بخش 1

درآمد

درآمد

جلال الدين محمّد بلخي ، كارزار سرنوشت ساز حضرت امير ( عليه السلام ) با عمرو بن عبدود در جنگ خندق را در ابياتي به تصوير كشيده است . در اين ميان ، آنچه بيش از شكست عبدود شگفتي و تحسين مولوي را برانگيخته ، اوج اخلاص علي بن ابي طالب ( عليه السلام ) است :

از علي آموز اخلاص عمل * * * شير حق را دان مطّهر از دغل

گفت من تيغ از پي حق مي زنم * * * بنده حقّم نه مأمور تنم

شير حقّم نيستم شير هوا * * * فصل من بر دين من باشد گوا ^{( 1 )}

همين اخلاص بي مثال است كه خداوند متعال بارها در قرآن ستوده و آن را ويژگي ممتاز علي ( عليه السلام ) شمرده است :

( وَمِنَ النّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللهِ وَاللهُ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . جلال الدين مولوي ، مثنوي و معنوي ، تهران ، امير كبير ، 1369 ، ج9 ، دفتر اوّل ، صص187 و 183

رَؤُفٌ بِالْعِبادِ ) . ^{( 1 )}

( إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَهُمْ راكِعُونَ ) . ^{( 2 )}

إِنَّما نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللهِ لا نُرِيدُ مِنْكُمْ جَزاءً وَلا شُكُوراً ^{( 3 )}

در عرف قرآن و آموزه هاي وحي ، نوعي ملازمه ميان بندگي و حكمت و علم لدنّي وجود دارد . ^{( 4 )} ناگفته پيداست كه بر اساس همين منطق ، انساني كه در اوج بندگي است ، در قلّه دانش و حكمت الهي قرار دارد . ^{( 5 )}

بي جهت نيست كه حضرت رسول ( صلّي الله عليه وآله ) علي ( عليه السلام ) را دروازه دانش و حكمت دانست و مردم روزگار خود را به سيرابي از آن درياي بي كران و جوشان حكمت الهي فراخواند . اديبان و عارفان و انديشمندان شيعه و سنّي با وجود توسعه و گسترش روزافزون علوم مختلف هنوز هم متحيّر سخنان حكمت آموز او هستند .

عمر بن بحر جاحظ ، از اديبان مشهور اهل سنت در كتاب معروف خود البيان و التبيين با آنكه سخنان پرارج و گران بهايي از سخنوران

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . بقره : 207

2 . مائده : 55

3 . انسان ، 9

4 . من جاهدنا فينا لنهدينّهم سبلنا وانّ الله لمع المحسنين . ( عنكبوت ، 69 ) يا أيّها الذين آمنوا ان تتّقوا الله يجعل لكم فرقاناً ( انفال ، 29 )

5 . وانزل الله عليك الكتاب والحكمة وعلّمك ما لم تكن تعلم ( نساء ، 113 )

آورده ، ولي پس از آوردن اين سخن علي ( عليه السلام ) كه مي فرمايد : « قيمة كل انسان ما يُحسنه ؛ ارزش هر انساني به اندازه دانش اوست » ، مي گويد اگر در اين كتاب جز بر همين سخن دست نمي يافتم ، براي كتابم كافي بود . ^{( 1 )}

رشيدالدين وطواط از نوادگان خليفه دوم و از اديبان مشهور ايراني در مقدمه شرح صد كلمه اي كه جاحظ از كلمات علي ( عليه السلام ) انتخاب كرده است ، مي نويسد :

اميرالمؤمنين علي بن ابي طالب كرم الله وجهه و ارضاه ، با آنكه امام اخيار و قدوة ابرار و سيد فتيان و مقدم شجعان بود ، فصاحتي داشت كه عقود جواهر از انفاس او در غيرتند و نجوم زواهر از الفاظ او در حيرت و عمرو بن جاحظ كه در كمال براعت و وفور بلاغت نادره اين امت و اعجوبه اين ملت بود از مجموع كلام اميرالمؤمنين علي بن ابي طالب كرم الله وجهه در جمله بدايع غرر و رايع درر است ، صد كلمه اختيار كرده است و هر كلمه از آن برابر هزار كلمه دانسته و به خط خويش نبشته و خلق را يادگار گذاشته [ است ] . ^{( 2 )}

اميرالمؤمنين علي ( عليه السلام ) الگوي هميشه مانايي است كه مي توان همه كمالات را در او سراغ گرفت و بدان ها اقتدا كرد . آن حضرت نه تنها از آنِ شيعيان كه الگوي همه مسلمانان و جمله آزادگان است . امام علي ( عليه السلام ) ، تجسم ارزش هاي ديني و اسلام مجسّم است ، انساني در اوج عرفان ، عبادت ، سلوك و در عين حال سياست مدار و جامعه ساز . شدت عمل را

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . عمر بن بحر حاجط ، البيان و التبيين ، بيروت ، دار صعب ، ج 1 ، ص 58 .

2 . مطلوب كل طالب ، ص 2 .

با رحمت و عطوفت به مؤمنان آموخت ؛ اهل مداهنه نبود و هيچ گاه حقيقت را قرباني مصلحت نكرد . كتاب فضل علي ( عليه السلام ) چندان پربرگوبار است كه براي خواندن آن چند نقدِ عمر بايد و تنها مي توان شمه اي از فضايل ناپيداي علوي را واكاويد و پيش روي همگان نهاد .

از آنجا كه حس كمال جويي و ويژگي الگوطلبي و نمونه پذيري ، امري فطري و ذاتي است و آدمي براي ره يابي به سرمنزل مقصود و دست يابي به كمال مطلوب ، در جستوجوي اسوه هايي براي پيروي از آنها و گرفتن سرمشق برمي آيد ، بايد الگوهاي مطلوب را بشناسد . علي ( عليه السلام ) پس از پيامبراعظم ( صلّي الله عليه وآله ) مصداق كامل اسوه حسنه است و پيروي از ايشان موجب هدايت و كمال امت اسلامي ، بلكه انساني است . شيوه آن بنده راستين حق ، سبب ترقي ، رشد و تكامل بشر خواهد بود و به همان نسبت سرپيچي از روش او ، گمراهي و نابودي هميشگي را در پي خواهد داشت . پيامبر درباره سيره علي ( عليه السلام ) به عمار ياسر اين گونه سفارش مي كند :

اي عمار ، اگر ديدي علي به تنهايي از يك راه مي رود و تمام مردم به راهي ديگر روانند ، به راه علي برو ؛ زيرا او تو را به نابودي نكشاند و تو را از مسير هدايت و رستگاري خارج نسازد . ^{( 1 )}

در روايتي ديگر پيامبراكرم ( صلّي الله عليه وآله ) به علي ( عليه السلام ) فرمودند :

اي علي ، بي شك تو كسي را كه پيروت باشد ، هدايت خواهي كرد و آن كه با سيره و راه تو مخالف است ، به يقين ، تا روز قيامت گمراه خواهد ماند . ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . خطيب بغدادي ، تاريخ بغداد ، ج 13 ، ص 188 .

2 . شيخ طوسي ، الامالي ، ص 479 .

امام علي ( عليه السلام ) در برخورد با مردم و جوامع انساني ، ديدگاهي فراتر از ديد مسلمان به مسلماني ديگر داشت . در ديدگاه او مردم از نظر اجتماعي به دو دسته تقسيم مي شوند . دسته اي از آنها ، برادر ديني اند و دسته اي ديگر ، در آفرينش با مسلمانان يكسانند . ازاين رو ، با هر يك از آنها متناسب با آنچه خداوند و سنّت پيامبر تعيين كرده است و نيز متناسب با شأن و كرامت انساني آنان عمل مي كرد . در سفارش به مالك اشتر در همين مورد مي فرمايد :

فَاِنَّهُم صِنفانِ : اما أخٌ لك في الدِّينِ و إمّا نَظِيرٌ لَكَ فِي الْخَلْقِ . ^{( 1 )}

اي مالك ، مردمان دو دسته اند ، گروهي برادر ديني تواند و گروهي در آفرينش با تو همانندند .

از نظر امام علي ( عليه السلام ) ، همه انسان ها فرزندان يك پدر و مادر و در نژاد و طبقه برابرند و هيچ انساني از اين جهت ، بر ديگري برتري ندارد . ايشان به صراحت مي فرمايد :

« ايُّها النّاسُ اِنَّ آدَمَ لَمْ يَلِدْ عبداً ولا اَمَةً و انَّ الناسَ كُلَّهُم أَحرارٌ ؛ ^{( 2 )}

اي مردم ، بي گمان آدم هيچ يك از فرزندانش را برده و كنيز نزاد و همگان آزادند » .

در سيره امام علي ( عليه السلام ) همه مردم از حقوقي مساوي برخوردارند و همه بايد از مواهب اجتماعي يكسان بهره مند شوند . تساوي حقوقي افراد

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . نهج البلاغه ، نامه 53 .

2 . محمدبن يعقوب كليني ، الكافي ، ج 8 ، ص 69 .

از ديدگاه علي ( عليه السلام ) چنان مهم و حساس است كه حتي در التفات و نظر به افراد نيز والي و حاكم نبايد تبعيض ورزد . حضرت در سفارش به محمد بن ابي بكر ، والي مصر چنين مي فرمايد :

با همگان يكسان رفتار كن ، چه آن گاه كه گوشه چشم به آنان افكني و چه آن كه خيره شان نگاه كني تا زورمندان و بزرگان ، در تبعيض طمع نورزند و ناتوانان از عدالت تو نوميد نشوند . ^{( 1 )}

از روزي كه علي ( عليه السلام ) خود را شناخت ، بر محور حق حركت كرد و در اين راه هماره با حق دم ساز بود . به همين دليل ، پيامبر فرمود : « اَلْحَقُّ مَعَ عَلِيٍّ أَينَما مالَ ؛ حق به دنبال علي ( عليه السلام ) است هر جا كه برود » . ^{( 2 )}

علي ( عليه السلام ) به تمام معنا ، قانون مدار و مجري قانون الهي بود و در اين راه ميان خودي و غريبه تفاوتي نمي گذاشت و اگر كسي برخلاف قانون عمل مي كرد ، بدون در نظر گرفتن موقعيت و مقام وي ، حدود الهي و قانوني را بر وي اجرا مي كرد و هيچ واسطه و شفاعتي را نمي پذيرفت . از سوي ديگر ، بسيار دقيق و منظم بود و ديگران را از بي برنامگي بازمي داشت . ايشان در عهدنامه مالك اشتر براي حفظ نظم و انجام كارها در وقتشان فرمود :

كار هر روز را در همان روز انجام ده ؛ زيرا هر روز كاري ويژه خود را دارد و از شتاب در مورد كارهايي كه زمانشان نرسيده يا سستي در كارهايي كه امكان انجام آن فراهم است يا لجاجت در اموري كه مبهم است يا سستي در كارها هنگامي كه آشكار

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . نهج البلاغه ، نامه 46 .

2 . كافي ، ج 1 ، ص 294 .

است ، برحذر باش و هر كاري را در جاي خود و به موقع انجام بده . ^{( 1 )}

از ديد امام علي ( عليه السلام ) ، مهرباني و محبت با مردم ، در جذب دل ها و اداره كردن انسان ها ، نقش ارزنده اي دارد و سبب مي شود زمام دار بر قلوب مردم حكومت كند . ايشان درباره مهرورزي به انسان ها در عهدنامه مالك اشتر مي فرمايد :

دلت را از رعايا ، پر از مهر و محبت و لطف كن . در برابر آنها درنده و آزاركننده اي مباش كه خوردن آنان را غنيمت شماري . ^{( 2 )}

امام هميشه در دست رس همگان بود به گونه اي كه پايين ترين رده هاي اجتماعي نيز به سهولت و بدون كوچك ترين مشكل و مانعي با وي ديدار مي كردند و مشكلاتشان را با او در ميان مي گذاشتند . هيچ درباني نداشت و به كارگزاران خود نيز سفارش مي كرد كه هيچ گاه از ديد مردم غايب نشوند . در اين راستا به پسر عموي خود قثم بن عباس كه زمام دار مكه بود ، چنين مي نويسد :

صبح و عصر براي رسيدگي به امور حاجيان و مردم مكه بنشين . به كساني كه پرسشي دارند ، پاسخ ده . جاهلان را بياموز و با دانشمندان مذاكره كن . در ميان تو و مردم بايد واسطه و سفيري جز زبانت و حاجب و پرده اي جز چهره ات نباشد . افرادي را كه با تو كار دارند ، از ملاقات با خود محروم مساز .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . نهج البلاغه ، نامه 53 .

2 . همان .

اگر ابتدا آنها را از درِ خانه ات برانند ، حل مشكل آنها پس از آن ، اين بي حرمتي و بي اعتنايي را جبران نخواهد كرد . ^{( 1 )}

امام براي آموزش و پرورش مردم در تمام ابعاد زندگي شان اهميت ويژه اي قائل بود و بر دو نكته اساسي تأكيد ميورزيد . ابتدا در بخش فرهنگ مردم گذشته ، بايد تنها سنّت هاي نيكو و آداب و رسوم خوب آنان را گرفت و به كار بست و در بخش آموزش بايد چيزي را به مردم آموخت كه براي دنيا و آخرت آنها سودمند باشد و بتوانند از آن در زندگي شان بهره گيرند . از نظر علي ( عليه السلام ) فقط علمي ارزش دارد كه شخصيت انسان را بسازد و رشد و تكامل بخشد و او را به خداوند و اوج تقرب برساند . ^{( 2 )}

سيره امام علي ( عليه السلام ) در بعد فردي و خانوادگي نيز در اوج است . علي ( عليه السلام ) ، يگانه خداشناس است . او در خانه خدا چشم به جهان گشود و در خانه حق ، كام جانش به نام حق و به ياد خدا شيرين شد . او در خداشناسي به يقين كامل رسيده بود ، آن چنان كه مي فرمايد : « اِنّي لَعَلي يَقين مِنْ رَبّي و غَيْرِ شُبهَة مِنْ ديني ؛ من درباره پروردگارم ، خود به سرمنزل يقين رسيده ام و در دينم ترديدي ندارم » . ^{( 3 )}

خداشناسي علي ( عليه السلام ) به اندازه عظمت و بزرگي خود اوست ؛ زيرا خدا را در همه حال حاضر و ناظر بر رفتار و برنامه هاي خويش مي داند و او را به چشم دل مي بيند ، عبادت او ، عبادت آزادگان است كه فقط به شكرانه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . همان ، نامه 67 .

2 . علي رفيعي علامه و دشتي ، سيره امام علي ( عليه السلام ) ، ص 79 [ دانش نامه امام علي ( عليه السلام ) ] .

3 . كافي ، ج 5 ، ص 54 .

ذات حق و بدون چشم داشت پاداشي صورت مي پذيرد . خود در اين باره مي فرمايد :

گروهي خدا را از روي رغبت و ميل ( به بهشت ) مي پرستند كه اين عبادت تاجران و سودجويان است و گروهي خداي را از روي ترس ، پرستش مي كنند كه عبادت بردگان است و عده اي به سبب شكر نعمت هاي الهي و سپاس ( و اينكه حضرت حق را شايسته عبادت مي دانند ) او را مي پرستند و اين عبادت آزادگان است . ^{( 1 )}

آن گاه به نوع عبادت خود اشاره مي كند و مي فرمايد :

هيچ گاه خداوند را از روي ترس يا به طمع و چشم داشت پاداشي نپرستيدم ، بلكه چون خداوند را شايسته پرستش ديدم ، او را عبادت كردم . ^{( 2 )}

اميرمؤمنان علي ( عليه السلام ) درباره اخلاص نيز مي فرمايد كه تمام دوستي ها و دشمني ها و جذب و دفع ، همه و همه بايد براي خدا باشد : « المؤمِنُ مَنْ كان حُبُّهُ لِلّهِ و بُغضُهُ للهِ و أخذُهُ لله و تَرْكُهُ للّهِ » . ^{( 3 )}

در سيره عبادي امام ، نماز بزرگ ترين جلوه عبادت واساسي ترين نماد بندگي و ركن نخستين و پايه اصلي دين است . مؤمن كسي است كه دوستي ، دشمني ، دادن و گرفتن او براي خدا باشد . در بحراني ترين زمان ها و مكان ها نيز نماز اول وقت امام به تأخير نمي افتاد ، چنان كه در جنگ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . همان ، ج 2 ، ص 84 .

2 . ابن ابي الحديد ، شرح نهج البلاغه ، ج 10 ، ص 157 .

3 . غررالحكم ، ص 67 .

صفين گاه و بي گاه به خورشيد نگاه مي كرد و مراقب بود كه وقت زوال نگذرد . ابن عباس از حضرت پرسيد : اي اميرمؤمنان ، چرا گاهي از جنگ دست مي كشي و به آسمان مي نگري ؟ فرمود : « به خورشيد و زوال آن نگاه مي كنم تا وقت نماز را بدانم و نماز اول وقت را از دست ندهم . » ابن عباس با شگفتي پرسيد : آيا در هنگامه نبرد كه مجال انديشيدن به چيز ديگري جز جنگ نيست ، به نماز اول وقت مي انديشي ؟ فرمود : « ما براي چه با آنان مي جنگيم ؟ آيا براي نماز ، نبرد نمي كنيم ؟ » ^{( 1 )}

امام علي ( عليه السلام ) از نظر خانوادگي و توجه به كانون انس و الفت نيز الگويي نيكو براي تمام خانواده هاست . امام ، بزرگ ترين عامل خوش بختي و راز كام يابي خانواده را در گرم و باصفا نگاه داشتن كانون خانوادگي ، اخلاق پسنديده ومحبت و مهرباني و وفاداري در آن مي داند و مي فرمايد :

به خدا سوگند ، هيچ گاه فاطمه را به اكراه به كاري وانداشتم و او را ناراحت نكردم و خشمگين نساختم تا خداوند او را نزد خويش برد و او نيز هيچ زمان مرا ناراحت نكرد و از دستور من سرنپيچيد و هرگاه به او نگاه مي كردم ، همه ناراحتي ها و اندوه ها و غم هايم را از ياد مي بردم . ^{( 2 )}

حضرت در مورد حقوق همسران مي فرمود :

مبادا بر زنان خويش ستم روا داريد و آنان را از حق خويش محروم سازيد . هر كس به اندازه يك درهم گوشت براي همسر و فرزندان خويش خريداري كند ، مانند كسي است كه برده اي از

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . حسن بن ابي الحسن ديلمي ، ارشاد القلوب ، ج 2 ، ص 22 .

2 . بحارالانوار ، ج 43 ، ص 31 .

فرزندان اسماعيل ( عليه السلام ) را آزاد ساخته است . ^{( 1 )}

شيوه و رفتار علي ( عليه السلام ) با فرزندانش بر اساس تربيت نبوي بود . ايشان در سخني زيبا به حسن و حسين ( عليهما السلام ) ، فضيلت ها و ارزش هاي متعالي در زندگي را چنين مي آموزد :

تقوا پيشه سازيد . در پي دنيا و مظاهر آن نباشيد حتي اگر دنيا به شما روي آورد . بر هر چه از مواهب دنيايي است و از دست مي دهيد ، تأسف نخوريد . به حق سخن بگوييد . براي پاداش الهي كار و كوشش كنيد . دشمن ستمگر و يار ستم ديده باشيد . در كارهايتان نظم داشته باشيد . براي ايجاد صلح و آشتي بين مردم بكوشيد . حال يتيمان را رعايت كنيد و نگذاريد نابود شوند . همسايگان خود را مراعات كنيد . مبادا در عمل به قرآن ، ديگران بر شما پيشي گيرند . همواره مراقب نماز باشيد . امربه معروف و نهي از منكر را هرگز ترك نكنيد كه در آن صورت ، بدان بر شما مسلط مي شوند و دعايتان مستجاب نخواهد شد . بر شما باد هم بستگي و از تفرقه و پشت كردن به يكديگر بپرهيزيد . ^{( 2 )}

ايشان در وصيتي به فرزند خود امام حسن ( عليه السلام ) درباره رعايت حقوق خانواده و خويشاوندان مي فرمايد :

وَاَكرِمْ عَشِيرَتَكَ فَاِنَّهُم جَناحُكَ الذي بهِ تَطيرُ وَأَصلُكَ الّذي الَيهِ تَصيرُ وَيَدُكَ التي بِها تَصُولُ . ^{( 3 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . همان ، ج 78 ، ص 32 .

2 . نهج البلاغه ، نامه 47 .

3 . همان ، نامه 31 .

خويشانت را گرامي بدار كه بال هاي تواَند و با نيروي آنان مي تواني پرواز كني و همچنين آنان ريشه تواَند كه به آن باز مي گردي و دستان تواَند كه با آنان به دشمن يورش مي بري .

اصولا دل بستگي به خانواده ، حفظ و حراست از بستگان و رسيدگي به آنان ، اهتمام به صله رحم ، استوار ساختن پيوند خويشاوندي از سنّت هاي نيكو و از اصول اساسي در فرهنگ اسلام به شمار مي رود كه مورد تأكيد جدي امام علي ( عليه السلام ) است .

از آنچه گذشت ، درمي يابيم كه علي ( عليه السلام ) ، سرچشمه كرامت و قله بلند فضايل و كمالات انساني است . او پرورش يافته اسلام است . پابه پاي پيامبر حركت مي كرد و دوست و دشمن به فضايلش معترفند . چنين شخصيتي نمونه آرماني همه جوامع انساني است . ابن عباس در سخني كامل در حق ايشان مي فرمايد :

به خدايي كه جان من در دست اوست ، اگر درياها ، مركب و درختان ، قلم و همه آفريدگان زمين ، نويسنده شوند ، نمي توانند فضايل علي ( عليه السلام ) را بنويسند . ^{( 1 )}

اينك ماييم و اين هم كرانه بي پايان سخنان نغز و پر عمق مولاي متقيان كه ره توشه و چراغ راه انسان هاي جوياي فضيلت است .

سخنان آن حضرت ، انديشمندان شيعه و اهل سنت را مجذوب خود ساخته است ، به گونه اي كه همواره از ديرباز تا كنون نگاهي ويژه به سخنان آن حضرت داشته اند و در لابه لاي كتاب هاي اخلاقي ، تربيتي ، عرفاني ، تفسيري ، و فقهي و كلامي خود ، سخنان اميرالمؤمنين علي ( عليه السلام ) را شاهد

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . قاضي نورالله شوشتري ، احقاق الحق ، ج 4 ، ص 101 .

صدقي بر گفته خود مي آوردند و به شرح و توضيح آن مي پرداختند . امام فخر رازي از مفسران برجسته اهل سنت در تفسير بزرگ خود براي اثبات نظر خود چنين مي نويسد :

علي بن ابي طالب كرم الله وجهه گفت : به خدا سوگند كه دَرِ خيبر را با نيروي بدني خود درنياوردم ، بلكه با نيروي رباني بود ؛ زيرا علي كرم الله وجهه در آن زمان از عالم اجسام و دنيا انقطاع حاصل نموده و ملايكه با انوار كبريا بر او اشراق نموده بودند و روح او را تقويت نمودند . . . ^{( 1 )}

علاوه بر پراكنده بودن سخنان آن حضرت در كتاب هاي مهم و پرارج شيعه و اهل سنت ، عده اي از انديشمندان مجموعه هاي گران سنگي از سخنان آن حضرت را يك جا گرد آورده و به جهان اسلام تقديم كرده اند كه در ميان شيعه ، كتاب پرارج نهج البلاغه گردآوري سيد رضي و غررالحكم و درالكلم را مي توان نام برد . از ميان دانشمندان اهل سنت نيز عده اي به چنين كاري همت گماشته اند از جمله :

1 . عمرو بن بحر جاحظ كه صد كلمه را فراهم آورده و رشيد وطواط به شرح آن به زبان فارسي پرداخته است .

2 . دستور معالم الحكم ـ كه توسط قاضي ابوعبدالله محمد بن سلام قضايي ( ف 554 ) جمع آوري گشته و بدين نام شهرت دارد .

3 . محمد بن حبيب الله شنقيطي مصري از عالمان معاصر مصر كه كتابي در شرح حال حضرت علي ( عليه السلام ) به نام ـ اميرالمؤمنين علي بن ابي طالب في مناقبه و مشاهده و حكمه فراهم آورده كه نام ديگر آن كفاية الطالب است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مطلوب كل طالب ، قم ، مركز انتشارات اسلامي ، ص 2 .

4 . سجع الحمام في حكم الامام اميرالمؤمنين علي بن ابي طالب كه توسط سه تن از انديشمندان معاصر مصر به نام هاي علي جندي محمد ابوالفضل ابراهيم و محمد يوسف محجوب فراهم آمده است و همچنين چندين مجموعه كلمات قصار ديگر كه به دست انديشمندان شيعه و اهل سنت ترتيب داده شده است .

آنچه در اين مجموعه تقديم مي شود ، سخنان حكيمانه آن حضرت از منابع شيعه و اهل سنت است . گاهي سخني از آن حضرت به طور مشترك هم در منابع شيعه و هم در منابع اهل سنت به يك لفظ آمده و گاهي جمله اي در منبعي شيعي به نحو اجمال و تفصيل آن در منابع اهل سنت و گاه برعكس آمده است . در پايان شايسته است از تلاش هاي محققانه جناب آقاي علي باقرشيخاني كه تحقيق و تفحص و متناظرسازي احاديث شيعي را با متون اهل سنت به عهده داشتند سپاسگزاري كنيم . بي ترديد بدون زحمات محققانه ايشان اين مجموعه به بار نمي نشست .

سيّدحسين اسحاقي

پاييز 1386 ـ قم مقدّسه