بخش 4

از آن بي بهره باشد ، بخش مهمي از زندگي اش دچار اختلال مي شود . شكرانه اين نعمت ، استفاده درست از آن است . شايسته نيست انسان به غيبت و دروغ ، گوش فرا دهد ؛ چون نه تنها سودي ندارد ، بلكه بازار غيبت كنندگان و دروغ گويان را گرم نگه مي دارد و روح و روانش را آلوده مي سازد . دستورهاي ديني نيز افراد را از گوش دادن به سخنان ديگران برحذر داشته و سرك كشيدن به گفته هاي اين و آن را مانع سعادت شمرده اند . از سوي ديگر ، به هر آنچه با شنيدن آن ، كمال انساني تأمين مي شود ، ترغيب فرموده و از انسان خواسته است به پندهاي اخلاقي و كلام آسماني گوش فرا دهد . چه خوب است كه انسان نيروي شنوايي خود را در راه درست به كار گيرد و با خواسته هاي الهي مخالفت نكند . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

عَوِّدْ اُذُنَكَ حُسْنَ الْاِسْتِماعِ وَلا تُصْغِ ما لا يَزِيدُ في صَلاحِكَ . ^{( 1 )}

گوش خود را به شنيدن مطالب خوب عادت بده و آنچه به مصلحت تو نيست ، گوش مكن .

در سخن ديگري كه اهل سنت از آن حضرت نقل كرده اند ، مي فرمايد :

يَجِبُ عَلَي الْعَاقِلِ اَنْ يَكُون بِما اَحْيا عَقْلَه مِنَ الْحِكْمَةِ اَلَكَفُ مِنْهُ بِما اَحْيا جِسْمَه مِنَ الْغَذاءِ . ^{( 2 )}

بر شخص عاقل لازم است نسبت به آنچه از حكمت كه عقلش را زنده مي كند ، تلاش بيشتر بورزد تا نسبت به غذا كه جسمش را زنده مي گرداند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غرر الحكم ، ج 4 ، ص 329 .

2 . سجع الحمام ، ص 472 .

سخن انديشمندانه

سخن مانند تيري است كه از كمان رها مي شود و همان گونه كه تيرانداز ، پاسخ گوي تيري است كه رها كرده ، گوينده سخن نيز بايد پاسخ گوي بازتاب كلام خود باشد . ازاين رو ، پيش از گفتن هر سخني بايد درباره آن انديشيد . بسياري از اوقات ، انسان سخني نسنجيده مي گويد كه پي آمدهاي منفي دارد . به همين دليل ، گفته اند : « زبان سرخ ، سرِ سبز مي دهد بر باد . » اگر انسان آنچه را مي خواهد بگويد ، در ذهن خود بررسي كند و همه جنبه هاي مثبت و منفي آن را با دقت بسنجد ، كمتر خطا خواهد كرد . خداوند در كنار بخشيدن نيروي بيان به انسان ، قوه انديشه نيز به او عنايت فرموده است و از آدمي مي خواهد قدرت نطق و بيان خود را به وسيله نيروي انديشه تقويت كند تا دچار آسيب هاي احتمالي نشود . با وجود برخورداري از قدرت تفكر ، اگر آدمي از آن كمك نگيرد و هر سخني را بر زبان براند و به پي آمدهاي بد آن دچار شود ، جز خود كسي را نبايد سرزنش كند . حضرت علي ( عليه السلام ) در اين باره مي فرمايد :

اَلتَّرَوِّي فِي الْقَوْلِ يُؤْمِنُ الزَّلَلَ . ^{( 1 )}

انديشيدن پيش از سخن گفتن ، انسان را از لغزش باز مي دارد .

در همين معنا شيعه و اهل سنت از آن حضرت نقل كرده اند كه فرمود :

لِسانُ الْعَاقِلِ وَرَاءَ قَلْبِهِ وَقَلْبُ الْاَحْمَقِ وَرَاءَ لِسَانِهِ . ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غرر الحكم ، ج 1 ، ص 346 .

2 . مطلوب كل طالب ، صص 47 و 48 .

زبان خردمند در پس قلب او و قلب احمق در پس زبان اوست .

يعني شخص خردمند ابتدا مي انديشد ، آن گاه سخن مي گويد . نادان ابتدا سخن خود را مي گويد و آن گاه مي انديشد كه چه گفته است .

اخلاق فردي / نبايدها

بخش دوّم : نبايدها

زياده روي در غريزه

پيروي از اسب سركش شهوت ، نتيجه اي جز پشيماني ندارد . چه بسيار لذت هاي لحظه اي وزودگذر كه گستره ويراني و زيان هاي جبران ناپذير آن تا ساليان سال گريبان گير آدمي مي شود . خداوند حكيمي كه غريزه را براي بقاي آدمي در وجود وي نهاده است ، راه برآوردن آن را نيز در نظر گرفته است . خداوند ، انسان ها را به گونه اي آفريده است كه به ارضاي غريزه خويش نياز دارند . ارضاي غريزه ، ضروري است ، ولي بايد از راه مشروع باشد . اسلام براي اينكه نسل انسان هادست خوش نابودي نشود ، بي بندوباري در ارضاي غريزه جنسي را به شدت ردمي كند وازهمگان مي خواهد هنگام برآوردن غريزه جنسي ، قوه تعقل را به كارگيرند . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

مَنْ لَمْ يَمْلِكْ شَهْوَتَهُ لَمْ يَمْلِكْ عَقْلَهُ . ^{( 1 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غررالحكم ، ج 5 ، ص 416 .

هر كس مالك شهوتش نباشد ، مالك عقلش نيست .

و كسي كه مالك شهوتش نباشد ، در حقيقت ، شهوتش مالك اوست و چنين كسي خوار است :

عَبْدُ الْشَهْوَتِ اَذَلُّ مِنْ عَبْدِ اَلْرِقِّ . ^{( 1 )}

بنده شهوت از بنده زرخريد خوارتر است .

بي پروايي در گناه

بسيارند كساني كه بر اثر غفلت ، خود را به گناه آلوده اند . با اين حال ، پس از چندي ، از كار خويش شرمنده شده اند و در خلوت خويش از درگاه خدا آمرزش مي خواهند . برخي نيز آشكارا و بي محابا گناه مي كنند و نه تنها شرمنده نمي شوند ، بلكه از كار زشت خود شادمانند و به آن مي بالند . اينها بدترين گناه كارانند ؛ چون نهايت دشمني خود را با خدا نشان مي دهند و بي ترديد ، عذاب سختي در انتظار آنان است ، مگر اينكه تا بيش از اين دير نشده است ، به سوي نور و روشنايي باز گردند و از گذشته خود پشيمان شوند . آيا شايسته است انسان ضعيف ، دچار نخوت و غرور شود و با بي باكي در پيشگاه الهي ، جسارت انجام گناه را به خود بدهد و خويشتن را از عذاب الهي ايمن بداند . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

شَرُّ النّاسِ مَنْ لايُبالِي اَنْ يَراهُ النّاسُ مُسِيئاً . ^{( 2 )}

بدترين مردم كسي است كه از اينكه مردم او را گناه كار ببينند ، پروايي ندارد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سجع الحمام ، ص 236 .

2 . غررالحكم ، ج 4 ، ص 169 .

در مقابل اينان ، انسان هاي با شرم و حيايي هستند كه حضرت درباره آنان مي فرمايد :

مَن كَسْاهُ اَلْحَياهُ ثَوْبَهُ لَمْ يَرَ النَّاسُ عَيْبَهُ . ^{( 1 )}

كسي كه لباس حيا بر تن كرده است ، مردم عيب وي را نخواهند ديد .

تبذير

شايسته نيست در حالي كه در اطرافمان انسان هايي به نان شب محتاجند و در حسرت شكمي سير ، شب را به صبح مي آورند ، عده اي سرگرم شادخواري و ريختوپاش باشند . شگفتا در جهاني كه هر شب ميليون ها انسان بر اثر فقر و تنگ دستي جان مي بازند ، گروهي نيز به تبذير و اسراف مي پردازند . شبي نيست كه اينان با ترتيب دادن ضيافت هاي آن چناني به رقابت نپردازند و بخشي از ثروت هاي بادآورده شان را فداي هوس هاي فخرفروشانه و چشم و هم چشمي نسازند . اينان نمي دانند كه ممكن است بر اثر اين ريختوپاش هاي غيرمشروع ، روزي به فقر و نداري گرفتار شوند . آن گاه در چنين روزي دست نياز به سوي ديگران دراز كنند . انسان مؤمن به خدا و رسول بايد به گونه اي زندگي كند و معيشت خود را چنان سامان دهد كه دچار فقر ناشي از تبذير نشود . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

مَنِ افْتَخَرَ بِالتَّبْذِيرِ اِحْتَقَرَ بِالاِْفْلاسِ . ^{( 2 )}

هر كس به ريختوپاش افتخار كند ، دچار تنگ دستي مي شود .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . كفاية الطالب ، ج 223 .

2 . غررالحكم ، ص 433 .

پرخوري

خوردن و آشاميدن براي ادامه زندگي انسان لازم است ، ولي اگر از اندازه خود تجاوز كرد ، نه تنها مفيد نيست ، بلكه بسيار زيان بخش خواهد بود . پرخوري افزون بر زيان هاي بدني ، فكر و روح انسان را نيز دچار ناراحتي مي كند ؛ زيرا بدن و روح انسان ارتباط بسيار نزديكي با هم دارند و بر همديگر اثر مي گذارند . بسيار پيش مي آيد كه افراد از انواع غذاها استفاده مي كنند كه اين حجم غذا براي سلامت مزاج بسيار زيان آور است . در اين حال تا آنجا كه مي توانند ، معده خود را از غذاهاي حجيم پر مي سازند و با سنگيني كه در بدن ايجاد مي شود ، جايي براي فعاليت هاي ديگر باقي نمي ماند . بنابراين ، يكي از آسيب هاي مهم پرخوري به ويژه شب هنگام ، بازماندن از توفيق سحرخيزي است . حضرت علي ( عليه السلام ) در نكوهش پرخوري مي فرمايد :

لا تَجْلِسْ عَليَ الطَّعامِ إِلاّ وَأَنْتَ جائعٌ وَلاتَقُمْ عَنِ الطَّعامِ إِلاّ وَاَنْتَ تَشْتَهيِهِ . ^{( 1 )}

بر سر سفره منشين مگر وقتي كه گرسنه باشي و پيش از سير شدنِ كامل ، از خوردن دست بكش .

در سخني ديگر ، به روايت اهل سنت ، درباره ضررهاي پرخوري چنين مي فرمايد :

كَثْرَةُ الْطَّعَامِ تُمِيْتُ الْقَلْبَ كَما تُمِيتُ كَثْرَةُ الماءِ الْزَّرْعَ . ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . طوائف الحكم ، ج 2 ، ص 292 .

2 . سجع الحمام ، ص 272 .

پرخوري دل را مي ميراند ، همچنان كه آب زياد ، زراعت را نابود مي كند .

دل بستگي به دنيا

اگر انسان ، علاقه مندي هاي خود را در زندگي در راه صحيح به كار گيرد ، مايه رشد و تكامل روحي و جسمي او خواهد شد . در مقابل ، اگر در اين زمينه زياده روي كند و همه امور معنوي خود را فداي اين علايق سازد ، راه به جايي نخواهد برد و عمر گران مايه را به خوشي هاي ناپايدار دنيا خواهد فروخت كه سرانجامي جز اندوه و حسرت نخواهد داشت . پس بكوشيم دل از چنبره دنيا و علايق سست و ناپايدار آن بَر كنيم تا راه به سعادت و سلامت بريم . همه مي دانيم كه متاع دنيا ، اندك ، كم فايده و همچون كف روي آب است كه به زودي از بين مي رود ، در حالي كه متاع اخروي ، ارزشمند و پايدار است . كدام انسان عاقلي ، خوشي ناچيز و ناپايدار را با متاع گران سنگ و قيمتي كه همان خوشي هاي پايدار است ، معامله مي كند ؟ حضرت علي ( عليه السلام ) در هشداري به انسان ها چنين مي فرمايد :

اَخْسَرُ النّاسِ مَنْ رَضِيَ الدُّنْيا عِوَضاً عَنِ الاْخِرَةِ . ^{( 1 )}

هر كس به جاي آخرت ، به دنيا دل ببندد ، زيان كارترين مردم است .

دنيايي كه به بيان ديگر آن حضرت به روايت اهل سنت چنين است :

اَلدُّنيا اَوَّلُهَا عَنَاءٌ وَآخِرُها فَنَاءٌ حَلالُها حِسَابٌ وَحَرَامُهَا عَذَابٌ . ^{( 2 )}

اول دنيا ، رنج و دشواري و سرانجامش ، مرگ و فناست . در

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غررالحكم ، ج 2 ، ص 414 .

2 . سجع الحمام ، ص 187 .

حلالش ، حساب رسي است و در حرام آن [ نيز ] عذاب است .

اگر كسي چنين دنيايي را بر آخرت سراسر آسايش مقدم دارد ، به يقين زيان كارترين خواهد بود .

پول داران فقير

كساني كه روح بزرگي دارند ، ثروت و دارايي را وسيله اي براي تقرب الهي و كمك به بندگان خدا مي شمارند و مال و دارايي خويش را در خدمت به خلق به كار مي بندند . در مقابل ، برخي افراد كه ظرفيت لازم را براي بهره مندي درست از نعمت هاي الهي ندارند و تمام شخصيت خود را در گردآوري مال و ثروت جستوجو مي كنند ، خدا را از ياد مي برند و مال اندوزي برايشان به هدف تبديل مي شود . اين افراد ، نه تنها توانايي استفاده صحيح از دارايي را ندارند ، بلكه دارايي شان مايه بدبختي مادي و معنوي آنها مي شود ؛ چون خود را گم مي كنند و از انجام دادن وظايف انساني و مذهبي شان سر مي پيچند . در اين حال ، معنويت آنها كم رنگ و بي رنگ خواهد شد . از نظر مادي نيز هر روز به مال دنيا حريص تر مي شوند و از اينكه چرا بيشتر ندارند ، هميشه ناراحتند و هر زيان كوچكي مايه رنجش خاطرشان مي شود . سراب مال و ثروت ، تشنگي آنان را برطرف نمي سازد و رفتار آزمندانه شان ، ديگران را به شگفتي وامي دارد . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

رُبَّ غَنِيٍّ اَفْقَرُ مِنْ فَقِير . ^{( 1 )}

چه بسيارند دولت منداني كه از فقير هم فقيرترند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غررالحكم ، ج 4 ، ص 69 .

نمونه پولداران فقير ، انسان هاي بخيل هستند كه ثروت دارند ، ولي حرص جمع آوري پول ، آنان را به زندگي فقيرانه كشانده است و همچون انسان هاي نيازمند زندگي مي كنند . حضرت علي ( عليه السلام ) در سخني ديگر كه اهل سنت از آن حضرت نقل كرده اند ، مي فرمايد :

عَجِبْتُ لِلْبَخِيلِ يَسْتَعْجِلُ الفَقْرَ الَّذي مِنْهُ هَرَبَ وَيَفُوْتُهُ الغِنَي الّذي اِيّاهُ طَلَبَ فَيَعِيْشُ فِي الدُّنيَا عَيْشَ الْفُقَرَاءِ وَيُحاسَبُ في الآخِرَةِ حِسابَ الاَغْنِيَاءِ . ^{( 1 )}

در شگفتم از بخيل كه از فقري كه از آن فرار مي كند ، به سويش مي شتابد و بي نيازي را كه مي خواهد از دستش مي رود ، در دنيا همانند نيازمند زندگي مي كند ، ولي در آخرت همچون توانگران از آنان حساب رسي مي شود .

آرزوهاي دراز

آرزوي دراز جز آنكه فكر انسان را به خود مشغول كند و او را از فعاليت و كوشش باز دارد ، نتيجه ديگري نخواهد داشت . انسان نبايد خود را با آرزوها سرگرم كند و بيهوده به چيزهاي دست نيافتني دل ببندد ؛ زيرا اين كار جز پشيماني ثمري نخواهد داشت . آرزوي دور و دراز ، آن هم در امور دنيايي ، نه تنها انسان را نيازمند مردم مي سازد ، بلكه مسير زندگي معنوي انسان را عوض مي كند و چه بسا او را به سراشيبي سقوط مي كشاند ، همان گونه كه آرزوي حكومت ري ، ابن سعد را به كربلا كشاند و شد آنچه انتظارش را نداشت . چگونه انسان مي تواند آرزوي دراز را در دل و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . كفاية الطالب ، ص 213 .

روحش بپروراند ، در حالي كه مرگ به او بسيار نزديك است و خيلي زودتر از آرزوها به سراغ او مي آيد . حضرت علي ( عليه السلام ) بنا بر نقل شيعه و اهل سنت مي فرمايد :

اِنَّ اَخْوَفَ ما اَخافُ عَلَيْكُمْ خِصْلَتانِ اِتِّباعُ الْهَوي وَطُولُ الاَْمَلِ . ^{( 1 )}

وحشتناك ترين چيزي كه براي شما از آن بيمناكم ، دو چيز است : يكي ، پيروي از خواسته هاي نفساني و ديگري ، آرزوهاي دراز .

عالم بي عمل

بهترين علم آن است كه با زيور عمل آراسته شود . وقتي مردم ، عالم وارسته و عاملي را مي بينند ، خودبه خود به راه سعادت و هدايت رهنمون مي شوند . يگانگي ميان رفتار و گفتار بهترين وسيله تربيتي است ، ولي متأسفانه برخي از عالمان ، دانش آنان تنها لقلقه زبانشان است . سخن اينان چون به علمشان عمل نمي كنند ، هيچ اثري در شنونده نمي گذارد . در مقابل ، كساني هستند كه گفته هايشان از ژرفاي قلبشان سرچشمه مي گيرد . ازاين رو ، كلامشان در شنونده اثري عميق به جا مي گذارد و آنان را الگويي شايسته و قابل پيروي مي بينند . حضرت علي ( عليه السلام ) در نكوهش عالمان بي عمل مي فرمايد :

اَوْضَعُ الْعِلْمِ ما وَقَعَ عَلَي الْلِّسانِ . ^{( 2 )}

پست ترين دانش آن است كه تنها روي زبان باشد .

در روايتي ديگر ، به نقل از شيعه و اهل سنت از آن حضرت به دنبال

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سفينة البحار ، ج 1 ، ص 30 ؛ فتح الباري ، ج 11 ، ص 202 ؛ كنز العمال ، ج 3 ، ص 818 .

2 . غررالحكم ، ج 2 ، ص 2 .

اين كلام آمده است :

وَ اَرْفَعُهُ مَا ظَهَرَ فِي الْجَوَارِحِ وَالْاَرْكانِ . ^{( 1 )}

و والاترين دانش آن است كه بر اندام و اركان بدن ظاهر شود .

دوري از خدا

بعضي از مردم چنان به دنيا مشغولند كه گويي جز عشق به دنيا و مسائل مادي و معاشرت با مردم ، هيچ چيز ديگر نمي شناسند . اين افراد سرانجام روزي از خواب غفلت بيدار خواهند شد ، ولي در آن هنگام ، فرصتي براي جبران گذشته نخواهند داشت . چنين افرادي بايد پيش از اينكه آن روز فرا رسد ، به خود آيند و رابطه شان را با خدا تقويت كنند و گرنه روز سختي در پيش خواهند داشت ؛ روزي كه در آن جز قلب سليم ، هيچ چيز حتي مال و فرزند ، به كار نمي آيد . پس تا دير نشده است ، شعله عشق و ياد خدا را در دل هايشان فروزان نگه دارند كه ياد خداوند در قلب ها ، فرصت جولان دهي به اغيار را نمي دهد . خوش به حال آناني كه خانه دلشان به ياد خدا روشن است و چون با خدا هستند ، رضايت او را مي جويند . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

اِذا رَأَيْتَ اللّهَ يُونِسُكَ بِخَلْقِهِ وَيُوحِشُكَ عَنْ ذِكْرِهِ فَقَدْ اَبْغَضَكَ . ^{( 2 )}

وقتي مي بيني خدا ، تو را به مردم مشغول كرده و يادش را از خاطرت برده است ، [ بدان كه ] به تو غضب كرده است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . كفاية الطالب ، ص 209 ؛ نهج البلاغه ، قصار 92 .

2 . غررالحكم ، ج 3 ، ص 131 .

از طرفي براي اينكه مؤمن از اجتماع نيز نبرد و در همان حال كه در اجتماع حضور دارد ، از خداوند نيز دور نشود ، بايد پاي بند به حق باشد . حضرت در كلامي ديگر كه اهل سنت آن را نقل كرده اند ، مي فرمايد :

رَاْس الْعَقْلِ التَحَبَّبْ اِلَي النَّاسِ فِيْ غَيْرِ تَرْكِ الْحَقِّ . ^{( 1 )}

سر عقل ، محبوبيت نزد مردم بدون ترك حق است .

سوء استفاده از دين

دنياگرايان و مال پرستان از هر وسيله اي براي رسيدن به هدف هاي خود سود مي جويند . دين براي اين افراد لقلقه زبان است و تنها به عنوان ابزاري براي دست يابي به اهداف مادي خود به آن مي نگرند . جلوه هاي زندگي دنيا نيز سبب تعلق خاطرشان مي شود و دست و پاي انسان دل بسته را نيز مي بندد و زياده خواه مي كند . اين افراد به نام دين براي دنياي خود كار مي كنند و در حقيقت ، دين و مذهب را وسيله رسيدن به اهداف دنيايي خويش قرار مي دهند .

به هر حال ، پاي مال كردن دين براي رسيدن به خواسته هاي دنيايي به جز اينكه از قداست و ارزش دنيا مي كاهد ، موجب گمراهي آنان مي شود . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

حَصِّنُوا الدّينَ بِالدُّنْيا وَلاتُحَصِّنُوا الدُّنْيا بِالدِّينِ . ^{( 2 )}

دين را با دنيا نگاه داريد ، نه دنيا را با دين .

در سخني ديگر كه اهل سنت آن را نقل كرده اند ، سرانجام كساني را

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . كشف الخفاء ، ج 1 ، ص 421 .

2 . غررالحكم ، ج 3 ، ص 406 .

كه براي دنيا ، دين را پاي مال مي كنند ، چنين توصيف مي كند :

لا يَتْرُكِ النَّاسُ مِنْ اَمْرِ دِيْنِهِم لِاِسْتَصْلاحِ دُنْياهُمْ اِلّا فَتَحَ اللهُ عَلَيْهِمْ ما هُوَ اَضَرُّ مَنْهُ . ^{( 1 )}

مردم هيچ گاه دين را براي اصلاح دنياي خود ترك نكردند ، مگر اينكه خداوند بر روي آنان چيزي را كه ضررش بيشتر از ضرري است كه مي خواستند اصلاحش كنند ، مي گشايد .

طمعورزي

طمعورزي ، انسان را گرفتار آرزوهاي دراز و دست نيافتني مي سازد . متأسفانه برخي از مردم كه اراده استواري ندارند ، آنچه را مي بينند يا مي شنوند ، مي خواهند و خواسته هايشان را بدون انديشه دنبال مي كنند و كاري ندارند كه آن چيز به سود آنهاست يا زيانشان . اين گونه انسان ها ظاهربين هستند و به آنچه دارند ، قانع نيستند و با ديدن و شنيدن هر چيزي براي به دست آوردن آن تلاش مي كنند . اين در حالي است كه هر كسي بايد خواسته هايش را با ميزان دارايي و توانايي خود ، تطبيق دهد . انسان عاقل هيچ گاه خود را با ديگران كه از هر نظر بر او ترجيح دارند ، برابر قرار نمي دهد و آرزوهاي دست نايافتني را دنبال نمي كند . امام علي ( عليه السلام ) به روايت شيعه و اهل سنت مي فرمايد :

لا تَطْمَعْ فِي كُلِّ ما تَسْمَعُ فَكَفي بِذلِكَ حُمْقاً . ^{( 2 )}

به هر چه مي شنويد ، طمع نكنيد ؛ كه نشان حماقت و كم خردي است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سجع الحمام ، ص 325 .

2 . غررالحكم ، ج 6 ، ص 345 ؛ سجع الحمام ، ص 306 .

بي كاري

تنبلي و تن پروري همواره مورد نكوهش اسلام و پيشوايان دين بوده است . در شرافت و عزت كارگران همين بس كه رسول اكرم ( صلّي الله عليه وآله ) بر دستشان بوسه زد . زندگي براي كار و فعاليت است و اين همه نيروهاي مادي و معنوي كه خداوند به بشر عنايت فرموده است ، نبايد هدر برود ، بلكه هر كس به اقتضاي ذوق و علاقه اي كه دارد ، بايد به كار بپردازد تا هم چرخ زندگي اش به آساني بگردد و هم از مفاسدي كه بر اثر بي كاري به وجود مي آيد ، در امان بماند . حكومت ها نيز وظيفه دارند تا زمينه كار را براي همه مردم فراهم آورند . انسان تا وقتي كه كاري دارد ، فكرش نيز مشغول آن است ، ولي همين كه از كار دست كشيد و در جرگه بي كاران در آمد ، در معرض بسياري از آسيب هاي مادي و معنوي قرار مي گيرد . حضرت علي ( عليه السلام ) دراين باره فرمود :

مَعَ الْفَراغِ تَكُونُ الصَّبْوَةُ . ^{( 1 )}

بي كاري با هوا و هوس همراه است .

در سخني ديگر به روايت اهل سنت مي فرمايد :

اَلْقَلْبُ الْفَارِغُ يَبْحَتُ فِي السُّوءِ وَالْيَدُ الْفَارِغَةُ تَنازَعُ اِلِي الإثْمِ . ^{( 2 )}

دل فارغ از ياد حق به سوي بدي ها روي مي آورد و دست بي كار به گناه مشغول مي شود .

تنبلي

تلاش و كوشش مايه پيشرفت و تعالي و عامل دست يابي به اهداف

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غرر الحكم ، ج 6 ، ص 122 .

2 . سجع الحمام ، ص 265 .

است و درهاي موفقيت را به روي آدمي مي گشايد . در اين راستا هر كسي بايد كار خويش را خود انجام دهد و حق ندارد خود را وبال گردن ديگران سازد و به آنان متكي باشد . بعضي افراد عادت دارند زحمت كار خود را بر دوش ديگران بياندازند . آنان مردمي خودخواه و تنبل هستند . امامان معصوم ( عليهم السلام ) با آن همه مسئوليت هاي ديني و اجتماعي ، كارهاي شخصي خود را به ديگران وا نمي نهادند . حتي در اين مسير بر ديگران پيشي هم مي گرفتند . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

صاحِبُ الشَيْءِ اَحَقُّ بِالشَّيْءِ اَنْ يَحْمِلَهُ اِلّا أَنْ يَكُونَ ضَعِيفاً يَعْجِزُ عَنْهُ . ^{( 1 )}

صاحب هر شيء به حمل آن شايسته تر است تا ديگران ، مگر آنكه ناتوان باشد .

گاهي شيطان از راه خير و نمودن كار زشت در چهره زيبا ، انسان را به تنبلي مي كشاند . آن حضرت در سخني ديگر به روايت اهل سنت مي فرمايد :

اِحْذِر كُلَّ الحَذَرَ اَنْ يَخْدَعَكَ الشَّيْطانُ فَيُمَثَّلُ لَكَ التَّوَانِيَ فِي صُوْرَةِ التّوَكُل . ^{( 2 )}

به شدت برحذر باش از اينكه شيطان تو را بفريبد و كاهلي و سستي را به صورت توكل به تو بنماياند .

ناتواني

انسان باايمان بايد مانند كوه در برابر مشكلات و ناملايمات ، استوار و پابرجا باشد و هيچ گاه نبايد ضعف و سستي به خود راه دهد . با پايداري

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غررالحكم ، ص 183 .

2 . سجع الحمام ، ص 41 .

انسان باايمان ، هرگونه سختي ، آسان مي شود ؛ چون بردباري در برابر سختي ها همواره صبح روشن آساني را به همراه دارد . ناگفته پيداست كه همه انسان ها از روح پايداري و توان مقاومت برخوردار نيستند . بعضي در برخورد با مشكلات ، روحيه خود را مي بازند و احساس ناتواني مي كنند و با ديگران نيز برخوردي آميخته با ضعف و زبوني دارند . اين خودباختگي سبب مي شود كه فريب كاران بر مال و جانشان طمع كنند . تنها راه نجات اين افراد ، دست يابي به خودباوري است . آنان بايد بدانند كه انسان بسيار نيرومند است و هيچ گاه در برخورد با مشكلات نبايد احساس ضعف و زبوني كند ؛ زيرا چشم طمعورزان به مال و منال آنان دوخته خواهد شد . حضرت علي ( عليه السلام ) در رهنمودي زيبا مي فرمايد :

اَلْعَجْزُ يُطْمِعُ الاَْعْداءَ . ^{( 1 )}

ناتواني انسان ، دشمنانش را به طمع مي اندازد .

سرانجام عجز در برابر دشمن ها ، خواري است ، چنان كه آن حضرت بنا به نقل اهل سنت مي فرمايد :

اَلْعَجْزُ مَهانَةٌ . ^{( 2 )}

ناتواني سبب خواري است .

بزرگ نمايي

بزرگ نمايي كاري ناپسند است ؛ چون سبب مي شود آدمي ، خود را در موقعيت غيرواقعي قرار دهد و تمام كوشش وي اين باشد كه مردم ، او را به همان وضع ببينند . چنين فردي هيچوقت خود را آن گونه كه هست ،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غررالحكم ، ج1 ، ص 270 .

2 . سجع الحمام ، ص 239 .

نمي بيند و حتي چهره واقعي اش براي خود وي مشتبه مي شود . بنابراين ، انسان اگر خواستار سعادت است ، نبايد خود را بيش از آنچه هست ، به مردم نشان دهد . بنابراين ، انسان عاقل و خردمند تلاش مي كند بيش از ظرفيت و توانايي خود ، مسئوليتي نپذيرد يا به كاري دست نزند تا به عواقب آن گرفتار آيد . امام علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

لا عَقْلَ لِمَنْ يَتَجاوَزُ حَدَّهُ وَقَدْرَهُ . ^{( 1 )}

آن كس كه از حد خود تجاوز كند ، بي خرد است .

در سخن زيباي ديگري به روايت اهل سنت مي فرمايد :

من اقتصر علي قدره كان ابقي له . ^{( 2 )}

كسي كه به اندازه توانش بسنده كند براي او بهتر و ماندگارتر است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غرر الحكم ، ج 6 ، ص 386 .

2 . سجع الحمام ، ص 391 .

فصل دوم :

اخلاق اجتماعي

اخلاق اجتماعي / بايدها

بخش اوّل : بايدها

مشورت نكردن با ناآگاهان

يكي از بهترين راه هاي كام يابي در زندگي ، مشورت با افراد صالح است . اگر انسان با افراد شايسته مشورت نكند ، نه تنها سودي نخواهد داشت ، بلكه ممكن است بسيار زيان بخش باشد . همان گونه كه علي ( عليه السلام ) بنابر نقل اهل سنت مي فرمايد :

لا صَوَابَ مَعَ تَرْكِ الْمَشْوَرَةِ . ^{( 1 )}

بدون مشورت كار صحيح و درست پديدار نمي شود .

طرف مورد مشورت بايد چند ويژگي داشته باشد و آنچه بيش از همه اهميت دارد ، آگاهي ، حسن نيت و امانت داري است . بسياري هستند كه اهل عبادت و تقوايند ، ولي بصيرت و آگاهي هاي لازم را ندارند . بعضي هم آگاهي دارند ، ولي امانت دار نيستند . بنابراين ، با هر كسي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . همان ، ص 12 ، كلمه 23 .

نمي توان مشورت كرد . چه بسا با مشورت نادرست ، انسان به راه ناصوابي برود . بنابراين ، دقت در گزينش مشاوران ناصح و كارآشنا ، گريزناپذير است . حضرت علي ( عليه السلام ) درباره نكته سنجي در گزينش مشاور مي فرمايد :

مَنْ ضَلَّ مُشيرُهُ بَطَلَ تَدْبِيرُهُ . ^{( 1 )}

هر كس مشاورش گمراه باشد ، تدبير و چاره اش پوچ و تباه مي شود .

مشورت در كارها

يكي از آموزه هاي قرآني و سيره عملي معصومين ( عليهم السلام ) ، مشاوره با اهل عقل و تدبير است . با اين كار ، آدمي از عقل و تجربه ديگران بهره مي گيرد و امكان خطا در تصميم گيري وي كاهش مي يابد . انسان به هر درجه اي از كمال و معرفت برسد ، از مشورت كردن با ديگران بي نياز نيست ؛ زيرا انسان همواره در معرض اشتباه است و تنها با مشورت كردن با افراد شايسته از خطا ايمن خواهد ماند . مشورت با ديگران ، آفاق فكر را افزايش مي دهد و از درصد اشتباه ها مي كاهد . مشورت در اسلام به قدري اهميت دارد كه خداوند حتي به پيامبراعظم ( صلّي الله عليه وآله ) نيز دستور مشورت مي دهد . ^{( 2 )}

همچنين از مؤمنان مي خواهد كه در كارهاي خود با يكديگر مشورت كنند . ^{( 3 )} بنابراين ، مشورت كردن از مهم ترين كارهايي است كه انسان براي پيش گيري از اشتباه ، ناگزير به انجام دادن آن است . امام علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غررالحكم ، ج 5 ، ص 187 .

2 . آل عمران : 159 .

3 . شورا : 38 .

مَنْ قَنِعَ بِرَأْيِهِ فَقَدْ هَلَكَ . ^{( 1 )}

كسي كه به رأي خود خرسند شود ، هلاك خواهد شد .

همين سخن با اندكي تفاوت از طريق اهل سنت چنين آمده است :

مَنْ اِسْتَبَدَّ بِرَأْيِهِ فَقَدْ هَلَكَ . ^{( 2 )}

كسي كه بر رأي خود ، پافشاري كند ، هلاك خواهد شد .

پرهيز از فخرفروشي

دنيا با همه فراز و فرودها ، داشته ها و ناداشته ها ، توانايي ها و ناتواني ها ، برخورداري و ناداري ، زيباست و پلي براي سازندگي است . انسان ها با هم يكسان نيستند و شكي نيست كه از نظر هوش و زيبايي با هم متفاوت هستند . اين تفاوت ها غالباً طبيعي و خارج از اراده آنهاست . پس هرگز روا نيست كه انسان به كمال يا جمال خود ببالد و در برابر ديگران فخر بفروشد ؛ زيرا معلوم نيست كه اين امتيازها دايمي باشد و چه بسا ممكن است بر اثر حادثه اي ناگهاني ، همه داشته هايش را از دست بدهد . بنابراين ، آيا بهتر نيست كه به شكرانه برخورداري از كمال و جمال ، فروتني انسان بيشتر شود ؟ اصولا زيبايي باطني و بهره مندي از تقواي الهي بسيار باارزش تر و پايدارتر از امتيازهاي مادي است . چه بسيار افرادي كه به ظاهر ، متعالي جلوه نمي كنند ، ولي دنيايي از علم و تقوا را در وجود خويش پنهان كرده اند . پس تنها از روي ظاهر افراد نمي توان درباره آنها داوري كرد . چه بسا كه مقام معنوي والايي نزد خداوند داشته باشند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غررالحكم ، ج 5 ، ص 158 .

2 . سجع الحمام ، ص 386 .

حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

شَرُّ النّاسِ مَنْ يَري اَنَّهُ خَيْرُهُمْ . ^{( 1 )}

بدترين مردم كسي است كه خود را بهتر از ديگران ببيند .

آن حضرت در سخني ديگر كه اهل سنت نقل كرده اند ، مي فرمايد :

مَنْ رَاي اَنَّهُ مُسِيءٌ فَهُوَ مُحْسِنٌ وَمَنْ رَاي اَنَّهُ مُحْسِنٌ فَهُوَ مُسِيْءٌ . ^{( 2 )}

كسي كه خود را گناه كار ببيند ، چنين كسي در واقع نيكوكار است ، ولي آن كسي كه خود را نيكوكار مي پندارد ، به واقع بدكار است .

حفظ دوستان

دوستان خوب ، ياور انسان در سختي ها و مشكلات و آرامش دهنده آنان در غم ها و دشواري ها هستند . در حقيقت ، دوستان صالح ، نعمت هاي ارزشمندي هستند كه نبايد آنها را به آساني از دست داد ؛ زيرا جايشان را به آساني نمي توان پر كرد . ارزش يك دوست خوب بيش از آن است كه براي مسائل جزئي از او جدا شويم و رشته مودّت را پاره كنيم . بكوشيم ياران صدّيق و وفادار را حفظ كنيم و آنها را براي روزهاي تلخ و شيرين در كنارمان نگه داريم . دوستان وفادار ، آدمي را به هنگام غم و شادي تنها نمي گذارند و با شادي آنان ، خوش حال و با ناراحتي شان ، غمگين مي شوند ؛ چون آنها را جزئي از وجود خود مي شمارند . ازاين رو ، حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غررالحكم ، ج 4 ، ص 168 .

2 . سجع الحمام ، ص 399 .

مِنَ النِّعَمِ الصَّدِيقُ الصَّدُوقُ . ^{( 1 )}

از جمله نعمت ها ، دوست باوفا است .

كدام دوست را مي توان دوست حقيقي دانست . حضرت در سخني ديگر كه اهل سنت نقل كرده اند آنان را چنين معرفي مي كند :

لا يَكُونُ اَلْصَدِيقُ صَدِيقَاً حَتي يَحْفُظَ اَخاهُ في ثَلاث في نِكْبَتِهِ وَغَيْبتَهِ وَوَفاته . ^{( 2 )}

دوست واقعي نيست مگر آنكه برادري خود را در سه حال حفظ كند : در سختي ها ، در غيبت دوست و پس از درگذشت دوست .

پرهيز از مجالس لهو و لعب

خداباوراني كه در پي سعادت و كمال هستند ، هيچ گاه سرگرم لهو و لعب نمي شوند . آنان نيك مي دانند كه شركت در مجالس لهو و لعب و نشست و برخاست با از خدا بي خبران و غفلت زدگان و گناه كاران ، نادرست است . انسان در اين جهان فاني ، فرصت محدودي براي فراهم كردن توشه آخرت دارد و شايسته نيست اين فرصت را بيهوده هدر دهد . شركت در چنين مجالسي ، غفلت و بي خبري به همراه دارد و سرمايه عمر آدمي را تباه مي سازد . زماني مي رسد كه انسان چشم باز كند و ببيند فرصت چنداني ندارد و بار گناهان بر دوشش سنگيني مي كند و نشاط و شور جواني را هم براي جبران گذشته ندارد . بنابراين ، براي حفظ ايمان ، بايد از شركت در مجالس غفلت خودداري كرد . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غررالحكم ، ج 6 ، ص 9 .

2 . سجع الحمام ، ص 332 .