بخش 2
بخش نخست: تاریخ و جغرافیا فصل اول: تحولات تاریخی
فصل اول : تحولات تاريخي
آل‌مرتضي مؤمن، ماجده
الحج عبر الحضارات والأمم: دراسة مقارنة بين الحج في الإسلام وطقوس الديانات الأخري ، با همكاري محسن اسدي، تهران، نشر مشعر، چاپ 1، 1422ق/1380، 288 ص، وزيري.
شابك: 2 ـ 97 ـ 6293 ـ 964
عنوان ديگر: دراسة مقارنة بين الحج في الإسلام وطقوس الديانات الأخري .
بررسي مقايسه‌اي بين حج در اسلام و حج در فرهنگ‌ها؛ ملت‌ها و ديگر اديان در گذر تاريخ است و در ده فصل تدوين شده است: معنا و مفهوم و مقصود حج؛ تاريخ حج؛ ابراهيم خليل نخستين آموزگار حج؛ حج در ديانت يهود؛ حج در آيين مسيح؛ قدس در تاريخ انبيا؛ حج در اسلام؛ اهميت و افضليت حج در اسلام؛ حج در نگرش و تطبيق مشتركات و اختلافات؛ حج آسماني.
الازرقي، محمد بن عبدالله [1] (درگذشت 250ق)
ياقوت سرخي از بهشت ، گزينش نسرين تقي‌زاده بهجتي[2]، تهران، صائب، چاپ 1، ????8، 87ص، رقعي.
شابك: 4 ـ 35 ـ 5795 ـ 964
گزينش و اقتباس مطالبي از ترجمه كتاب مكة و ماجاء فيها من‌الآثار (تأليف محمد بن عبدالله ازرقي، ترجمه مهدوي دامغاني) است. در اين گزيده به تاريخ و فلسفه ساخته شدن خانه كعبه زير اين عناوين مي‌پردازد: آفرينش كعبه قبل از آفرينش زمين و آسمان‌ها؛ طواف كشتي نوح(ع) به دور خانه كعبه؛ گزينش ابراهيم(ع)؛ بت لات و عزي؛ چگونگي راه رفتن در طواف.
انصاري، عبدالقدوس
تاريخ مفصل كعبه معظمه قبل از اسلام، ترجمه اختر علوي [3]، اصفهان، چهارباغ، چاپ 1، 1385، 96ص، وزيري.
شابك: 9 ـ 38 ـ 7282 ـ 964
عنوان اصلي: التاريخ المفصل الكعبة المشرفة قبل الاسلام .
بررسي حوادث و تحولات تاريخ كعبه قبل از اسلام است. داراي اين مباحث است: نام‌هاي كعبه؛ بناهاي كعبه قبل از اسلام؛ مصونيت كعبه؛ حجرالاسود و مقام؛ كعبه مركز زمين؛ پرده‌داري كعبه قبل از اسلام؛ هداياي كعبه و اولين اهدا كنندگان؛ مهم‌ترين رخدادهاي كعبه قبل از اسلام؛ آثار مقدس و تاريخي موجود در كعبه و پيرامون آن. مستندات نگارنده آيات قرآن، ديوان‌هاي شعراي معروف جاهلي، كتب معتبر لغوي و تاريخي است. نيز به نقد آراي مستشرقان پرداخته است.
حسيني ادياني، سيدابوالحسن [4] (متولد 1334)
زيارت عارفانه: زيارت در گذر زمان، زيارت از ديدگاه اسلام، فلسفه زيارت، اماكن زيارتي مدينه ، تهران، قائم، چاپ 1، 1386، 216ص، رقعي.
شابك: 3 ـ 89 ـ 6139 ـ 964 ـ 978
بررسي اهميت، آثار و بركات زيارت، مشروعيت آن و معرفي اماكن معروف زيارتي مدينه است. ذيل اماكن زيارتي مدينه به معرفي مراقد و مساجد، زيارتگاههاي شخصيتهاي مقدس، صحابه و ياران پيامبر و حوادث تاريخي مربوط به اين اماكن مي‌پردازد. مسجد و روضه شريف نبوي، مأذنه بلال، محراب پيامبر، بقيع، مراقد دختران پيامبر، قبور عمههاي رسول خدا، همسران پيامبر، قبور امامان شيعه و مساجد سبعه و مسجد قبا از ديگر اماكن زيارتي است. بخش اول تا سوم به تاريخ زيارت، زيارت از ديدگاه اسلام و فلسفه و اسرار و آثار زيارت اختصاص يافته است.
حسيني شاهمرادي، سيدقدرت الله [5] (متولد 1325)
ديار نور ، قم، دفتر نشر الهادي، چاپ 1، 1378، 388ص، وزيري.
شابك: 2 ـ 038 ـ 400 ـ 964
چاپ ديگر
تهران، دبيزش?، چاپ 1، ????، 560ص.
شابك: 4 ـ 48 ـ 7712 ـ 964 ـ 978
بررسي حج به شيوه‌ي گزارشي و با محتواي تاريخي ـ كلامي است. نيز در بخش پاياني، فصلي در فضيلت كربلا و زيارت امام حسين(ع) آمده است. اهم عناوين كتاب عبارتاند از: جايگاه و فضيلت حج در اسلام؛ تاريخ كعبه؛ تاريخ حج؛ آداب سفر؛ اقسام حج؛ آداب مناسك و مواقف مختلف حج؛ آداب وداع؛ حج و عمره پيامبر اسلام(ص)؛ فضيلت مكه و نام‌هاي مختلف آن؛ فضايل كربلا و زيارت امام حسين(ع).
الخرابشه، سليمان
رقابت عباسيان و فاطميان در سيادت بر حرمين شريفين (قرن پنجم و ششم هجري) ، ترجمه رسول جعفريان [6]، تهران، نشر مشعر، چاپ 1، 1385، 144ص، رقعي.
شابك: 1 ـ 020 ـ 540 ـ 964
عنوان اصلي: التنافس السلجوقيـ الفاطمي علي بلاد الحجاز و امرة الحج
بررسي تاريخي مديريت حرم، مسجد و روضه شريفه رسول اكرم(ص) در مدينه و رقابت عباسيان و فاطميان بر سر اين مديريت‌ها است. اين اثر، ترجمه كتاب التنافس السلجوقي ـ الفاطمي علي بلاد الحجاز و امرة الحج (اردن: جامعة اليرموك، 1999م) است. نويسنده در صدد بيان تلاش‌هاي دو دولت عباسي و فاطمي براي گسترش، نفوذ و تثبيت سيادت خود در حرمين شريفين است. هر كدام از آنها در صدد استفاده ابزاري از مكه و مدينه و استفاده از مزاياي معنوي و سياسي آن بوده‌اند.
الدقن، محمد
كعبه و جامه آن از آغاز تا كنون ، ترجمه هادي انصاري، ويرايش علي ورسه‌اي، به كوشش حوزه نمايندگي ولي فقيه در امور حج و زيارت، تهران، نشر مشعر، چاپ 1، 1383، 303ص، وزيري.
شابك: 5 ـ 43 ـ 7635 ـ 964
بررسي تاريخي پوشش كعبه و خود كعبه است. كتاب، نخستين اثر تحقيقي درباره « جامه كعبه در طول تاريخ » است. و به چگونگي و تغييرات آن از زمان حضرت ابراهيم(ع) تاكنون مي‌پردازد. مؤلف از كارگاه جامه‌بافي قديم، كه در خرنفش قاهره بوده، بازديد كرده و گزارش جالب توجهي از آن آورده است. سپس چگونگي بافت آن در كارگاه جامه‌بافي كنوني در مكه، به نام « امّ الجود » شرح مي‌شود. اين ترجمه پيش از اين با عنوان « جامه كعبه در طول تاريخ » در فصلنامه ميقات حج چاپ شده است. بيش از شصت صفحه ابتداي كتاب درباره چگونگي ساخت و بناي كعبه توسط مترجم، تأليف و به اصل كتاب افزوده شده است.
رهبر، محمدتقي (متولد 1314)
زمزم، قم، نشر مشعر، چاپ 1، 1382، 179ص، پالتويي.
بررسي تاريخ تحولات چشمه‌ي زمزم مثل آسيب‌ها، گسترش و بازسازي آن است. نويسنده در صدد پاسخگويي به اين پرسش‌ها است: در گستره زمان چه تحولاتي بر زمزم گذشته است؟ آيا آنچه امروزه به نام آب زمزم در مكّه عرضه مي‌شود برآمده از همان چشمه اسماعيل است؟ يا منابع ديگري آن را تقويت مي‌كند؟
مستندات نگارنده در درجه اول روايات و متون تاريخي بوده ولي با استفاده از منابع عرفاني و اخلاقي به نكته‌هاي جالب و شنيدني درباره زمزم دست يافته كه در چند فصل عرضه كرده است. اين نوشتار پيشتر به صورت پنج مقاله در فصلنامه ميقات حج منتشر شده است.
سعد، طعمه (متولد 1304)
الحج تاريخاً و آداباً و فريضة ، قم، نورالنور، چاپ 1، 1382، 288ص، وزيري.
شابك: 7 ـ 5 ـ 940180 ـ 964
بررسي آداب، احكام و فضيلت حج با استناد به آيات و روايات است. نويسنده به عنوان مقدمه بحث، مطالبي درباره سفر و اوقات مبارك و نحس سفر بيان داشته و در خصوص سفر به حج توصيههايي كرده است. سپس به تاريخ ساخت و بازسازي و اهميت كعبه پرداخته و نقش ابراهيم و اسماعيل و هاجر را در تعمير كعبه يادآور شده است. ثواب و فضيلت حج، حج ملائكه و پيامبران، عمره، حج اكبر، مناسك حج، استطاعت، مواقيت، آداب احرام، اعمال حج، ترك احرام، زيارت در حج از مباحث اصلي كتاب است.
شيخي، عليرضا
معارج:تئوري تطبيق مواقف حيات حضرت ابراهيم عليه السلام با مناسك حج ، گرگان، مؤسسه فرهنگي انتشاراتي علوم طبيعي پديده گرگان، چاپ 1، ????، 260ص.
شابك: 2 ـ 4 ـ 91693 ـ 964
عنوان ديگر: تئوري تطبيق مواقف حيات حضرت ابراهيم عليه السلام با مناسك حج .
بررسي اعمال و احكام هر يك از كارهاي حج است. مهم‌ترين ويژگي اين كتاب اينست كه زندگي حضرت ابراهيم و مواضع و رفتارهاي او را با اعمال و مناسكي كه حجاج انجام مي‌دهند مقايسه كرده و در هر مورد پس از تحليل تاريخي، نتيجه‌گيري نموده است.
طاهرپور، نصرت‌السادات (متولد 1360)
پرواز به خانه‌ي مردم، تهران، روناس، چاپ 1، 1387، 112ص، رقعي.
شابك: 1 ـ 34 ـ 7587 ـ 964 ـ 978
معرفي حوادث تاريخي مكه و مدينه در قالب داستان و پژوهش تاريخي است. مؤلف تأكيد مي‌كند ميليون‌ها مسلماني كه هر ساله از سراسر جهان براي شركت در مراسم حج به مكه و مدينه مي‌روند، به شناخت تاريخي مكه و مدينه نياز دارند. حج يعني رفتن، به دست آوردن فهم و دستيابي به معرفت و رسيدن به معرفت روحي است. كتاب حاضر با بياني ساده به مسائل حج پرداخته است. نويسنده نخست شرح زندگي حضرت ابراهيم(ع) و چگونگي ساخت خانه‌ي كعبه و سپس داستان زندگي حضرت محمد(ص) و تاريخ اسلام را بازگو مي‌نمايد؛ سپس توضيحاتي درباره مدينه و اماكن متبركه آن به همراه وضعيت مسجد النبي در گذشته و حال، اماكن مكه و مناسك حج و فلسفه‌‌ي هريك بيان مي‌كند.
عثماني، محمد شفيع [7] (1897 ـ 1976م)
تاريخ قرباني و حقيقت و اهميت آن، گردآوري محمدامين حسين‌بر[8] ، تربت جام، احمد جام، چاپ 3، 1387، 60ص، رقعي.
چاپ ديگر
سراوان، حوزه علميه اشاعت التوحيد، چاپ 1، ????، 47ص.
شابك: 7 ـ 15 ـ 6765 ـ 964
بررسي تحولات قرباني حاجيان در مكه در طول تاريخ و نيز بررسي تأثيرات واقعي آن است. از زمان خلقت حضرت آدم(ع) تا كنون، اقوام مختلف ذبح قرباني را به عنوان يك سنت حفظ كرده و با روش‌هاي گوناگون آن را انجام داده‌اند. با ظهور اسلام، «قرباني كردن» در مجموعه عبادات مهم اسلام قرار گرفت كه با استناد به آيه 34 سوره‌ي حج، خداوند متعال روش خاصي را براي آن تعيين نموده است. اين كتاب هم به ديدگاه اهل سنت پيرامون تاريخچه‌ي قرباني و هم، نظريات دانشمندان شيعه درباره اهميت اين عمل مي‌پردازد. نيز به ماجراي قرباني كردن حضرت اسماعيل(ع)، احكام و آداب ويژه‌ي قرباني مي‌پردازد و به سؤالات مختلفي در اين زمينه پاسخ مي‌دهد.
قهرماني‌نژاد شائق، بهاءالدين [9] (متولد 1343)
از حج آدم عليه السلام تا حج خاتم صلي الله عليه و آله و سلم: مروري به داستان مكه و حج از ابتداء آفرينش ، بي‌جا، مؤسسه فرهنگي وليعصر (عج)، چاپ 1، 1378، 115ص.
عنوان ديگر: مروري به داستان مكه و حج از ابتداء آفرينش.
بررسي تحولات تاريخي حج از ابتدا تا دوره‌ي اسلام است. نويسنده به زواياي تاريخي حج از جمله حج در دوره‌ي حضرت آدم، جايگاه حج در فقه شيعه و مكتب اهل‌بيت عليهم السلام و حج انبيا مي‌پردازد.
محمدزاده مزينان، مهدي (متولد 1355)
حج در آينه‌ي تاريخ ، تهران، الهه ناز، چاپ 1، ????، 64+11ص.
شابك: 9 ـ 21 ـ 8354 ـ 964
بررسي تحولات حج در طول تاريخ است. از نظر اين كتاب، حج آموزشگاهي است كه در همه اديان الهي مورد توجه بوده است. زيرا زمينه‌هاي افزايش معنويت و انسانيت را در اقشار جامعه ايجاد مي‌كرده و راهي براي وصول توحيد و شيوه‌اي براي خداشناسي بوده است. به همين دليل وضعيت مناسك حج در دوره‌هاي مختلف را بررسي كرده است.
منصور‌نژاد، محمد (متولد 1340)
زنان و حج: عصر هاجر و مقطع اسلامي ، ويرايشِ حجت‌الله محمدشاهي [10]، تهران، جوان پويا، چاپ 1، ????، 48ص، رقعي.
شابك: 6 ـ 9 ـ 96298 ـ 964 ـ 978
عنوان فرعي: عصر هاجر و مقطع اسلامي .
فروست: دغدغه‌هاي جوان پويا ـ جلد 37.
بررسي ارتباط هاجر، همسر ابراهيم، با حج و جايگاه زنان در مراسم حج است. زنان هميشه، و به ويژه در صدر اسلام در سير تحولات حج تأثير داشته‌اند. اين مسأله را با استفاده از برخي شواهد و متون تاريخي بررسي مي‌كند. سپس نويسنده به خديجه و نماز او در كعبه، بيعت زنان با پيامبر در حج، ام سلمه و گره‌گشايي، توجه رسول اكرم(ص) به زنان در سخنراني حجة الوداع مي‌پردازد. مبحث زنان و حج در فقه شيعه آخرين موضوعي است كه توجه نويسنده را جلب كرده و آراء فقهاي شيعه را درباره احكام زنان در حج و حقوق زنان در مكه و مدينه بررسي نموده است.
هاشمي، سيدمحمود (متولد 1331)
حج و رويدادهاي تاريخي حرمين ، تهران، محمود هاشمي، چاپ 2، ????، 400ص، رقعي.
شابك: 8 ـ 939 ـ 330 ـ 964
بررسي رخدادهاي مكه و مدينه و حوادث حج در طول تاريخ است. حرم مكه و حرم نبوي در دوره‌هاي مختلف، حوادث مختلفي به خود ديده است. مورخان، آنها را در كتاب‌هاي خود گزارش كرده‌اند. نويسنده بر اساس شواهد تاريخي، به بررسي و تحليل اين حوادث پرداخته است.
هجراني، علي (به كوشش)
تاريخ، احكام و ارزشهاي معنوي حج: به زبان روسي ، قم، مهدي‌يار، چاپ 1، 1385، 160ص، رقعي.
شابك: 7 ـ 97 ـ 7643 ـ 964
ديدگاه‌ها و تحليل‌هاي فقها و عارفان در اين كتاب گردآوري و مجموعه‌سازي شده است. مناسك و احكام حج دستخوش تحولات شده و با گذشت زمان در هر دوره كامل‌تر گرديده است.
يوسف‌پور، رحمان
460 نكته نوراني درباره حج ، ويرايش علي‌اكبر امامي، قم، ميراث ماندگار، چاپ 1، 1387، 264ص، رقعي.
شابك: 4 ـ 04 ـ 2959 ـ 964 ـ 978
بررسي زواياي گوناگون علمي، فلسفي، اخلاقي، فقهي، تاريخي و عرفاني حج و پاسخ به سؤالاتي در اين زمينهها است. نويسنده به 460 سؤال متنوع درباره حج و مناسك حج و تاريخچه‌ي اعمال حج، پاسخ داده است. بيشتر اين سؤالات به اهميت مسافرت به ويژه سفر معنوي حج، فلسفه احرام و ميقات، اهميت شهر مكه و كعبه، تاريخچه‌ي ساخت خانه خدا، حجر اسماعيل مي‌پردازد. نيز اين موضوعات را بررسي مي‌كند: پرده كعبه، حجرالاسود، طواف، مقام ابراهيم، مسجد الحرام، تقيه در حج، سعي بين صفي و مروه، عرفات، مشعرالحرام، مني، رمي جمرات و قرباني. در پايان اطلاعات مختصري از كشور عربستان (حجاز) و آثار تاريخي مكه و همچنين آداب سفر مي‌دهد.