دهم: تشرف و نيايش؛ بخش يازدهم: كليات: مرجع­شناسي. البته ذيل هر بخش، اطلاعات تفكيك و معمولاً در چند فصل آمده­اند.

ملاحظات: ذكر چند نكته ضروري است:

• آثار دو يا چند وجهي كه تعداد آنها هم اندك است در جاهاي مناسب با خودشان تكثير شده­اند.
• آثاري كه در حوزه­هاي علوم سياسي، اقتصاد، جامعه‌شناسي، روان‌شناسي است، همگي در بخش هفتم ذيل عنوان علوم اجتماعي قرار گرفته است. اين انتخاب بر اساس قواعد سرعنوان­هاي فارسي است.
• كتاب­هايي كه به بررسي اسناد زيارتنامه­ها پرداخته­اند در بخش كليات قرار گرفته است.
• ترجمه­هاي منظوم زيارتنامه­ها در ذيل شروح زيارات در بخش دهم آمده است.
• به علت فراواني كتاب­هاي راهنماي اماكن زيارتي و اينكه اكثراً شبيه هم هستند، تنها چند نمونه ذكر شده است.
• چند بخش ويژه، به جهت اهميت آنها ايجاد كرديم كه عبارت­اند از: 1-حوادث ويژه­ي مكه و مدينه شامل وقايعي مثل تخريب حرمين شريفين و واقعه حج خونين (كشتار زائران ايراني در سال 1366)، 2-ادبيات كودك و نوجوان، 3-شبهه­شناسي، رديه­ها و دفاعيه­ها در باب زيارت.

در پايان: اين كتابشناسي به پيشنهاد همايش حرم و مديريت محترم مركز تحقيقات حج اجرا شد و به اتمام رسيد. و مسئولان اين همايش از ابتدا تا انتها دلسوزانه مشكلات را تدبير و مرتفع نمودند. همين­جا از آنها تشكر مي­شود.

همايش حرم كه به‌ همت بعثه مقام معظم رهبري شكل گرفت، به منظور تشويق وتكريم مؤلفان وتجليل ازبرترين­هاي علمي وپژوهشي حج‌وزيارت است.

همگان مستحضر هستند مأخذشناسي، پيچيدگي و دشواري­هاي فراوان دارد. اگر دلگرمي­ها و مساعدت­هاي مسئولين محترم مركز تحقيقات حج نبود، سرنوشت اين كار معلوم نبود به كجا برسد. همچنين از ديگر آقايان و خانم­هايي كه هركدام به نوعي در پيشبرد اين مأخذشناسي مساعدت نمودند تشكر مي­شود؛ نام­هاي اين افراد در صفحه پديدآورندگان آمده است. آقايان حضرت حجة­الاسلام والمسلمين آقاي سيدعلي قاضي­عسكر، نماينده محترم ولي فقيه در امور حج و زيارت و سرپرست بعثه مقام معظم رهبري، و حجة­الاسلام والمسلمين آقاي حجت­الله بيات، معاون آموزش و تحقيقات بعثه مقام معظم رهبري، كه با تصويب اين پروژه و رفع موانع اداري آن موجبات پيشرفت را فراهم آوردند؛ همين­جا از آنان تشكر مي­شود؛ اما آقايان جناب سيدحسين اسحاقي مدير مركز تحقيقات حج و جناب حجة‌الاسلام والمسلمين محسن محمدي مسئول برنامه­ريزي و پژوهش مركز تحقيقات حج در همه­ي مراحل اين پروژه مساعدت كرده و با رايزني­ها و ابراز نظريات راهگشا، زمينه­هاي پيشبرد پروژه را فراهم آوردند؛ در اينجا لازم است از اينان تشكر شود.

در آخر از همه فرهيختگان و پژوهشگران خواهشمندم، معايب و اشكالات را تذكر دهند و مطمئن باشند نظريات آنها در چاپ­هاي بعدي اعمال خواهد شد.

---