بخش 3

نيك و شايسته است ؛ زيرا دوست شايسته و صالح ، آينه اي است كه مي تواند عيب هاي انسان را نشان دهد . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

مِنْ اَشَدِّ عُيُوبِ الْمَرْءِ اَنْ تَخْفي عَلَيْهِ عُيُوبُهُ . ^{( 1 )}

از بدترين عيب هاي شخص ، اين است كه عيب هاي خودش را نشناسد .

بدتر از آن ، ديدن عيب هاي ديگران و عيب جويي از آنان و نديدن عيب هاي خود است ، چنان كه آن حضرت بنا بر نقل اهل سنت مي فرمايد :

مَنْ نَظَرَ في عُيُوبِ النَّاس فَاَنْكَرَها ثُمَّ رَضِيَهُ لِنَفْسِهِ فَذَلِكَ اَلْاَحْمَقُ بِعَيْنِهِ . ^{( 2 )}

كسي كه به عيب هاي ديگران نگاه كند و آنها را زشت بداند ، ولي خود بدان عمل كند ، چنين كسي احمق واقعي است .

بردباري

بردباري نشانه قوت اراده است . انسان بردبار با كارش نشان مي دهد كه مي تواند در مقابل حوادث سنگين روزگار ايستادگي كند . كسي كه خود را به بردباري عادت دهد ، افزون بر آنكه روزبه روز بر قوّت اراده اش افزوده مي شود ، از مشكلات زندگي هم آن گونه كه ديگران رنج مي برند ، رنج نخواهد برد . البته بردباري اين نيست كه انسان از تلاش دست بردارد و با هر ستمي كنار بيايد ؛ چون كه از نظر دين و عقل و وجدان ناپسند است . بردبار ، كسي است كه با كمك عقل و منطق ، براي سامان دهي كارش تلاش مي كند و در رويارويي با ناكامي ها از پاي نمي نشيند و روحيه خود را نمي بازد . نشانه هاي انسان بردبار سه چيز است . نخست آنكه تنبلي و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غرر الحكم ، ج 6 ، ص 18 .

2 . سجع الحمام ، ص 420 .

سستي نمي كند . دوم آنكه دل تنگي نمي كند و سوم آنكه از پروردگارش شكوه نمي كند ؛ زيرا اگر سستي و تنبلي كند ، حق را ضايع مي سازد . اگر دل تنگي كند ، شكر او را ادا نمي كند و چنانچه شكوه كند ، به يقين ، در برابر پروردگارش عصيان كرده است . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

اَلْحِلْمُ تَمامُ الْعَقْلِ . ^{( 1 )}

بردباري نشانه كامل بودن عقل است .

در سخني ديگر كه اهل سنت نقل كرده اند ، مي فرمايد :

اَلْحِلْمُ سَجِيَّةٌ فَاضِلَةٌ . ^{( 2 )}

حلم از صفات برتر اخلاقي است .

طمأنينه در برابر مشكلات

با آرامش و وقار آسان تر مي توان بر مشكلات چيره شد . دستپاچگي و شتاب زدگي ، نه تنها مشكلات را حل نمي كند ، بلكه چه بسا مشكلي نيز بر آن خواهد افزود . واكنش افراد در رويارويي با گرفتاري ها و معضلات ، متفاوت است . بعضي ها در برابر حوادث و مسائل ناگهاني چنان دچار اضطراب مي شوند كه به اصطلاح دست و پاي خود را گم مي كنند و تحرك خود را از دست مي دهند . در اين هنگام ، بهترين راه براي انسان اين است كه بكوشد آرامش خود را حفظ كند و با بررسي جنبه هاي گوناگون قضيه ، راه حل مناسبي بيابد . بي قراري كردن و اظهار ناراحتي نه تنها نتيجه بخش نيست ، بلكه بر مشكل خواهد افزود . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . همان ، ج 1 ، ص 264 .

2 . سجع الحمام ، ص 173 .

كَمْ مِنْ صَعْب تَسْهَلُ بِالرَّفْقِ . ^{( 1 )}

چه بسيار دشواري هايي كه با آرامش آسان مي شود .

در سخني ديگر كه اهل سنت روايت كرده اند ، مي فرمايد :

اَلرِّفْقُ تُنَالُ بِهِ اَلْحَاجَةُ وَبِحُسْنِ التَّأنِّي تَسْهَلُ اَلْمَطالِبُ . ^{( 2 )}

با رفق به نيازها مي توان رسيد و با درنگ و تأمل ، مقصود حاصل مي شود .

عزت نفس

آدمي در روابط اجتماعي و رفع نيازها همواره بايد از عزت نفس خود پاسداري كند و همچون پيشوايان حق باشد كه در سخت ترين شرايط از خود ضعف نشان نمي دادند . آنان به پيروان خود آموختند كه عزت مؤمن در بي نيازي از مردم است . برخي از مردم گرچه در ظاهر فقيرند ، ولي وقتي به زندگي آنها توجه مي كنيد ، درمي يابيد طبعي بلند و روحيه اي قوي دارند . آنان چنان بزرگوارانه زندگي مي كنند كه گويي هيچ نياز مادي ندارند . اينان مي كوشند تا ديگران از فقرشان باخبر نشوند تا عزتشان خدشه دار نشود . وقتي انسان با چنين كساني روبه رو مي شود ، ناخودآگاه به ياد اين فرمايش حضرت علي ( عليه السلام ) مي افتد كه مي فرمايد :

مَنْ اَظْهَرَ فَقْرَه اَذَلَّ قَدْرَه . ^{( 3 )}

هر كس ناداري خود را آشكار كند ، خودش را سبك كرده است .

در سخني ديگر كه اهل سنت نقل كرده اند مي فرمايد :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . همان ، ج 4 ، ص 551 .

2 . سجع الحمام ، ص 203 .

3 . غررالحكم ، ج 2 ، ص 106 .

رَضِيَ بِالذُّلِّ مَنْ كَشَفَ ضُرَّهُ . ^{( 1 )}

تن به خواري داده است كسي كه مشكلات خود را آشكار كرده است .

بي نيازي

عزّت مداري و بي نيازي در قاموس بندگان شاكر الهي جايگاهي بس ارزشمند دارد . اين رادمردان ممكن است در تنگناي فقر و ناداري قرار بگيرند ، ولي هميشه تلاش مي كنند در برابر ديگران اظهار بي نيازي كنند ، به گونه اي كه حتي بسياري از نزديكان هم متوجه وضع نامطلوب اقتصادي شان نمي شوند . اينان به اصطلاح ، صورتشان را با سيلي سرخ نگه مي دارند و به سبب همت والايشان هميشه خدا و خلق را شاكرند . در مقابل ، گروهي هم با وجود امكانات بسيار ، چنان از ناداري دم مي زنند كه گويااز سرزمين قحطي زدگان برگشته اند . آنان همانند تشنگاني هستند كه هر چه از آب شور مي خورند ، سيراب نمي شوند . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

اِظْهارُ الْغِني مِنَ الشُّكْرِ . ^{( 2 )}

اظهار بي نيازي ، نوعي شكر است .

در كلامي ديگر كه اهل سنت نقل كرده اند ، سبب رفتار گروه دوم را چنين بيان مي دارد :

اِظْهارُ الْفَاقَةِ مِنْ خُمُولِ الْهِمَّةِ . ^{( 3 )}

اظهار فقر و نيازمندي به جهت از ياد بردن همت است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سجع الحمام ، ص 202 .

2 . غررالحكم ، ج 1 ، ص 297 .

3 . سجع الحمام ، ص 80 .

( قناعت ) كم خواهي

كم خواهي و زياده خواهي به انتظار افراد از زندگي مادي بستگي دارد . آدمي اگر از ابتدا به قناعت و صرفه جويي عادت كند ، از زندگي ساده و بي آلايش لذت مي برد ، هم چنان كه زياده خواهان نيز همّ و غم خود را براي تجمل گرايي و زرق و برق دنيا به كار مي بندند . انسان بايد بداند ارج و قرب او در پرتو دارايي و مال و منال دنيا نيست . چه بسيار انسان هايي كه از مال دنيا چيزي ندارند ، ولي محبوب قلب ها و دوست داشتني ترين افراد هستند . مصرف گرايان هر چند به زندگي تجملي عادت كرده اند ، ولي با تمرين مي توانند از مصرف خود بكاهند و به تدريج ، به وضع جديد عادت كنند . كم كردن تدريجي مصرف ، برنامه خوبي براي كاهش مصرف است . اينان اگر اندكي از مصرف بي رويه خود بكاهند ، مي توانند به هم نوعان خود ياري رسانند تا آنان گرسنگي نكشند . به يقين ، لذتي كه از كمك رساني به هم نوعان مي برند ، بسيار بيشتر از پرخوري است . افزون بر اين ، رضاي الهي را نيز به دست مي آورند . كم خوري ، كم خوابي و حركت در مسير تعادل ، به تمرين نياز دارد و با نيروي اراده مي توان زياده خواهي ها را كنترل و به تدريج به وضع جديد عادت كرد . حضرت علي ( عليه السلام ) درباره صرفه جويي مي فرمايد :

مَنِ اكْتَفي بِالْيَسيِرِ اسْتَغْني عَنِ الْكَثِيرِ . ^{( 1 )}

هر كس به اندك بسنده كند ، از بسيار بي نياز مي شود .

و همه اين امور در سايه تدبير و برنامه ريزي درست امكان پذير است ، چنان كه آن حضرت بنابر نقل اهل سنت مي فرمايد :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غررالحكم ، ج 5 ، ص 80 .

حُسْنُ الْتَدْبِيرِ مَعَ الْكَفافِ اَكْفُي لَكَ مِنَ الْكَثيرِ في الْاِسْرَافِ . ^{( 1 )}

تدبير نيكو با بسنده كردن به اندك ، كفايت كننده تر از مال زيادي است كه با اسراف همراه باشد .

تداوم آموزش

فاصله انداختن در تحصيلات به روند آموزش زيان مي رساند و آموزش را كند مي سازد . يكي از موارد تداوم آموزش ها تكرار است . گاه انسان به تصور اينكه مسئله اي را خوب فرا گرفته است و به زودي فراموش نمي كند ، به حافظه خود تكيه مي كند و از تكرار درس غفلت ميورزد و آنچه را فراگرفته است ، از دست مي دهد . بايد دانست كه تكرار ، فوايد بسياري دارد ؛ چون هر بار كه انسان مطلبي را مرور مي كند ، از بطن و عمق آن مطلب بيشتر آگاه مي شود . جستوجو درباره يافته ها و دقت و تأمل در آنها راهي به سوي فهم و دريافت بيشتر است .

حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

لا فِقْهَ لِمَنْ لا يُديمُ الدَّرْسَ . ^{( 2 )}

آن كه در آموختن مداومت ندارد ، از دريافت و فهم عميق محروم است .

در سخن ديگر كه اهل سنت روايت كرده اند ، وظيفه يك فرد مسلمان را تكرار سخنان پيامبر و تداوم اين كار دانسته است و مي فرمايد :

تَزَاوَرُوا وَتَدَارَسُوا اَلْحَدِيثَ وَلا تَتْرُكُوا يَدْرُسْ . ^{( 3 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . كنز العمال ، ج 16 ، ص 176 .

2 . غررالحكم ، ج 6 ، ص 365 .

3 . كنز العمال ، ج 10 ، ص 304 .

به ملاقات يكديگر برويد و كلام پيامبر را به يكديگر بياموزيد . چنين كاري را ترك نكنيد تا كلام آن حضرت به فراموشي سپرده نشود .

پيروي از خداوند

برخي انسان ها با وجود استفاده از نعمت هاي الهي ، از در مخالفت با فرمان هاي او درمي آيند و بدون هيچ بيم و هراسي به هر كار خلافي دست مي زنند . اينان از اين غافل هستند كه گاهي خدا به آنها مهلت مي دهد تا ماهيتشان براي ديگران آشكار شود . سپس آنها را به عذاب دردناكي دچار خواهد كرد . البته اين سرنوشت همه كساني است كه از رحمت و نعمت هاي پروردگار سوءاستفاده مي كنند . به راستي چگونه انسان مي تواند وليّ نعمت خود را فراموش كند و به گردن كشي بپردازد ؛ خداوند بزرگي كه اگر همين افراد به سوي او باز گردند ، چه بسا مورد رحمت الهي قرار مي گيرند . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

مَنْ عانَدَاللّهَ قُصِمَ . ^{( 1 )}

هر كس با خدا دشمني كند ، شكست خواهد خورد .

در سخني ديگر كه شيعه و اهل سنت آن را نقل كرده اند ، مي فرمايد :

مَنْ اَبْدَي صَفْحَتَهُ لِلْحَقِّ هَلَكَ . ^{( 2 )}

آن كس كه در برابر حق بايستد ، هلاك مي شود .

بهرهوري از عمر

روزهاي عمر ما در واقع كارنامه زندگي ماست و هر چه انجام دهيم ،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غررالحكم ، ج 5 ، ص 182 .

2 . سجع الحمام ، ص 381 ؛ نهج البلاغه ، قصار 188 .

در اين كارنامه ثبت مي شود . پس تا آنجا كه ممكن است ، بايد در انجام دادن عمل صالح بكوشيم و آن را براي روزي كه هيچ چيز جز عمل صالح و قلب سليم به كار نمي آيد ، ذخيره كنيم . اگر خداي ناكرده ، فرصت ها را از دست بدهيم و با پرونده اي تهي از كارهاي نيك از اين جهان رخت بربنديم ، زيان كار خواهيم بود ؛ زيرا هيچ فرصتي براي تدارك و جبران و راهي براي بازگشت وجود ندارد . اگر آدمي بداند كه با هر عمل نيك خود ، درجه اي بر درجات او در جهان آخرت افزوده مي شود ، هيچ گاه به سستي و كاهلي تن نمي دهد ، بلكه هر آن به سوي يك عمل خير و صالح گام برمي دارد ؛ اعمال صالحي كه قرين و يار او در جهان برزخ و آخرت خواهند بود . ازاين رو ، حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

اَلاَْيّامُ صَحائفُ آجالِكُمْ فَخَلِّدُوها بِاَحْسَنِ اَعْمالِكُمْ . ^{( 1 )}

ايام ، نامه هاي عمر شمايند . پس آنها را با بهترين كارهايتان جاودانه كنيد .

در سخني ديگر كه اهل سنت آن را نقل كرده اند ، چنين هشدار مي دهد :

اَلسّاعاتُ تَهْضُمُ عُمْرَكَ . ^{( 2 )}

ساعت ها از عمر تو مي كاهند .

پس بايد از عمر خود در راه خير بهره جست تا دچار زيان كاري نشويد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غرر الحكم ، ج 2 ، ص 130 .

2 . سجع الحمام .

استفاده از فرصت

فرصت و ابر همانندند و به سرعت مي گذرند و بازگشتي ندارند . هنر آدمي در بهره برداري درست از وقت است . اگر انسان تلاش كند از هر فرصتي كه برايش پيش مي آيد ، استفاده كند ، موفقيت هاي شايان توجهي به دست خواهد آورد . شايد تنها تفاوت دانشمندان و انسان هاي موفق با مردم ديگر اين باشد كه آنها فرصت ها را غنيمت مي شمرند ، ولي مردم عادي فرصت هاي طلايي را از دست مي دهند . در حقيقت ، فرصت هاي زندگي انسان لطف هايي است كه پروردگار جهان به آدمي عطا كرده است و او بايد از اين الطاف الهي استفاده بهينه كند تا بتواند راه كمال و سعادت را بپيمايد . پس اگر به موقع از آنها استفاده نكند ، ممكن است درهاي خير و نيكويي به روي او بسته شود . اگر انسان وقت هاي ارزشمندش را پاس ندارد و آن را در راه خدمت به هم نوعان و رضايت خداوند به كار نگيرد ، جز پشيماني چيزي براي او به همراه ندارد . امام پارسايان مي فرمايد :

إِضاعَةُ الْفُرْصَةِ غُصَّةٌ . ^{( 1 )}

از دست دادن فرصت موجب اندوه خواهد شد .

حال كه چنين است ، بايد به كلام ديگر آن حضرت عمل كرد كه اهل سنت نقل كرده اند :

بَادِرْ اَلْفُرصَةَ قَبْلَ اَنْ تَكُونَ غُصَّةً . ^{( 2 )}

فرصت ها را درياب پيش از آنكه موجب اندوه شود .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . نهج البلاغه ، كلمات قصار .

2 . كنز العمال ، ج 16 ، ص 177 .

روي گرداني از دنيا

زيان كارترين افراد كساني هستند كه تمام همّ و غم خود را صرف دنيا مي كنند و به دنبال جمع آوري متاع بي ارزش و زوال پذير آن سر از پا نمي شناسند ، اگر كسي به دنيا دل بسته شود و خود را اسير آن كند ، نه تنها از آن بهره مند نمي شود ، بلكه همواره از آن بي نصيب خواهد ماند . اسيران دنيا هر لحظه حرص و طمع بيشتري مي يابند و چنان غرق دنياطلبي مي شوند كه سلامت و آسايش خود را از دست مي دهند و چه بسا پيش از رسيدن به آرزوهاي دراز خود ، چشم از جهان فرومي بندند .

چنان كه اهل سنت از علي ( عليه السلام ) روايت كرده اند كه فرمود :

رُبَّ آمِل حائب . ^{( 1 )}

چه بسيار آرزومنداني كه نوميد شدند .

حال آنكه تجربه نشان داده است اگر دنيا را رها كنند ، دنيا به سويشان رو خواهد كرد . به تعبير ديگر ، دنيا مانند سايه است كه هر قدر به دنبال آن باشيم ، هرگز به آن نمي رسيم ، ولي اگر پشت به آن كنيم ، خود به دنبال ما خواهد آمد . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

مَنْ اَعْرَضَ عَنِ الدُّنيا اَتَتْهُ . ^{( 2 )}

هر كس از دنيا روي برگرداند ، دنيا به سراغش مي آيد .

خداترسي

انسان تنها با ترس از خدا و دوري گزيدن از بدي ها مي تواند محيط امن و آرامي براي خود به وجود آورد . كسي كه خداترس است و خداوند

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مطلوب كل طالب ، كلمه 69 ، ص 34 .

2 . غررالحكم ، ج 5 ، ص 162 .

را همواره حاضر و ناظر كردار خود مي بيند ، به آساني فريب شيطان را نخواهد خورد و همواره جاده سلامت را مي پيمايد . ترس از خدا سبب پرهيز از گناه مي شود و پرهيز از گناه سبب مي شود و انسان در آخرت ترسي از عذاب الهي نداشته باشد . در اين حال ، خداوند نيز به او آرامش خاطر عنايت مي فرمايد ، به گونه اي كه از زندگي ، لذت روحاني مي برد و همواره سرزنده و با نشاط خواهد بود . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

اَلْخَوْفُ مِنَ اللّهَ فِي الدُّنْيا يُؤْمِنُ الْخَوفَ فِي الاْخِرَةِ مِنْهُ . ^{( 1 )}

خداترسي در دنيا سبب ايمن شدن از ترس در آخرت مي شود .

نه تنها خداترسي در آخرت سبب ايمني است ، بلكه بنا بر فرموده آن حضرت كه اهل سنت نقل كرده اند ، در دنيا نيز خداترسي چنان شجاعتي به مؤمن مي دهد كه :

مَن خَافَ اللهَ خَافَهُ كُلُّ شَيء . ^{( 2 )}

كسي كه خداترس باشد ، همه چيز از او در هراسند .

خوف و رجا

مؤمنان واقعي هماره خود را در حالت ترس و اميد مي بينند . اين روحيه در سازندگي آنها آثار تربيتي فراواني دارد . بي شك ، هركسي در زندگي خطاهايي كرده است و هرگز نمي تواند به پرونده اعمال خود ، صددرصد مطمئن باشد ، بلكه همواره بايد به لطف و رحمت بي پايان پروردگار چشم دوخت و هرگز از رحمت و الطاف بي پايان الهي نااميد نشد . از آن سو هم نبايد با تكيه بر فضل و كرم الهي ، در ارتكاب گناه جسور بود . از

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . همان ، ج 2 ، ص 153 .

2 . سجع الحمام ، ص 399 .

كجا معلوم كه انسان براي برخي از گناهان دچار عقوبت سخت نشود و جزو بدكاران روز قيامت نباشد . به هر حال ، اميد به لطف پروردگار ، اگر با خوف خداوند همراه باشد ، مي تواند مايه آرامش باشد . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

خَيْرُ الاَْعْمالِ اِعْتِدالُ الرَّجاءِ وَالْخَوْفِ . ^{( 1 )}

بهترين كارها ، ميانه روي ميان اميد و ترس است .

انديشمند ژرف انديش آن است كه مردم را در حد ميانه روي نگه دارد ، چنان كه شيعه و اهل سنت از آن حضرت نقل كرده اند كه فرمود :

اَلا اُنَبِّئُكُم بَالْفَقِيْه كُلِّ الفَقيْه ؟ مَنْ لَمْ يُغْنِطُ النّاسَ مِنْ رَحْمَةِ اللهِ وَلَمْ يُرَخِّص لَهُمْ فِي مَعَاصِي اللهِ . ^{( 2 )}

آيا به شما شخص ژرف انديش واقعي را نشناسانم ؟ آنكه مردم را از رحمت خدا نااميد نسازد و از طرفي ديگر چنان اميدوار نسازد كه براي انجام معاصي الهي رها باشند .

ترس از عذاب الهي

رسم بندگي ، توجه كامل و پيوسته به معبود است . در اين مسير ، خداترسي ، راهي براي دست يابي به تقواي الهي است . پيشوايان ديني و عارفان خداجو از همه خداترس تر بودند . آنان هميشه نگران و در انديشه جهان آخرت بودند . انسان ، مسافري است كه پس از چند صباحي به جهان آخرت منتقل مي شود . در آنجا تنها پاك دلي و اخلاص و بندگي خدا سود دارد و تنها كساني در آنجا سعادتمندترند كه خداترس ترند و زاد و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غرر الحكم ، ج 3 ، ص 445 .

2 . كنز العمال ، ج 10 ، ص 261 .

توشه اي براي آن جهان آماده كرده باشند . چه خوب است كه ما نيز در همين دنيا ، زاد و توشه آخرت را فراهم آوريم و خود را براي روز حساب آماده كنيم .

حضرت علي ( عليه السلام ) بنا به نقل شيعه و اهل سنت مي فرمايد :

طُوبي لِمَنْ خافَ الْعِقابَ وَعَمِلَ لِلْحِسابِ . ^{( 1 )}

خوشا به حال كسي كه از عذاب الهي بترسد و خود را براي روز حساب آماده سازد .

بيدارباش خدا

بلاهاي مختلف مانند كاهش روزي ، از دست رفتن مال و مقام ، بيماري و مانند آنها ، وسيله اي براي امتحان و هدايت انسان هاست . چه بسيار انسان هايي كه با سرگرم شدن در عيشونوش دنيا ، هدف و مقصد را از ياد مي برند . در اين حال ، خداوند به برخي بيدارباش مي دهد كه اگر آن را جدي بگيرند ، اميد است از غفلت و بي خبري درآيند و راه سعادت را بپيمايند . اين بيدارباش ها مي تواند به صورت بيماري ، گرفتاري و مانند آن باشد . اين پيش آمدها در حقيقت ، هشداري است براي آنكه متوجه كردارمان باشيم . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

اِذا رَأَيْتَ اللّهَ سُبْحانَهُ يُتابِعُ عَلَيْكَ الْبَلاءَ فَقَدْ اَيْقَظَكَ . ^{( 2 )}

وقتي مي بيني خدا برايت پشت سر هم گرفتاري پيش مي آورد ، مي خواهد بيدارت كند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غرر الحكم ، ج 4 ، ص 274 ؛ سجع الحمام ، ص 231 .

2 . غرر الحكم ، ج 3 ، ص 132 .

از طرفي ، هيچ يك از سختي ها و گرفتاري ها نزد خدا بي پاداش نمي ماند ، چنان كه اهل سنت از آن حضرت نقل كرده اند كه فرمود :

مَرَارَةُ الْدُّنيا حَلاوَةُ الْآخِرَةِ وَحَلاوَةُ الدُّنْيا مَرَارَةُ الْآخِرَةِ . ^{( 1 )}

تلخ كامي هاي دنيا ، شيرين كامي هاي آخرت و شيرين كامي هاي ( حرام ) دنيا ، تلخ كامي هاي آخرت را به دنبال دارد .

دوري از پستي ها

انسانيت آدمي بسته به همت والا و بزرگ منشي اوست . آناني كه از روحي بزرگ برخوردارند ، در چنبره ماديات گرفتار نمي شوند و وجهه همت خود را دست يابي آرمان ها و ارزش هاي متعالي قرار مي دهند . آنان نيك مي دانند كه توجه به مسائل پست زندگي آنها را از هدف اصلي كه نزديكي به خداوند است ، بازمي دارد . اگر انسان عاقل همت خويش را در زندگي صرف مسائل باارزش كند ، روح او به مقام عالي انسانيت مي رسد و اين همان چيزي است كه هر انسان آزاده اي آرزوي رسيدن به آن را دارد . انسان هاي بلندهمت را پيرامون مسائل پست و بي ارزش نمي توان جست ؛ چون آنها در وادي نور و روشنايي سير مي كنند و به موفقيت هاي بزرگي هم مي رسند . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

اَعْقَلُ النّاسِ اَبْعَدُهُمْ عَنْ كُلِّ دَنِيَّة . ^{( 2 )}

عاقل ترين مردم كسي است كه از هر پستي بپرهيزد .

در كلامي ديگر كه شيعه و اهل سنت آن را نقل كرده اند ، آن حضرت مي فرمايد :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سجع الحمام ، ص 276 .

2 . غرر الحكم ، ج 2 ، ص 413 .

اَكْرِمْ نَفْسَكَ عَنْ كُلِّ دَنِيَّة . ^{( 1 )}

خودت را از هر پستي گرامي دار .

بهره مندي از انديشه پاك

انديشه پاك ، انسان را به كار خير و انديشه ناپاك ، او را به كار زشت فرامي خواند . آدمي وقتي كه به خوب بودن عملي پي برد ، انگيزه لازم را براي انجام دادن آن به دست مي آورد و از انجام دادن آن كار نيز لذت مي برد . انسان هاي نيك كردار و خيرانديش ، انديشه پاك دارند و اين نشانه علاقه آنها به مسائل معنوي و خدمت به ديگران است . همچنان كه حضرت علي ( عليه السلام ) به روايت اهل سنت در اين باره مي فرمايد :

اِذا سَأَلْتَ كَرِيماً حَاجَةً فَدَعْهُ يُفَكِّرَ فَإِنَّهُ لا يُفَكِّرُ اِلاّ فِي خَيْر . ^{( 2 )}

هرگاه از شخص بخشنده چيزي تقاضا كرديد مهلتش دهيد تا فكر كند زيرا او جز به خير نمي انديشد .

اينان نه تنها خود اهل خير و نيكي هستند ، بلكه تلاش مي كنند در كار خوب ديگران نيز با آنان شريك باشند . ازاين رو ، به سبب نيت پاكشان همواره با موفقيت هاي بزرگ روبه رو مي شوند . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

اَلْفِكْرُ فِي الْخَيْرِ يَدْعُوا اِلَي الْعَمَلِ بِهِ . ^{( 3 )}

انديشه نيك ، انسان را به كردار نيك فرا مي خواند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . كنز العمال ، ج 16 ، ص 175 .

2 . غررالحكم ، ص 58 .

3 . همان ، ج 1 ، ص 366 .

اخلاص

اخلاص ، اكسيري است كه به اعمال انسان ارزش مي بخشد . اخلاص از ايمان برمي خيزد و ملاك قبولي اعمال است . معناي اخلاص اين است كه انسان هدف الهي را با اهداف ديگر در نياميزد . براي مثال ، وقتي مي گوييم اين كار را براي خدا انجام مي دهيم ، بايد در واقع نيز چنين باشد . بايد پذيرفت كه در طول تاريخ ، مخلصان گروه ناچيزي بوده اند و بيش از مخلصان واقعي ، با مدعيان اخلاص سر و كار داشته ايم . مولاي مخلصان ، حضرت علي ( عليه السلام ) ، همگان را به اخلاص سفارش مي كند و مي فرمايد :

اَخْلِصُوا اِذا عَمِلْتُمْ . ^{( 1 )}

چون كاري مي كنيد ، اخلاص داشته باشيد .

در سخن زيباي ديگري كه اهل سنت روايت كرده اند ، اخلاص را بهترين هديه بنده براي خدا مي داند :

اَجَلُّ ما يَنْزِلُ مِنَ السَّماءِ اَلْتَوْفِيْقُ وَاَجَلُّ مَا يَصْعَدُ مِنَ الْاَرْضِ اَلْاِخْلاصُ . ^{( 2 )}

برترين چيزي كه از آسمان نازل مي شود ، توفيق الهي است و برترين چيزي كه به سوي آسمان بالا مي رود ، اخلاص بنده است .

كنجكاوي

انسان هاي خردمند مي كوشند نسبت به مسائل زندگي و امور طبيعت كنجكاو باشند . آنها سطحي نگر نيستند ، بلكه تلاش مي كنند تا از اسرار

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . همان ، ج 2 ، ص 239 .

2 . سجع الحمام ، ص 37 .

طبيعت و رموز زندگي آگاهي بيابند . در مقابل ، عده اي سطحي نگرند و آگاهي چنداني نيز ندارند . به همين دليل ، تنها به ظاهر مسائل مي نگرند و علم و عمل خود را بر اساس آن تنظيم مي كنند . آنان زاويه هاي ناپيدا را نمي كاوند ، در حالي كه اگر اندكي تحليل و تعمق كنند ، مسير حركت آنان نيز عوض مي شود . خوب است با ديدي بازتر به اطراف خود بنگريم و روحيه كنجكاوي را در خويش تقويت كنيم . منظور از كنجكاوي ، داشتن روحيه پرسش گرانه و كوشش براي دانستن است . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

مَنْ تَفَهَّمَ فَهِمَ . ^{( 1 )}

هر آن كه كوشش كند بفهمد ، خواهد فهميد .

در سخني ديگر كه اهل سنت نقل كرده اند ، حقيقت ژرف انديشي را رسيدن به ساحل فهميدن دانسته است و مي فرمايد :

لا خَيْرَ في فِقْه لَيْسَ فيهِ تَفَهُّمٌ . ^{( 2 )}

در ژرف انديشي كه فهم در آن نباشد ، خيري نيست .

بي باكي

برخي از مردم گاهي به كارهاي حساب نشده و خطرناك دست مي زنند و اين كار خود را شجاعت مي دانند ؛ در صورتي كه آنها معناي بي باكي را با شجاعت اشتباه گرفته اند . انسان شجاع براي انجام دادن كارهاي منطقي ، ترس و وحشتي به خود راه نمي دهد . به همين جهت بايد گفت شجاعت ، صفت نيكي است . انسان هاي شجاع ، ثمره شجاعت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غررالحكم ، ج 5 ، ص 137 .

2 . كنز العمال ، ج 10 ، ص 261 .

خويش را در پيروزي بر دشمن يا رسيدن به مقصود مي يابند ، ولي انسان هاي بي باك كه بي حساب و كتاب دست به هر كاري مي زنند ، چه بسا به مقصد نمي رسند و دچار زيان هاي جبران ناپذيري نيز مي شوند . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

مَنْ تَهَوَّرَ نَدِمَ . ^{( 1 )}

هر كس بي باكي كند ، پشيمان خواهد شد .

حيا

مسلمان بايد به زيور حيا و عفت آراسته باشد و حتي از كارهاي مباحي كه شايبه كم عفتي در آن مي رود ، دوري كند . پيوند حيا با ايمان چنان نزديك است كه با رفتن يكي ، ديگري نيز از ميان خواهد رفت . آن گاه كه حيا نباشد ، هر كاري مجاز مي شود و هر عملي از انسان سر مي زند . بايد دانست كه حيا نسبت به خدا ، زمينه بسياري از گناهان را از بين مي برد و انسان را از زشت كاري باز مي دارد . از سوي ديگر ، انسان آزاد از خدا و اباحي گوي مذهب ، هيچ قيدوبندي براي خود نمي بيند ، مگر آنچه حافظ منافع و تعلق هاي نفساني اوست . به راستي ، آن كس كه حيا ندارد ، دارويي براي دردش نيست چون بي حيايي ، درد بي درمان و زايل كننده ايمان است . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

حَياءُ الرَّجُلِ مِنْ نَفْسِهِ ثَمَرَةُ الْإِيمانِ . ^{( 2 )}

اينكه انسان از خودش حيا كند ، نتيجه ايمان است .

در سخن زيباي ديگري كه اهل سنت روايت كرده اند ، مي فرمايد :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غررالحكم ، ج 5 ، ص 139 .

2 . همان ، ج 63 ، ص 418 .

غَايَةُ الْمُرُوَّةِ اَنْ يَسْتَحْيِيَ الْاِنْسانُ مِنْ نَفْسِهِ . ^{( 1 )}

اينكه انسان از خودش حيا كند ، نهايت جوان مردي است .

حيا نكردن از ندانستن

لازم نيست آدمي از همه چيز آگاه باشد . ما از بسياري چيزها بي خبريم . پس ندانستن عيب به شمار نمي آيد . بعضي ها گمان مي كنند هر كس از آنها چيزي بپرسد ، بايد پاسخ بدهند . بنابراين ، وقتي مي بينند پاسخي ندارند ، بي جهت ، سخنان راست و دروغ را به هم پيوند مي زنند تا به هر وسيله ممكن پاسخ دهند . آنان با اين كار خود ، ديگران را به دردسر مي اندازند . بهترين راه اين است كه با صراحت بگويند « نمي دانيم » . بي ترديد ، اين پاسخ ، صداقت پاسخ دهنده را نشان مي دهد . از آن گذشته ، با سخنان بي پايه خود ، پرسشگر را هم سرگردان نمي سازند . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

اَلا لايَسْتَقْبِحَنَّ مَنْ سُئِلَ عَمّا لايَعْلَمُ اَنْ يَقُولَ لا اَعْلَمُ . ^{( 2 )}

هر كس كه چيزي از او مي پرسند و نمي داند ، نبايد از گفتن « نمي دانم » شرمگين شود .

در سخني ديگر كه شيعه و اهل سنت آن را نقل كرده اند ، به همين معنا اشاره داشته است و مي فرمايد :

اَلا لا يَسْتَحْيي الرَّجُلَ اَنْ يَتَعَلَّمَ وَمَنْ يُسْاَلُ عَمّا لا يَعْلَمُ اَنْ يَقُولَ : لا اَعْلَمُ . ^{( 3 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سجع الحمام ، ص 250 .

2 . غررالحكم ، ج 2 ، ص 342 .

3 . كنز العمال ، ج 16 ، ص 197 .

آن كسي كه نمي داند ، از فرا گرفتن حيا نكند و آن كسي كه از او درباره چيزي كه نمي داند ، بپرسند ، از گفتن نمي دانم حيا نكند .

پرهيز از شتاب زدگي

تصميم شتاب زده و غيرمنطقي نه تنها مشكلي را حل نمي كند ، بلكه چه بسا روزنه هاي گشايش را هم به روي آدمي مي بندد . انسان عاقل هميشه با احتياط و تأمل عمل مي كند ، ولي برخي از انسان ها از روي عصبانيت ، تصميم هاي شتاب زده مي گيرند و تمام راه ها را بر خود مي بندند و سپس دچار پشيماني مي شوند . در حقيقت ، آنها چوب بي احتياطي و شتاب زدگي خود را مي خورند . اگر اندكي فكر مي كردند يا پس از مشورت كافي گام برمي داشتند ، شايد نه تنها درها به رويشان بسته نمي شد ، بلكه درهاي تازه اي هم به رويشان گشوده مي شد . موفقيت از آنِ كساني است كه با چشم باز و دورانديشي گام برمي دارند . تمام جنبه هاي موضوع را بررسي مي كنند و با مشورت و حساب و كتاب به كاري دست مي زنند . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

لا تُغْلِقْ باباً يُعْجِزُكَ اِفْتِتاحُهُ . ^{( 1 )}

دري را كه نمي تواني باز كني ، به روي خود مبند .

پرسش گري

انسان ، كنجكاو و پرسش گر است و دوست دارد از محيط اطراف خود اطلاعات تازه اي به دست آورد . انسان عاقل و خردمند وقتي چيزي را نمي داند ، از ديگران مي پرسد و معمولا هم پس از پرسيدن از چند نفر به

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غرر الحكم ، ج 6 ، ص 267 .

پاسخ مطلوبي مي رسد . در مقابل ، عده اي هم هيچ گاه نمي پرسند و از پرسش كردن شرم دارند . بعضي نيز براي اينكه غرورشان نشكند و مردم آنها را كم سواد نشمارند ، نمي پرسند . به همين جهت بنا به نقل شيعه و اهل سنت علي ( عليه السلام ) خطاب به فرزندش مي فرمايد :

اِعْلَمُ يَا بُنَيَّ اِنَّ الْاِعْجَابَ ضِدُّ الصَّوَابِ وَآفَةُ الْاَلْباب . ^{( 1 )}

آگاه باش اي فرزندم كه غرور برخلاف راه درست و آفت خرد است .

اين در حالي است كه در آموزه هاي اسلامي سفارش شده است هيچوقت از پرسيدن شرم نداشته باشيم و با پرسش كردن ، راه علم و معرفت را به سوي خود هموار كنيم . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

مَنْ سَأَلَ عَلِمَ . ^{( 2 )}

هر كس پرسش كند ، آگاه مي شود .

تفكر مطلوب

تفكر و تدّبر در آفرينش زمين و زمان ، راهي به سوي هدايت و دست يابي به علت آفرينش است . در آموزه هاي اسلامي ، ارزش انديشه در جهان آفرينش از عبادت بدون تأمل و تدبّر بيشتر است . انسان همان گونه كه مي تواند از قدرت هاي خدادادي خود در جهت نيك و بد استفاده كند ، مي تواند از انديشه خود نيز در اين دو مسير بهره بگيرد . انسان همان گونه كه مي تواند درباره مسائل عالي و ارزنده بينديشد ، مي تواند به مسائل پوچ و بي ارزش فكر كند . اگر به مسائل عالي بينديشد ، شخصيتي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . كنز العمال ، ج 16 ، ص 172 ؛ نهج البلاغه ، نامه 31 .

2 . غررالحكم ، ج 5 ، ص 139 .

متناسب با همان افكار مي يابد و اگر درباره مسائل پوچ و بي ارزش فكر كند ، از مقام انساني خود كاسته است . زيرا بنا بر روايت شيعه و اهل سنت از علي ( عليه السلام ) است مي فرمايد :

اَلْفِكْرُ مِرْآةٌ صَافِيَة . ^{( 1 )}

فكر همچون آئينه شفاف است . و حقيقت انسان را مي نماياند .

بنابراين ، حقيقت انسان در نوع تفكر او خلاصه مي شود . مولوي بلخي مي فرمايد :

اي برادر ! تو همه انديشه اي * * * مابقي خود استخوان و ريشه اي

حال كه چنين است ، چرا از فرصت استفاده نكنيم و نيرويي را كه مي خواهيم براي فكر كردن صرف كنيم ، به مسائل عالي و ارزنده اي كه به تكامل مادي و معنوي ما ياري مي رساند ، اختصاص ندهيم .

حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

أَلتَّفكُّرُ فِي مَلَكُوتِ السَّمواتِ وَالاَْرْضِ عِبادَةُ الْمُخْلِصِينَ . ^{( 2 )}

تفكر در ملكوت آسمان ها و زمين ، عبادت مخلصان است .

نيك سيرتي

صفا و پاكي باطن در پرتو خداپرستي به دست مي آيد . آن گاه كه خداوند در خانه دل كسي جا كند ، نور و روشنايي ، آن را پر مي سازد . به يقين ، تا زماني كه آدمي خانه را جاروب نكند ، از مهمان ارزشمند دعوت نمي كند . انسان هم تا زماني كه قلب خود را از ناپاكي ها پالايش نكند ، نبايد انتظار وارد شدن خداوند را داشته باشد . تزكيه درون بسيار دشوار است و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سجع الحمام ، ص 257 .

2 . غررالحكم ، ج 2 ، ص 49 .

شكي نيست كه اين صفاي باطني يك روزه به دست نمي آيد ، بلكه محصول سال ها كوشش است . در پرتو اين تلاش ها ، اين صفت نفساني ، ملكه وجود آدمي مي شود و در جانش ريشه مي دواند و به آساني از بين نمي رود . وقتي آدمي به اين مقام رسيد و بيگانگان را از باطن خود بيرون راند و تنها تكيه گاه خود را خداوند دانست ، از هيچ قدرتي نمي هراسد و تنها از خدا مي ترسد و بس . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

مَنْ حَسُنَتْ سَرِيرتُهُ لَمْ يَخَفْ اَحَداً . ^{( 1 )}

آن كس كه باطنش پاك باشد ، از هيچ كس نمي ترسد .

لازمه پاكي باطن ، رعايت حسن و پاكي ظاهر نيز هست ، نه اينكه به بهانه اينكه دلت پاك باشد ، ظاهري ناپاك و ديده اي آلوده به گناه داشته باشيم . همچنان كه در سخني ديگر كه اهل سنت روايت كرده اند ، حضرت مي فرمايد :

مَنْ حَسُنَتْ عَلانِيَتُه فَنَحُنُ لِسَرِيْرَتِهِ اَرْجي . ^{( 2 )}

كسي كه ظاهرش پاك و نيكو باشد ( ما به باطن چنين شخصي اميدوارتريم ) .

اداي حقوق

اداي حقوق الله و حقوق الناس از مال و زندگي خود بسيار لازم و ضروري است . شايد معامله با خداوند و جلب رضايت او در روز حساب آسان باشد ، ولي به دست آوردن رضايت مردم بسيار مشكل است . ازاين رو ، بايد تمام همت و تلاش خود را براي اداي حقوق آنها انجام داد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . همان ، ج 5 ، ص 253 .

2 . سجع الحمام ، ص 398 .

اگر ديون مالي داشته باشيد ، بايد بي درنگ آنها را بپردازيد و كار امروز را هرگز براي فردا نگذاريد . ممكن است در زندگي ، برخي از حقوق مردم يا خدا بر گردن شما باشد كه هنوز نسبت به پرداخت آنها تصميمي نگرفته باشيد . بايد هر چه زودتر آنچه بدهكاريد ، بپردازيد ، يا دست كم از طلب كاران رضايت بطلبيد ، وگرنه در جهان ديگر بايد پاسخ گوي كردارتان باشيد . اينك آنچه مايه خوشوقتي است ، اين است كه هنوز فرصت باقي است و مي توان در پرداخت حقوق ديگران كوشيد . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

اَخْرِجْ مِنْ مالِكَ الْحُقُوقَ . ^{( 1 )}

حقوق خدا و مردم را از مال خود خارج كن .

در سخن زيباي ديگري كه شيعه و اهل سنت از آن حضرت نقل كرده اند ، راه برون رفت از اين حقوق را بيان مي كند و مي فرمايد :

اِنَّ اللهَ اِفْتَرَضَ عَلَيْكُمُ اَلْفَرائِضَ فَلا تَضَيَّعُوها وَحَدَّ لَكُمْ حُدُودَاً فلا تَعْتَدُوهَا وَنَهاكُمْ عَنْ أَشْياءَ فَلا تَهْتَكُوها . ^{( 2 )}

خداوند واجباتي بر گردن شما نهاده است . آنها را پاي مال نسازيد و حدودي برايتان تعيين كرده است . از آن حدود خارج نشويد و از چيزهايي بر حذر داشته است ، مرتكب آن نشويد .

تكميل كارها

تلاش و كوشش پراكنده ، نتيجه بخش نيست و هيچ يك از كارها به سرانجام نمي رسد . آموزه هاي قرآني نيز مردم را از تلاش نامنظم و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غرر الحكم ، ج 2 ، ص 227 .

2 . سجع الحمام ، ص 112 .

پراكنده برحذر داشته است . با اين حال ، ديده مي شود كساني به نيت كمك به افراد يا بنا نهادن مؤسسه اي سرگرم كار مي شوند ، ولي پس از چند روز ، آن كار را رها مي كنند و به دنبال كار ديگري مي روند . اين عمل آنها از نظر خلق و خالق ، پسنديده نيست . چون پس از اميدواري ، افراد را نااميد مي كنند و ضربه هاي روحي به آنان مي زنند . نيز از نظر خداوند اين كار پسنديده نيست ؛ زيرا خداوند دوست دارد بندگانش جاده خير و فلاح را تا پايان بپيمايند . بنابراين ، اگر انگيزه كار نيك ، انساني و اسلامي است ، كاري را كه آغاز شده ، بايد به پايان برد و اگر مي خواهيد آن را نيمه كاره رها كنيد ، هرگز نكنيد ؛ زيرا اين كار سبب از بين رفتن سرمايه ها و شكست روحي و رواني افراد مي شود . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

اِكْمالُ الْمَعرُوفِ اَحْسَنُ مِن ابْتِدائِهِ . ^{( 1 )}

تمام كردن كار خوب ، از آغاز كردن آن بهتر است .

در سخن زيباي ديگري بنا بر نقل اهل سنت ، كسي را كه داراي روحيه پراكنده كاري است ، چنين توصيف مي كند :

اِذا فَعَلْتَ كُلَّ شَيْء فَكُنْ كَمَنْ لَمْ يَفْعَلْ شَيْئاً . ^{( 2 )}

هرگاه هر روز به كاري مشغول شدي ، همانند كسي هستي كه در حقيقت ، هيچ كاري نكرده اي .

در ضرب المثل نيز گفته اند همه كاره هيچ كاره است .

نعمت شنوايي

يكي از نعمت هاي خدادادي به انسان ، نيروي شنوايي است . كسي كه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غرر الحكم ، ج 2 ، ص 75 .

2 . سجع الحمام ، ص 60 .