بخش 2

فصل اول :

اخلاق فردي

اخلاق فردي / بايدها

بخش نخست : بايدها

پرهيز از نخستين گناه

انسان بااراده ، در برابر وسوسه ها چراغ سبز نشان نمي دهد و به راحتي از جاده سلامت خارج نمي شود . بايددانست كه پايداري در برابر لغزش ها ، رمزموفقيتونيك فرجامي است . خوشابه حال پرواپيشگاني كه سدّ معصيت نشكستند و خود را به گناه نيالودند و هم آنان پيروزمند و سعادتمند هستند . مولاي پرواپيشگان ، علي ( عليه السلام ) بنا به نقل شيعه و اهل سنت مي فرمايد :

ما ظَفَرَ مَن ظَفَرَ الاِْثْمُ بِهِ . ^{( 1 )}

آن كس كه گناه بر او چيره شود ، پيروز نخواهد شد .

لذت ترك گناه

انسان ها هميشه بر سر دو راهي انتخاب هستند . آدميان چون مختارند ،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . نهج البلاغه ، كلمات قصار ، ش 319 ؛ سجع الحمام في حكم الامام ، علي الجندي ، قاهره ، مكتبة انجلو مصريه ، ص 365 .

بايد راه خير و شر را فرا روي خود داشته باشند و با نيروي ايمان و آينده نگري ، راه خير و سعادت را برگزينند . در اين ميان ، بايد دانست دوري گزيدن از گناه چندان آسان نيست . با اين حال ، عوامل متعددي مي تواند انسان را در اين راه ياري دهند . يكي از اين عوامل ، آراسته شدن به زيور تقواست .

گرايش به پرهيزكاري ، زمينه ساز ترك گناه است . قدرت و تسلط داشتن بر نفس ، بالندگي و سرافرازي را به همراه مي آورد و لذيذترين لذت هاي روحاني را به انسان مي چشاند . اگر انسان لذتِ ترك لذت را بچشد ، ديگر لذت نفس را لذت نمي خواند . پس اگر خواهان سعادت و خوش بختي هستيد و به وزيدن نسيم خوشِ نيك بختي مشتاقيد و مي خواهيد پاك زندگي كنيد و پاكيزه بمانيد ، بايد پروا پيشه كنيد و به گناه نزديك مشويد . مولاي متقيان ، علي ( عليه السلام ) در اين باره مي فرمايد :

اَسْعَدُ النّاسِ مَن تَرَكَ لَذَّةً فانِيَةً لِلَذَّة باقِيَة . ^{( 1 )}

خوش بخت ترين مردم كسي است كه لذت هاي زودگذر را براي لذت هاي ديرپا ترك كند .

اندكي انديشه درباره اثرات دو نوع لذت ، انسان را به گزينش لذت ديرپا و رها كردن لذت هاي زودگذر فرا مي خواند ، چنان كه بنا بر نقل اهل سنت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

شَتَّانَ مَا بَيْنَ عَمَلَيْنِ عَمَلٌ تَذْهَبُ لَذَّتُهُ وَتَبْقي تَبْعَتُهُ و عَمَلٌ تَذْهَبُ مَؤُونَتُهُ وَيَبْقي اَجْرُهُ . ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غررالحكم ، ج 2 ، ص 441 .

2 . محمد شنقيطي ، كفاية الطالب ، بيروت ، دار ابن زيدون ، ص 213 .

چه بسيار فرق است بين دو كار ، كاري كه لذت آن مي رود ، ولي آثار وخيم آن به جاي مي ماند و كاري كه سختي آن مي رود ، ولي پاداش آن مي ماند .

پاكي نفس

انسان ، اشرف مخلوقات و برترين مظهر آفرينش است . او مي تواند راه كمال يا گمراهي بپيمايد . مي تواند چون حيوانات ، زندگاني حيواني در پيش گيرد و از انسانيت خويش فرسنگ ها دور شود يا به زندگي خود رنگ خدايي بزند و روح كمال را در خود زنده كند و راه تعالي و كمال را بپيمايد . پس در خويشتن خويش بنگريم و ببينيم اكنون كه نام انسان بر خود نهاده ايم ، كدامين راه را برگزيده ايم ؛ هدايت و پاكي يا گمراهي و تباهي ؟ پس تا فرصت باقي است به فكر اصلاح خويش باشيم تا پيش خدا و خلق رسوا نشويم . از انسان جز شرافت انتظار نمي رود و شرافت آدمي همان گونه كه امام شريفان ، علي ( عليه السلام ) فرموده ، به پاكي است :

شَرَفُ الرَّجُلِ نَزاهَتُهُ وَجَمالُهُ مُرُوَّتُهُ . ^{( 1 )}

شرف مرد به پاكي و زيبايي اش به جوان مردي است .

اين پاكي بايدهم درظاهروهم در باطن واخلاق انسان باشد ، ولي آنچه نشانه وجود چنين پاكي است ، حسن رفتار با ديگران است وگرنه از شرافت و بزرگواري خبري نيست ، چنان كه بنا بر نقل اهل سنت ، علي ( عليه السلام ) فرمود :

لا شَرَفَ مَعَ سُوْءِ الْاَدَبِ . ^{( 2 )}

با بدادبي ، شرافتي نيست .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غررالحكم و دررالكلم ، ج 4 ، ص 180 .

2 . رشيدالدين وطواط ، مطلوب كل طالب ، دفتر انتشارات اسلامي ، ص 10 ، كلمه 17 .

كنترل خشم

خشم و غضب بر هم زننده تعادل روحي انسان است و آتشي است كه مي تواند ويراني ها و خسارت هاي فراواني به بار آورد . اين اسب سركش اگر مهار نشود ، آسيب هاي جبران ناپذيري به سرنشين خود وارد مي سازد . متأسفانه بعضي از مردم هنگام خشم گين شدن ، كنترل خود را از دست مي دهند و به هر كاري دست مي زنند تا آتش غضب خود را فرو نشانند . ازاين رو ، ممكن است آبروي ديگران را بريزند يا انواع تهمت ها را نثار طرف مقابل كنند . اين در حالي است كه عصبانيت ، مجوزي براي ريختن آبروي ديگران نيست و اسلام هرگز اجازه نمي دهد كه انسان هنگام خشمناك شدن ، به هر كاري دست بزند . از آنجا كه عصبانيت ، بيش از همه به خود شخص عصباني زيان مي رساند ، بايد در حال خشمگيني از هرگونه كار شتاب زده خودداري كرد . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

اِكْظِمِ الْغَيْظَ عِنْدَ الْغَضَبِ وَتَجاوَزْ مَعَ الدَّوْلَةِ تَكُنْ لَكَ الْعاقِبَةُ . ^{( 1 )}

هنگام غضب ، خشم خود را فرو كش و هنگام قدرت درگذر . در اين صورت ، عاقبت خوشي در انتظار توست .

در كلامي ديگر كه اهل سنت روايت كرده اند ، حضرت مي فرمايد :

كسي كه مهار خشم و غضب خود را به دست خويش نگيرد ، در حقيقت ، عقل او ناقص است .

مَنْ لَم يَمْلِكْ غَضَبَه ، لَم يَكْمُلُ عَقْلُهُ . ^{( 2 )}

كسي كه مالك غضب خود نشده ، عقلش كامل نگشته است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غررالحكم ، ج 2 ، ص 197 .

2 . سجع الحمام ، ص 418 .

اصلاح نفس

زنگار گناه و پيروي از هوا به تدريج جان پاك و فطرت خدادادي را آلوده مي سازد و آدمي را به انحراف مي كشاند . انسان در زندگي خود ، خواه ناخواه ، عيب ها و كاستي هايي دارد كه خود بهتر از ديگران ، آنها را مي شناسد . هواهاي نفساني هميشه مانع تكامل انسان مي شود و به او اجازه نمي دهد به اصلاح خود بينديشد و عيب خويش را برطرف سازد . هرچند آدمي فطرت پاك خود را به كدورت گناه آلوده است ، ولي خداوند اين توانايي را به انسان داده است كه براي مبارزه با نفس ، تلاشي پي گير را آغاز كند و به تدريج ، عيب هاي دروني خود را يكي پس از ديگري كنار بگذارد تا دوباره شبستان وجود خويش را به پاكي بيارايد . او مي تواند به وسيله مبارزه با نفس ، سياهي هاي وجود خويش را برطرف سازد و به فطرت اصيل خود بازگردد . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

مَنْ اَجْهَدَ نَفْسَهُ فِي اصْلاحِها سَعِدَ . ^{( 1 )}

هر كس در اصلاح نفس خود بكوشد ، رستگار خواهد شد .

مقصود از اين اصلاح نفس ، وجين علف هاي هرز به نام هوا و هوس است كه مزرعه سبز زندگي را به خشكاندن تهديد مي كند . حضرت در كلامي ديگر به مبارزه با آن فرا خوانده است و مي فرمايد :

جَاهِدُوا اَهْوَاءَكُمْ كَما تُجاهِدُون اَعْدَائَكُمْ . ^{( 2 )}

همچنان كه با دشمنان خود مبارزه مي كنيد ، با هوا و هوس هاي خود مبارزه كنيد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غررالحكم ، ج 5 ، ص 258 .

2 . سجع الحمام ، ص 162 .

پرورش روح

بهترين انسان ها كساني هستند كه ظاهر و باطني يك دست و پيراسته دارند . آنان يگانه روزگار و خوب ترين بندگان خدايند . همه افراد توفيق يافتن دوستي هم دل و هم زبان را نمي يابند . چه بسا انسان هايي كه چهره اي زيبا و جذاب ، ولي باطني بيمار و آلوده دارند . لطف خداوند رحيم ايجاب مي كند كه عيب اين افراد پوشيده بماند و آبرويشان حفظ شود ، ولي در هر حال ، خود انسان از باطنش آگاه است و نبايد از اين لطف خداوند سوء استفاده كند ، بلكه بايد در برابر اين پرده پوشي بكوشد عيب هاي باطني اش را به تدريج برطرف كند تا ظاهر و باطنش نيكو شود . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

ما اَقْبَحَ بِالاِْنْسانِ باطِناً عَلِيلا وَظاهِراً جَمِيلا . ^{( 1 )}

چه قدر زشت است كه انسان باطني بيمار و ظاهري زيبا داشته باشد .

توجه داشته باشد كه خداوند در قيامت بر اساس واقعيت حكم مي راند ، چنان كه آن حضرت در كلامي ديگر به نقل اهل سنت مي فرمايد :

مَن كانَ ظاهِرُهُ اَرْجَحُ مِنْ بَاطِنِه خَفَّ ميْزَانُهُ يَوْمَ الْقَيَامَةِ وَمَنْ كانَ بَاطِنُهُ اَرْجَحُ مِنْ ظَاهِرِه ثَقُلَ مِيزَانُهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ . ^{( 2 )}

آن كسي كه ظاهرش بهتر ازباطنش باشد ، درروز قيامت ، ترازوي عملش سبك خواهد بود و كسي كه باطنش بهتر از ظاهرش باشد ، در روز قيامت ، ترازوي عملش سنگين خواهد بود .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غررالحكم ، ج 6 ، ص 97 .

2 . علي متقي هندي ، كنز العمال ، بيروت ، مؤسسه الرساله ، ج 3 ، ص 75 .

حساب كشي از نفس

انسان موجودي است مركب از عقل و غريزه و احساسات و خواه ناخواه در زندگي ، خطا مي كند . اين خطاها به گرد و غباري مي مانند كه بر آيينه روح مي نشينند و آن را تاريك مي كنند و صفا و روحانيتش را مي گيرند .

بايد چاره اي جست تا از ميزان خطاها كاسته شود . اگر انسان كارهايي را كه در طول روز انجام داده است ، به هنگام شب ، در نظر آورد و آنها را در محكمه وجدان بررسي كند ، مي تواند اندكي از ميزان خطاهايش بكاهد . اين كار در گشايش زندگي مادي و معنوي آدمي بسيار نقش دارد ، به شرطي كه استمرار يابد و انسان با شناخت نقاط ضعف خود ، در پي اصلاح آنها برآيد . اصولا بعضي رفتارها در نگاه نخست ، ناشايست جلوه نمي كند ، ولي اگر با دقت به آنها بنگريم ، نقاط تاريك آن روشن مي شود و آدمي با آگاهي از اشتباه و لغزش خويش مي كوشد از تكرار آن بپرهيزد . حضرت علي ( عليه السلام ) در توصيه به اين امر مي فرمايد :

لَيْسَ مِنّا مَنْ لَمْ يُحاسِبْ نَفْسَهُ فِي كُلِّ يَوْم . ^{( 1 )}

آن كس كه هر روز از نفس خود حساب كشي نكند ، از ما نيست .

و در سخني ديگر كه اهل سنت نقل كرده اند ، مي فرمايد :

مَنْ لَمْ يُحاسِبْ نَفْسَهُ قَبْلَ يَوْمِ اَلْقَيامَةِ حَلَّ بِهِ اَلْنَّدَمُ . ^{( 2 )}

كسي كه به حساب نفس خود ( در دنيا ) پيش از آمدن قيامت نرسد ، پشيماني سزاوار او خواهد بود .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . اصول كافي ، ج 2 ، ص 453 .

2 . احمد بن مروان دينوري ، المجالس و الجواهر ، بيروت ، دار ابن حزم ، ج 1 ، ص 288 .

توبه

آمرزش خواهي از خدا ، وسيله رهايي انسان از آسيب هاي نافرماني و رنج هاي گناهان است . اصولا هر چيزي چاره اي دارد و چاره گناهان ، توبه است . جان و روان آدمي در زمزم توبه شستوشو مي شود و صفا و نورانيت باطن به او بازمي گردد . بايد دانست كه زيباترين توبه ، توبه خالص ، راستين و بدون بازگشت است . توبه كننده آن چنان به خدا روي مي آورد و تعهد مي كند كه دگرباره به سوي گناه بازنگردد . گناه كاران در صورت بازگشت و توبه ، علاوه بر اينكه مورد استقبال و توجه مؤمنان قرار مي گيرند ، خداوند نيز درهاي رحمت را به سوي آنان مي گشايد و چنان نوري به قلبشان مي تاباند كه احساس مي كنند مورد الطاف خداوندي قرار گرفته اند . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

مَنْ تَرَكَ الشَّرَّ فُتِحَتْ عَلَيْهِ اَبْوابُ الْخَيْرِ . ^{( 1 )}

هر كس بدي را رها كند ، درهاي خير به رويش گشوده خواهد شد .

اگر همچنان بر بدي اصرار بورزد ، بايد بداند كه باركش همه عيب هاست اگر زود نجنبد ، چه بسا راه رهايي برويش بسته شود . حضرت مي فرمايد :

اَلْشَّرُّ جَامِعٌ لِمَساوِيَ اَلْعُيُوبِ . ^{( 2 )}

بدي دربردارنده همه زشتي ها و عيب هاست .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غررالحكم ، ج 5 ، ص 276 .

2 . سجع الحمام ، ص 319 .

تقويت اراده

اراده انسان تمام هستي اوست . كسي كه اراده ندارد ، شخصيت هم ندارد . انسان ضعيف النفس ، سست اراده است و در برابر مشكلات ، خود را مي بازد . در مقابل ، انسان هاي با اراده بر مشكلات چيره مي شوند و چون كوه در برابر حوادث مي ايستند و آنها را از پاي درمي آورند . پس در راه تقويت اراده بايد با هوس ها مبارزه كرد و با تمرين ، راه بندگي پيمود . انسان تنها با نيروي اراده مي تواند بر دشمن درون و بيرون پيروز شود . افراد سست اراده در برابر دشمنان ناتوانند و به راحتي تسليم مي شوند و به همين دليل ، هيچ گاه به مقصد و هدف خويش نخواهند رسيد . امام دلاوران و جوان مردان ، علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

مَنْ ضَعُفَ جِدُّهُ قَوِيَ ضِدُّهُ . ^{( 1 )}

هر كس اراده اش سست باشد ، دشمنش نيرومند است .

و در سخني ديگر ، تقويت اراده در طاعت الهي را خواستار شده است و مي فرمايد :

اِذَا قَوَيْتَ فَاقو عَلي طاعَةِ اللهِ وَاِذَا ضَعُفْتَ فَاْضْعُفْ عَنْ مَعْصِيَةِ اللهِ . ^{( 2 )}

اگر خواستي توانا باشي ، در طاعت الهي توانا باش و اگر خواستي ناتوان باشي ، در معصيت الهي ناتوان باش .

عاقبت انديشي

عاقبت انديشي يكي از رازهاي بزرگ كام يابي است . انسان بايد درباره نتايج كارش تفكر كند و عاقبت انديش باشد . اگر توانست نتيجه خوبي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غررالحكم ، ج 5 ، ص 212 .

2 . كفاية الطالب ، ص 69 .

براي آن كار پيش بيني كند ، در انجام دادنِ آن بكوشد و اگر نتيجه را مثبت نديد ، به آن نزديك نشود ، اگرچه به ظاهر ، كار مفيدي به نظر آيد . شتاب زدگي و بدون تأمل و تدبّر در هر كاري وارد شدن ، نتيجه اي جز حسرت و پشيماني در پي نخواهد داشت و زيان هاي جبران ناپذيري بر انسان وارد مي سازد . چه بسيار عصبانيت هاي آتشين كه جان انساني را گرفته و ديگري را به پيش ميله هاي زندان و فرجام ناگوار قصاص كشانده و بنيان خانواده ها را از بين برده است . آن گاه آدمي هم دم آه افسوس و اشك ندامت بوده و با خود انديشيده است كه اي كاش قدري بيشتر مي انديشيدم و خود را كنترل مي كردم . به راستي ، اگر آدمي در زندگي ، سنجيده و حساب شده عمل كند ، باز هم به درد بي درمان « اي كاش ، اي كاش ! » گفتن دچار خواهد شد ؟ مولاي متقيان ، علي ( عليه السلام ) بنا بر نقل شيعه و اهل سنت در اين باره مي فرمايد :

اَلتَّدْبِيرُ قَبْلَ الْعَمَلِ يُؤْمِنُ النَّدَمَ . ^{( 1 )}

عاقبت انديشي پيش از انجام دادن كار ، انسان را از پشيماني ايمن مي دارد .

ميانه روي

رعايت اصل تعادل و ميانه روي در زندگي در سيره پيشوايان ديني همواره مورد تأكيد بوده و در آموزه هاي قرآني از افراط و تفريط و خارج شدن از حدّ اعتدال نكوهش شده است . حساب گري و ميانه روي در زندگي سبب مي شود انسان از شرايط بحراني و مشكلات زندگي به

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غررالحكم ، ج 1 ، ص 372 ؛ محمد بن سلامه قضايي ، دستور معالم الحكم ، بيروت ، شركت دار ارقم بن ابي ارقم ، ص 67 .

راحتي بگذرد . در مقابل ، زياده روي و تفريط ، آدمي را مغلوب مشكلات مي كند . انسان هاي حساب گر و آينده نگر ، در زندگي ميانه رو هستند و تلاش مي كنند زندگي معصومين ( عليهم السلام ) را الگوي خود قرار دهند . اين افراد همواره حدّ اعتدال و ميانه روي را برمي گزينند و از ريختوپاش هاي بي مورد و تحمل هزينه هاي غيرضروري دوري مي كنند و تلاش مي كنند همواره زندگي اقتصادي خود را بر اساس الگوي صحيح برگرفته از منش معصومين ( عليهم السلام ) تنظيم كنند . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

مَنِ اقْتَصَدَ فِي الْغِني وَالْفَقْرِ فَقَدِاسْتَعَدَّ لِنَوائِبِ الدَّهْرِ . ^{( 1 )}

هر كس هنگام دارايي و ناداري ميانه رو باشد ، براي تحمل مشكلات زندگي آمادگي خواهد داشت .

در كلامي ديگر مي فرمايد :

لَمْ يُهْلَكْ مَنِ اقْتَصَدَ و لَمْ يَفْتَقِرْ مَنْ زَهَّدَ . ^{( 2 )}

كسي كه ميانه روي كند ، نابود نشود و كسي كه زهد بورزد ، فقير نخواهد گشت .

پرهيز از ثروت طلبي

مال و ثروت مي تواند وسيله گره گشايي از مشكلات ديگران باشد . با وجود اين ، اگر به دست نااهلان بيفتد ، ممكن است سبب هلاك هر چه بيشتر فرد و جامعه شود . در طول تاريخ ، بيشتر بدبختي هايي كه گريبان گير جوامع انساني شده ، در پي بدمستي هاي ثروتمندان مغرور بوده است . آناني كه نمي دانند سرمايه خود را چگونه و در كجا مصرف كنند و آن را

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غررالحكم ، ج 5 ، ص 431 .

2 . سجع الحمام ، ص 342 .

در راه هاي ناصحيح و نامشروع به كار مي بندند ، به جاي اينكه از نعمت دارايي ، وسيله نجات خويش را فراهم كنند ، با خرج كردن آن در راه عيش و عشرت ، هدف از آفرينش انساني خويش را از ياد مي برند . بنابراين ، همواره بايد متوجه بود كه با ثروت اندوزي ، شخصيت انساني مان مسخ نشود و گرفتار عذاب الهي نشويم . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

اِسْتَعِيذُوا بِاللّهِ مِنْ سَكْرَةِ الْغِني فَاِنَّ لَهُ سَكْرَةً بَعِيدَةَ الاِْفاقَةِ . ^{( 1 )}

از مستي توانگري به خدا پناه ببريد ؛ چون آن را مستي عجيبي است كه به هوش آمدن از آن بسيار دور است .

آن حضرت در سخني ديگر كه اهل سنت روايت كرده اند ، راه پيش گيري از مستي توانگري را دو چيز مي داند :

مَا اَحْسَنَ تَواضُعُ الْغَنيّ لِلْفَقِيرُ رَغْبَةً فِي ثَوَابِ اللهِ وَاَحْسَنُ مِنْهُ تْيهِ الفَقيرِ عَلَي الْغَنِيِّ ثِقَةً بِاللّهِ عَزَّ وَجَلَّ . ^{( 2 )}

چه نيكوست فروتني توانگر براي نيازمند براي رسيدن به پاداش الهي و نيكوتر از آن روي گرداني نيازمند از توانگر به جهت اعتماد بر خدا است .

ساده زيستي

گروهي از انسان ها با اينكه مي دانند دنيا ، زودگذر است ، خود را بنده دنيا مي سازند . اينان چنان در گرداب تجمل گرايي غرق مي شوند كه گذرگاه بودن دنيا را از ياد مي برند . در مقابل ، برخي زندگي ساده ، بي آلايش ، پاك و باصفايي دارند و از آلودگي هايي كه بر زندگي مردمان

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . همان ، ج 2 ، ص 262 .

2 . ابوحامد غزالي ، احياء علوم الدين ، بيروت ، دارالمعرفة ، ج 2 ، ص 206 .

دنياطلب سايه افكنده است ، به دورند . اين افراد راهي را انتخاب كرده اند كه پيامبران خدا و بندگان صالح پيموده اند و هرگز حاضر نيستند يك روز از زندگي پاك و بي آلايش خود را با ماديات و منافع دنيوي عوض كنند . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

اَلزُّهْدُ فِي الدُّنْيا الرّاحَةُ الْعُظْمي . ^{( 1 )}

ساده زيستي در دنيا ، بزرگ ترين آسايش است .

امام ( عليه السلام ) در سخني ديگر به فايده زهدورزي اشاره مي كند و مي فرمايد :

وَازهِدْ فِي الْدُّنيا يُبَصِّرُكَ اللهُ عَوْرَاتِها . ^{( 2 )}

در دنيا زهد بورز . خداوند زشتي هاي دنيا را به تو مي نمايد .

كار براي آخرت

هر روز مي گذرد و قافله دنيا ، مسافراني را چند روز با خود سير مي دهد . سپس با تنها گذاشتن آنان كه مي پنداشتند بايد در اين كوي براي هميشه رحل اقامت بيفكنند ، به سراغ افراد جديد مي رود . انسان در اين دنيا ، دوران كوتاه و بسيار محدودي دارد و بي شك ، پايان عمر او به معناي فاني شدن نيست ، بلكه نقطه آغازي است براي زندگاني جاودانه . نكته مهم اين است كه انسان در آن جهان بايد پاسخ گوي كردارهاي دنيايي خويش باشد . در آنجا هيچ چيز مطلوب تر از كردار نيك نيست و همه به عمل صالح نياز دارند . در آخرت ممكن است شخص آنچه را پناه گاه خويش مي پنداشت ، پوچ و بي اعتبار بيابد و خود را سرزنش كند . چرا

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غررالحكم ، ج 1 ، ص 347 .

2 . سجع الحمام ، ص 71 .

توش و توانش را صرف همت هاي ناپايدار دنيايي كرده است . آن گاه كه خويشتن را در اين حال مي بيند ، بيش از هر زمان ديگر ، خود را ناتوان خواهد يافت . پس آيا بهتر نيست به جاي تكيه بر زندگي زودگذر دنيا ، خود را به عمل صالح مجهز كنيم ؟ حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

مَنْ عَمِلَ لِلدُّنْيا خَسِرَ . ^{( 1 )}

هر كس براي دنيا كار كند ، زيان كرده است .

حضرت در سخني ديگر به نقل از اهل سنت مي فرمايد :

خُذْ مِنَ الدُّنيا مَا اَتَاكَ وَتَوَلَّ عَمَّا تَوَلّي عَنْكَ . ^{( 2 )}

آنچه از دنيا به تو روي آورد ، بگير و آنچه از تو برگرداند ، رهايش كن .

پرهيز از حرام خواري

بهره مندي از تقواي الهي و رعايت حلال و حرام يكي از نشانه هاي اهل ايمان است . آنان اطاعت از دستورهاي الهي را با تمام وجود پذيرفته اند و بندگي خدا را افتخاري سعادت بخش براي خود مي شمارند . پس هيچ گاه لذت هاي زودگذر دنيا را با نعمت هاي پايدار جهان باقي عوض نمي كنند . انسان در اين جهان خاكي مدت كوتاهي زندگي مي كند و نمي داند چهوقت و در چه حالي از دنيا مي رود . بنابراين ، بايد توجه داشته باشيم كه مبادا غذايي را كه مصرف مي كنيم ، حرام باشد و با استفاده از آن ، باطن خود را به پليدي آلوده سازيم . خوردن مال حرام از گناهان بزرگ است و انسان حرام خوار بايد خود را براي بازخواست الهي آماده سازد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غررالحكم ، ج 5 ، ص 181 .

2 . كنز العمال ، ج 6 ، ص 175 .

حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

بِئْسَ الطَّعامُ الْحَرامُ . ^{( 1 )}

بدترين خوراك ها ، مال حرام است .

به همين جهت ، در سخني ديگر براي پرهيز از حرام خواري مي فرمايد :

اَجْمِلْ فِي الْطَّلَبِ وَاعْرِفْ سَبِيلَ الْمَكْتَسَبِ . ^{( 2 )}

در طلب روزي زيبا و نيك وارد شو و راه كسب حلال را بشناس .

دوري از حرام

پيروي از دستورهاي الهي ، نتيجه اي جز نيك فرجامي ندارد . شارع مقدس از آنجا كه بعضي از امور را مانع كمال و سلامت انسان مي داند ، آنها را حرام دانسته و اموري را كه راه دست يابي به كمال را براي آدمي آسان مي سازد ، واجب كرده است . ازاين رو ، هر مسلماني موظف است حرام و حلال خدا را رعايت كند . متأسفانه بسياري از مردم دچار هواي نفس مي شوند و برخلاف شريعت و دستورهاي الهي ، به كار خلاف دست مي زنند . بي شك ، اين كار نوعي ستيزه جويي با قانون الهي و آموزه هاي پيامبران است . اين افراد با اندكي تفكر درمي يابند كه زيان كار خواهند بود و پي آمدهاي اين سرپيچي دامن گيرشان مي شود كه جز زيان ابدي چيزي نيست . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

لا وَرَعَ اَنْفَعُ مِنْ تَجَنُّبِ الْمَحارِمِ . ^{( 3 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غررالحكم ، ج 3 ، ص 251 .

2 . كنز العمال ، ج 16 ، ص 175 .

3 . غررالحكم ، ج 6 ، ص 415 .

هيچ پارسايي ، سودمندتر از ترك كارهاي حرام نيست .

در سخني ديگر كه از اهل سنت نقل شده است ، مي فرمايد :

شُكْرُ كُلِّ نِعْمَة اَلْوَرَعُ عَنْ مَحَارِمِ اللّهِ . ^{( 1 )}

شكر هر نعمتي ، پارسايي كردن از چيزهايي است كه خداوند حرام كرده است .

دعا

يكي از نيازهاي اساسي انسان امروز نيازهاي روحي و معنوي است كه با دعا و درخواست از پروردگار مي تواند نيازهاي معنوي خود را برآورد . انسان در زندگي ماشيني ، وقتي خسته و درمانده از كار روزانه به خانه برمي گردد ، مي خواهد خود را با قدرتي فناناپذير پيوند دهد و به آرامش روح و روان دست يابد . دعا ، رابطه انسان را با خدا بيشتر مي كند و او را به سوي معنويت مي كشاند . انسان هاي بسياري از راه ارتباط با خدا و زمزمه هاي وصل و دعاهاي عارفانه ، بهترين توفيق هاي مادي و معنوي را به دست مي آورند و چه بسا كه راه صدساله را يك شبه مي پيمايند . خداوند نيز هرگاه مي خواهد بنده اش را بپذيرد ، حس نياز به دعا و نيايش را در او تقويت مي كند تا در پرتو آن ، به نيازهاي او پاسخي در خور دهد . خداوند بسيار كريم تر از آن است كه بنده اي ، عاشقانه و عارفانه او را بخواند و پاسخي نيكوتر از درخواست بنده اش به او ندهد . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

مَنْ دَعَا اللّهَ اَجابَهُ . ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . دستور معالم الحكم ، ص 69 .

2 . غررالحكم ، ج 5 ، ص 445 .

هر كس خدا را بخواند ، خداوند ، او را اجابت مي كند .

در سخني ديگر مي فرمايد :

قَدْ اَذِنَ لَكَ وَضَمِنَ الْاِجَابَةَ . ^{( 1 )}

خداوند به تو اجازه دعا داده و اجابتش را نيز ضمانت كرده است .

حال اين ماييم و اين خداي مهربان * * * گر گدا كاهل بود ، تقصير صاحب خانه چيست ؟

آمرزش

بنده خوب خدا در زلال آمرزش خواهي ، خود را تطهير مي سازد و ناخالصي ها را از تن و جان خويش پاك مي كند . انسان در طول زندگي ، گناهاني انجام مي دهد كه پس از آن ، پشيمان مي شود ، به خدا روي مي آورد و توبه و تعهد مي كند كه ديگر آن گناه را تكرار نكند . در صورت وجود چنين توفيقي ، جاي اميدواري هست . با اين حال ، برخي اهل توبه و بازگشت و در فكر ترك گناه نيستند ، غافل از اينكه در يك لحظه نامعلوم ، مرگ انسان فرا مي رسد و توفيق توبه نمي يابند . راستي چه وقت بايد به درگاه بي نياز روي آورد ؟ به يقين ، زماني كه درهاي آمرزش بسته نشده باشد . در آموزه هاي ديني آمده است كه حتي كاتبان الهي ، زماني را به بندگان خطاكار فرصت مي دهند تا با انابه و توبه ، به درگاه احديت روي آورند . ازاين رو ، تا آن زمان ، از نوشتن گناهان نيز بازمي ايستند تا شايد فرد گناه كار توبه را دريابد و با پرونده سياه از گناه به پيشگاه خداوند حاضر نشود . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . كنز العمال ، ج 16 ، ص 173 .

اَلاِْسْتِغْفارُ دَواءُ الذُّنُوبِ . ^{( 1 )}

آمرزش خواهي ، داروي گناهان است .

و در سخني ديگر كه اهل سنت از آن حضرت نقل كرده اند ، مي فرمايد :

اَلْاِسْتِغْفَارُ يَحُتُّ الْذُنُوبِ . ^{( 2 )}

آمرزش خواهي ، گناهان را فرو مي ريزد .

عبادت شايسته

عبادت نوعي شكرگزاري از نعمت هاي بي شمار الهي و نشانه بندگي انسان در برابر خداوند است . انجام عبادت بايد با نشاط و در بهترين ساعت ممكن انجام شود . وقتي انسان براي عبادت در پيشگاه خداوند قرار مي گيرد ، بايد بكوشد عبادتش بدون خستگي و دل سردي انجام شود . بسياري از مردم تا وقتي كه سرگرم داد و ستد يا تفريح يا كارهاي دنيايي اند ، هرگز احساس خستگي نمي كنند ، ولي همين كه مي خواهند چند ركعت نماز بخوانند ، مانند كسي كه قرار است بار سنگيني بر دوش گيرد ، احساس خستگي و بي حالي مي كنند . اين كار ناپسند ، نوعي ناسپاسي در حق خالق است . پس بايد پيوند خود را با خدا قوي تر كنيم و عبادت هاي بي روح را به نيايش همراه با شوق روحاني و اخلاص بدل سازيم . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

فَضِيلَةُ السّادَةِ حُسْنُ الْعِبادَةِ . ^{( 3 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غررالحكم ، ج 1 ، ص 228 .

2 . سجع الحمام ، ص 72 .

3 . غررالحكم ، ج 4 ، ص 412 .

فضيلت بزرگان به نيكو نيايش كردن است .

و در مقابل سستي و تنبلي در عبادت است كه حضرت بنا به نقل اهل سنت درباره اش مي فرمايد :

آفَةُ الْعِبَادَةِ اَلْفَتْرَةُ . ^{( 1 )}

سستي و تنبلي آفت عبادت است .

سحرخيزي

برخي افراد ساعت خواب خود را به گونه اي تنظيم مي كنند كه به سحرخيزي عادت كنند و ساعتي پيش از اذان صبح ، به عبادت و بندگي خدا مشغول باشند و هم آواز با مرغان سحري ، خدا خدا گويند . اين افراد در اوايل شب مي خوابند تا از نعمت بيداري سحر برخوردار شوند و با دعا و نماز صبحگاهي ، دل و جان را در زمزم زلال مناجات شستوشو دهند . متأسفانه عده اي از افراد ، تا پاسي از شب بيدار مي مانند و بر اثر خستگي و كسالت از نعمت سحرخيزي محروم مي مانند . اينان افزون بر اينكه فريضه نماز را ترك مي كنند ، از كسب روزي حلال نيز بهره اي نمي برند . هميشه به ياد داشته باشيم كه سحرخيزي به هر دليل كه باشد ، عادتي با ارزش و مايه بركت است . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

باكِروا فَالْبَرَكَةُ فِي الْمُباكَرَةِ . ^{( 2 )}

سحرخيز باشيد ؛ كه بركت در سحرخيزي است .

در سخن ديگر به نقل اهل سنت مي فرمايد :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . كنز العمال ، ج 16 ، ص 216 .

2 . غررالحكم ، ج 3 ، ص 264 .

غَلِّش بِالفَجْرِ تَلْقِ اللهَ تَعالي اَبْيَضَ الْوَجْهِ . ^{( 1 )}

سحرخيز باش تا خدا را با روي سفيد ديدار كني .

انس گرفتن با قرآن

توسل به تكيه گاهي مطمئن ، آرامش بخش انسان در مشكلات زندگي است و چه پناهگاهي مطمئن تر از كلام وحي و كتاب زندگي كه راهنماي سعادت انسان و نگه دار او از لغزش هاست . آنان كه مي خواهند در مشكلات زندگي ، دچار وحشت و اضطراب نشوند و حوادث گوناگون ، قلبشان را نلرزاند و چون كوه استوار و پابرجا باشند ، بايد خود را با آيات دل نشين قرآن مأنوس سازند . اين كار به همه زواياي زندگي فرد روشنايي و صفا مي بخشد و چنان اطمينان و اعتمادي به انسان مي دهد كه هر وحشت و اضطرابي را به امنيت و رحمت تبديل مي كند . آنان كه با قرآن هم دم هستند ، مايه آرامش خاطر ديگرانند ؛ زيرا با خزانه رحمت الهي پيوندي ناگسستني دارند . آورنده قرآن مجيد براي خواندن و انس گرفتن با آن ، ارج و اهميت ويژه اي قائل بود و شب ها تا سوره هاي حديد ، حشر ، صف ، جمعه و تغابن را نمي خواند ، نمي خفت . در سيره پيشوايان ما نيز كه به حق مفسران قرآنند ، انس گرفتن با قرآن بسيار مشهود است . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

مَنْ آنَسَ بِتِلاوَةِ الْقُرْانِ لَمْ تُوحِشْهُ مُفارَقَهُ الْاِخْوانِ . ^{( 2 )}

هر كه با قرآن مأنوس است ، از دوري ياران وحشتي ندارد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . دستور معالم الحكم ، ص 142 .

2 . غررالحكم ، ج 5 ، ص 369 .

در سخني ديگر كه اهل سنت نقل كرده اند ، قرآن را چنين توصيف مي كند :

عَلَيْكُمْ بِكتابِ اللهِ عَزَّوَجَلَّ فِاِنَّهُ فِيهِ نَبَأَ مَا قَبْلَكُمْ وَنَبَأَ ما يَأتِي بَعْدَكُمْ وَالْحُكْمُ فِيهِ بَيِّنٌ . . . فَهُوَ حَبْلُ اللهِ الْمَتِينُ وَنُورُهُ الْمُبينُ وَشِفَاءُهُ النَّافِعُ عِصْمَةٌ لِمَنْ تَمَسّكَ بِهِ و نَجاةٌ لِمَنْ تَبِعَهُ لا يَمُوجُ فَيُقَامَ وَلا يَزْيِغُ فَيَتَشَعَّبَ وَلا تَنْقَضِي عَجائِبُهُ . ^{( 1 )}

بر شما باد روي آوردن به كتاب خداي عز و جل ؛ زيرا در آن ، خبر گذشتگان و آيندگان است . حكمش ، روشن است . ريسمان محكم الهي و نور آشكار الهي است و درمانش سودمند است . مانع از گمراهي كسي است كه به آن بياويزد و نجات است براي كسي كه از دستورهايش پيروي كند . كج نمي شود تا نيازمند راست كردن باشد و گمراهي نمي كند تا چند راه داشته باشد و شگفتي هايش پايان نمي پذيرد .

آخرين نماز

شيفتگي انسان مؤمن به نماز بايد همچون شيفتگي انسان گرسنه به غذا و انسان تشنه به آب باشد . بايد دانست كه نماز واقعي ، نمازي است كه روح داشته باشد و روح نماز ، حضور قلب است . انسان بايد تلاش كند همواره نمازش با حضور قلب باشد و بهتر آن است هر وقت به نماز مي ايستد ، احساس كند اين ، آخرين نماز اوست و ديگر توفيق نماز خواندن نخواهد داشت . با چنين انديشه اي ، ديگر نماز خواندنش بدون توجه نخواهد بود و همه تلاش خود را به كار مي برد تا اين آخرين نماز را با توجه كامل و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . كنز العمال ، ج 16 ، ص 193 .

حضور قلب بخواند . گذشته از اين ، از كجا معلوم كه به راستي نمازي كه مي خوانيم ، آخرين نمازمان نباشد . پس آيا بهتر نيست كه فرصت ها را غنيمت شماريم ؟ حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

اِذا قامَ اَحَدُكُمْ اِلَي الصَّلوةِ فَلْيُصَلِّ صَلوةَ مُوَدِّع . ^{( 1 )}

وقتي يكي از شما به نماز مي ايستد ، بنا را بر اين بگذارد كه آخرين نماز اوست .

بايد توجه داشت كه چنين عبادت كردني بسيار دشوار است و جز از آزادگان برنمي آيد ؛ همانان كه به روايت شيعه و اهل سنت ، علي ( عليه السلام ) درباره آنان مي فرمايد :

اِنّ قَوْماً عَبَدُوا اللهَ رَغْبَةً فَتِلْكَ عِبَادَةُ الْتُّجَّارِ وَاِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللهَ رَهْبَةً فَتِلْكَ عِبَادَةُ الْعَبِيدِ وَاِنّ قَوْماً عَبَدُوا اللهَ شُكْرَاً فَتِلْكَ عِبَادَةُ الْاَحْرار . ^{( 2 )}

برخي ، خدا را به اميد رسيدن به بهشت مي پرستند كه اين عبادت تاجران است . برخي از ترس مي پرستند كه اين عبادت بردگان است . برخي براي شكر ، خداي را مي پرستند اين عبادت آزادگان است . ( كه از قيد بهشت و دوزخ ، آزادند )

عيب شناسي

بي شك ، هر يك از ما انسان ها عيب هايي داريم ، ولي به علت خوش بيني يا آن عيب ها را نمي بينيم ، يا اگر هم ببينيم ، توجهي نمي كنيم ؛ در حالي كه بايد درباره عيب خود فكر كنيم و در پي اصلاح آن باشيم .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غررالحكم ، ج 3 ، ص 133 .

2 . سجع الحمام ، ص 111 .

بهتر است از دوستان خود نيز براي شناختن عيب هايمان كمك بگيريم و به هر شكل ممكن با تمام توان ، عيب هايمان را از بين ببريم تا به انساني پيراسته از عيب و نقص بدل شويم كه در شأن مسلمان مؤمن است . خداوند ، بندگان مؤمن خود را بدون نقص و عيب مي پسندد . ازاين رو ، تمام كوشش يك انسان هدفمند بايد پيرايش درون از كاستي ها و عيب ها و دست يابي به كمال و تعالي و خداگونگي باشد . مسلمان دو روزش مثل هم نيست و هر روز گامي تازه به سوي اصلاح و سازندگي برمي دارد . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

اَبْصَرُ النّاسِ مَنْ اَبْصَرَ عُيوبَهُ وَاقَلَعَ عَنْ ذُنُوبِهِ . ^{( 1 )}

بيناترين مردم كسي است كه عيب هاي خود را ببيند و از گناهانش دوري گزيند .

و در سخني ديگر كه اهل سنت آن را نقل كرده اند مي فرمايد :

مَنْ اَبْصَرَ عَيْبَ نَفْسِهِ شُغِلَ عَنْ عَيْبَ غَيْرِهِ . ^{( 2 )}

كسي كه عيب خود را ببيند ، به دنبال عيب غير خود نخواهد بود .

يكي از مهم ترين وظايف انسان ، شناخت عيب هاست . البته اين كار به ظاهر ساده به نظر مي آيد ، ولي بسيار دشوار است . زيرا بر اثر حب نفس ، بسياري از انسان ها ، عيب هاي خود را نمي بينند يا عيب هاي بسيار بزرگ خود را كوچك مي شمارند . بايد كوشيد تا به هر وسيله ممكن ، به عيب هاي خويشتن پي برد و تا فرصت از دست نرفته است ، در پي اصلاح آنها برآمد . يكي از راه هاي شناسايي عيوب خويشتن ، هم نشيني با دوستان

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غررالحكم ، ص 410 .

2 . سجع الحمام ، ص 381 .