بخش 5

مَجالِسُ اللَّهْوِ تُفْسِدُ الإِيمانَ . ^{( 1 )}

مجالس لهو و لعب ، ايمان را تباه مي كند .

آن حضرت در كلامي ديگر به نقل اهل سنت ، يكي از مصداق هاي مجالس لهو را چنين بيان مي فرمايد :

إِذا كُنْتَ فِي مَجْلِس وَلَمْ تَكُنْ الْمُحدِّثُ و لا المُحدَّثُ فَقُمْ . ^{( 2 )}

هرگاه در مجلسي بودي كه در آنجا نه گوينده هستي و نه شنونده ، پس از آن مجلس برخيز ( و بيهوده منشين ) .

دوستان باوفا

پيوند برادران ديني ناگسستني است . آنان كه در مكتب قرآن و عترت تربيت شده اند ، هيچ گاه ياران خود را تنها نمي گذارند . دوستان خوب در خوشي ها و ناخوشي در كنار يكديگرند و به آساني از يكديگر جدا نمي شوند . دوستان وفادار را در تنگناها و مشكلات بهتر مي توان شناخت . متأسفانه بعضي از مردم ، تنها در مواقع معمولي و عادي به يكديگر علاقه مندند . اگر بخواهيم بفهميم كه اين علاقه از روي صفا و پاكي است يا چيز ديگر ، بايد آزمايش كرد . حقيقت اين است كه هنگامي مي توان روي دوستي انسان ها تكيه كرد كه در مقام عمل و در سختي ها ، از خود پايداري نشان دهند . بسيارند دوستان ايام خوشي كه صادقانه نسبت به هم اظهار محبت مي كنند . سخن اينجاست كه آيا به هنگام مشكلات هم آنها را در كنار خود مي توان يافت ؟ حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غرر الحكم ، ج 6 ، ص 134 .

2 . سجع الحمام ، ص 65 .

مَوَدَّةُ اَبْناءِ الدُّنْيا تَزُولُ لاَِدْني عارِض يَعْرُضُ . ^{( 1 )}

دوستي دنياطلبان به كمترين چيزي از بين مي رود .

در سخني ديگر كه اهل سنت نقل كرده اند ، پرده از اين حقيقت برمي دارد و اين سخن را چنين توضيح مي دهد كه :

قُلُوبُ الْجُهّالِ تَسْتَفِزُّها اَلْاِطْماعُ وَتُرْتَهَنُ باْلَامانِيِّ وَتَتَعَلَّقُ بِالْخَدَائِعِ . ^{( 2 )}

قلوب نادانان با طمع همراه است و در گرو آرزوهاست و با فريب كاري پيوند خورده است .

ازاين رو ، دوستي آنان با اين موارد درآميخته . به همين جهت با كمترين بهانه اي دوستي ها تبديل به دشمن مي شود .

دوستي هاي دروغين

آدمي در زندگي به دوست نياز دارد و دل بي دوست ، دلي غمگين و تنهاست . در اين ميان ، نكته مهم ، دوست يابي است . در اين زمينه بايد پس از آزمودن دوست ، به او اعتماد و تكيه كرد . بنابراين ، شايسته نيست به محض برخورد با كسي با او طرح رفاقت درافكنيم و رازهاي دروني خود را پيش او بازگوييم . بايد توجه داشته باشيم كه بسياري از اشخاص وقتي به انسان مي رسند ، چنان اظهار دوستي مي كنند كه انسان مي پندارد اين ادعا از اعماق وجودشان سرچشمه مي گيرد ، در صورتي كه بسياري از اين دوستي ها و اظهار ارادت ها ، عمر بسيار كوتاهي دارد . اظهار دوستي ها به موقعيت علمي ، اجتماعي ، اخلاقي و فرهنگي افراد بستگي دارد و بايد با

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غررالحكم ، ج 6 ، ص 136 .

2 . سجع الحمام ، ص 266 .

هر يك از اين افراد ، متناسب با شخصيت و جايگاهشان عمل كنيم . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

مَوَدَّةُ الْعَوامِ تَقْطَعُ كَانْقِطاعِ السَّحابِ . ^{( 1 )}

دوستي عوامانه ، زودگذر است ، همچنان كه ابرها به سرعت مي گذرند .

انتخاب دوست

دوستان واقعي را تنها با آزمودن در شرايط سخت و مشكل مي توان شناخت . دوستان صديقي كه در غم و شادي كنار انسان مي مانند و از مال و آبروي خود براي دوستان مايه مي گذارند . بنابراين ، بايد به خاطر اهميت دوست يابي و هم نشيني با آنان كه بر دين و دنياي يكديگر اثر مي گذارند ، در گزينش آنان دقت كافي به خرج داد . با اين حال ، بسياري از مردم ، براي انتخاب دوست تلاش چنداني نمي كنند و چه بسا دوستان خود را به صورت تصادفي ، در كوچه و بازار و مدرسه پيدا مي كنند . اينان پس از چندبار گفتوگو و رفتوآمد ، چنان با هم گرم و صميمي مي شوند كه گويي سال هاست يكديگر را مي شناسند . آيا به اين دوستي ها مي توان اعتماد كرد ؟ بايد دانست ضربه هايي كه دوستان امتحان نشده بر انسان وارد مي آورند ، گاهي بدترين زيان هاي مادي و معنوي را در پي مي آورد . شايسته است دوستان خود را پس از آزمايش برگزينيم . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

مَنِ اطْمَئَنَّ قَبْلَ الْإِخْتِبارِ نَدِمَ . ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غررالحكم ، ج 6 ، ص 149 .

2 . همان ، ج 5 ، ص 461 .

هر كس پيش از آزمايش اطمينان كند ، پشيمان مي شود .

آن حضرت ، يكي از راه هاي آزمايش دوست را در سخني ديگر كه اهل سنت نقل كرده اند ، چنين بيان مي كند :

اِذا وَلّي صَدِيقُكَ وِلايَةً فَاَصَبْتَهُ عَلي الْعُشْرِ مِنْ صَدَقَتِهِ فَلَيْسَ بِصَاحِبِ سُوْء . ^{( 1 )}

هرگاه ديدي كه دوستت به مقامي رسيد و يك دهم دوستي خود را باز حفظ كرده است ، بدان كه دوست بدي نيست .

نيكوكاري

نيكوكاران افزون بر اينكه نزد مردم احترام خاصي دارند ، در پيشگاه خدا نيز از جايگاه خوبي برخوردارند . البته به شرط آنكه به دنبال خودنمايي و رياكاري نباشند و گرنه ارزش معنوي خود را از دست خواهند داد . گرچه بايد كوشش شود كه كار نيك به صورت ناشناخته و پنهان انجام گيرد تا از ارزش بيشتري بهره مند باشد ، ولي گاهي براي تشويق ديگران ، بهتر است برخي از كارهاي خوب را آشكارا انجام دهيم ؛ كه اين ، خود ، كار نيكوي ديگري است . كساني كه بي منّت به ديگران خدمت مي كنند و كار نيك خود را به رخ نمي كشند و آن را ذخيره جهان ديگر مي سازند ، شايسته قدرداني هستند . اين خوبان براي حفظ حرمت مؤمنان ، آبروي آنان را محفوظ مي دارند و كار خوب خود را پيش ديگران آشكار نمي سازند ؛ چون نيك مي دانند كه با چنين كاري ، مؤمنان عزتمند دعاي خير خود را بدرقه راهشان مي سازند . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سجع الحمام ، ص 295 .

اِذا صَنَعْتَ مَعْرُوفاً فَاسْتُرْهُ . ^{( 1 )}

چون كار نيكي انجام دادي ، آن را پنهان كن .

در سخن ديگري بنا بر نقل اهل سنت فرمود :

خَيْرُ الْمَعْرُوفِ سَتْرُهُ . ^{( 2 )}

خير بودن كار نيك در پنهان بودن آن است .

خدمت بلاعوض

انگيزه نيكوكاران متفاوت است ؛ گروهي خدمت مي كنند تا طرف مقابل نيز در همان حد يا بيشتر ، به آنها خدمتي بكند . گروهي نيز چون روح بزرگي دارند ، براي رضايت الهي كارهاي خيرخواهانه مي كنند . راه درست اين است كه سپاس گزاري كردن يا نكردن ديگران بر انگيزه نيكوكار در نيكوكاري اثر نگذارد ؛ چون نيكوكار در گام برداشتن براي رضاي خدا از هيچ رفتاري دل سرد نمي شود . كدام بنده مؤمني تشكر و قدرداني خداوند را با سپاس گزاري مخلوق معاوضه مي كند . مگر نه اينكه او با انگيزه اي الهي براي انجام اين كار گام برداشته و از ابتدا به دنبال كسب رضايت ماناي الهي بوده است . حضرت علي ( عليه السلام ) در اين باره مي فرمايد :

لايُزْهِدَنَّكَ فِي اصْطِناعِ الْمَعْرُوفِ قِلَّةُ مَنْ يَشْكُرُ . ^{( 3 )}

مبادا كم بودن سپاس گزاران ، تو را نسبت به انجام دادن كار نيك بي رغبت كند .

نزديك به همين كلام را از آن حضرت اهل سنت چنين نقل كرده اند :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غررالحكم ، ج 3 ، ص 115 .

2 . سجع الحمام ، ص 288 .

3 . غرر الحكم ، ج 6 ، ص 324 .

لا يَزْهَدَنَّكَ فِي الْمَعْرُوفِ كُفْرُ مَنْ كَفَرَهُ فَقَدْ يَشْكُرُكَ عَلَيْهِ مَنْ لا يَسْتَمْتَعُ مِنْهُ . ^{( 1 )}

مبادا ناسپاسي ناسپاسان ، تو را نسبت به كار نيك بي رغبت كند ؛ زيرا بر آن كار نيك كسي از تو سپاس گزاري مي كند كه هيچ بهره اي از كار نيك تو ، به او نرسيده است .

پيش قدمي در كمك به نيازمندان

برخي از مردم با اينكه مي دانند شخص نيازمندي در محيط زندگي شان وجود دارد ، ولي هيچ گاه براي برآوردن نيازهاي وي قدمي برنمي دارند ، بلكه صبر مي كنند تا او درخواست كند . تقاضاكردن و حاجت خواستن با خجالت و شرمندگي همراه است و به همين دليل ، برخي ترجيح مي دهند از تقاضاي خود بگذرند تا خجالت زده نشوند . در مقابل ، كساني نيز همين كه احساس كنند كسي نيازي دارد ، بدون آنكه ديگران متوجه شوند ، با انگيزه هاي انساني ، نيازش را برطرف مي سازند . لذتي كه اينان از اين كار مي برند ، بسيار بيشتر از زماني است كه در حضور ديگران به مستمندي كمك مي كنند . اين كمك رسانان ، خدمت پنهاني را بدون منّت گذاري انجام مي دهند و با برخورد برادرانه خود ، عزت و سربلندي نيازمند را حفظ مي كنند و حاضر نمي شوند كه او سختي سؤال و درخواست را بر خود هموار كند . حضرت علي ( عليه السلام ) بنا بر نقل شيعه و اهل سنت مي فرمايد :

اَفْضَلُ النَّوالِ ما وَصَلَ قَبْلَ السُّؤالِ . ^{( 2 )}

بهترين بخشش آن است كه پيش از درخواست انجام شود .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سجع الحمام ، ص 327 .

2 . غررالحكم ، ج 2 ، ص 411 ؛ سجع الحمام ، ص 183 .

فراموش كردن نيكي هاي خود

نيك مردان جهان هيچ گاه خدمات خود را به رخ ديگران نمي كشند و پاداش آن را تنها از خداوند مي خواهند . بنابراين ، اگر به كسي نيكي مي كنيد ، جوان مردي ايجاب مي كند كه كار نيك خود را فراموش كنيد ، نه اينكه همواره اين كار را به خاطر بياوريد ، يا خداي ناكرده به اين و آن بگوييد . اين كار افزون بر اينكه از پاداش معنوي نيكوكار مي كاهد ، چه بسا ممكن است موجب آزار آن شخص نيز شود ؛ زيرا برخي نمي خواهند ديگران از كمكي كه به آنها شده است ، آگاه شوند . بنابراين ، بكوشيد كار نيك خود را فراموش كنيد تا پاداش معنوي تان حفظ شود و آبروي كسي نيز كه به او نيكي كرده ايد ، محفوظ بماند . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

اِذا صَنَعْتَ مَعْرُوفاً فَانْسِهِ . ^{( 1 )}

چون كار نيكي كردي ، آن را فراموش كن .

در سخني ديگر به روايت اهل سنت مي فرمايد :

اَحْيِ الْمَعْرُوْفَ بِاِمَاتَتِهِ . ^{( 2 )}

كار خوب را با فراموش كردن آن زنده كن .

نيكي با دست خويش

همه مي دانيم كه مرگ ، حق است و هيچ انساني در اين جهان مادي براي هميشه ماندگار نيست . مرگ ناگهان به سراغ انسان مي آيد و كاخ آمال و آرزوهايش را فرو مي ريزد . تلاش كنيم بسياري از كارهايي كه مي خواهيم به عهده ديگران بگذاريم ، تا زنده ايم و فرصت داريم ،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غررالحكم ، ج 3 ، ص 115 .

2 . سجع الحمام ، ص 47 .

خودمان به انجام برسانيم . در آموزه هاي اسلامي ، ارزش آنچه انسان با دست خود مي بخشد ، بسيار بيشتر از چيزي است كه ديگران به جاي او انجام مي دهند . از آن گذشته چه بسا ممكن است وصي موفق به انجام سفارش ها نشود يا در انجام آنها كوتاهي كند . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

كُنْ وَصِيَّ نفْسِكَ وَافْعَلْ في مالِكَ ما تُحِبُّ اَنْ يَفْعَلَهُ فِيهِ غَيْرُكَ . ^{( 1 )}

وصي خودت باش و آنچه را دوست داري ديگري در مالت انجام دهد ، خودت انجام بده .

نزديك به همين كلام از اهل سنت نيز نقل شده است . ^{( 2 )}

اطعام كامل

برپا كردن سفره مهمان نوازي ، از سيره كريمان است ؛ آناني كه از بهره گيري نعمت ها در كنار هم نوعان خود لذت مي برند و نيك مي دانند كه اطعام كردن به ديگران از سنّت هاي خوب انساني و اسلامي است . بايد دانست كه اين عمل سبب ايجاد محبت ميان اطعام كننده و ميهمانان مي شود . البته در انجام اين عمل خير ميان فقير و پول دار نبايد تفاوت گذاشت . همچنين محل غذاخوري را بايد به گونه اي ترتيب داد كه مجلس بالا و پايين نداشته باشد و به همگان به طور مساوي احترام گذاشته شود . از هرگونه اسراف و به هدر دادن غذا نيز بايد خودداري كرد . غذا نيز چنان كم نباشد تا همه بتوانند از آن استفاده كنند . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

اِذا اَطْعَمْتَ فَاَشْبِعْ .

اگر اطعام مي كني ، ( ميهمانان ) را سير كن .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غررالحكم ، ج 4 ، ص 608 .

2 . سجع الحمام ، ص 455 .

سيره عملي خود آن حضرت نيز چنين بود و بنا بر نقل اهل سنت ، آن حضرت در اعياد مي فرمود : « حيواني براي قرباني بخريد كه از دو سال به بالا داشته و سالم و چاق باشد تا خود و ديگران از حيوان فربه خورده باشيد » . ^{( 1 )}

دست گيري از نيازمندان واقعي

دست گيري از مستمندان واقعي ، افزون بر رضايت الهي ، در حل مشكلات اين افراد آبرومند بسيار كارساز است . در جامعه ما كساني هستند كه در اوضاع سخت اقتصادي به سر مي برند ، ولي نيازشان را اظهار نمي كنند . ازاين رو ، به حكم عقل و وجدان و شرع بايد به كمك آنها شتافت . بعضي ها به اين مسئله توجهي ندارند و چه بسا كمك هاي خود را به كساني مي رسانند كه يا اصلا نيازمند نيستند يا اگر هم نيازي داشته باشند ، نيازشان چندان شديد و فوري نيست . بكوشيم كمك هايمان را با بررسي و پي گيري لازم به كساني برسانيم كه استحقاق بيشتري دارند . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

خَيْرُ الْبِرِّ ما وَصَلَ اِلَي الْمُحْتاجِ . ^{( 2 )}

بهترين نيكوكاري آن است كه در حق نيازمندان انجام شود .

در سخني ديگر از تأخير در كمك به نيازمندان برحذر داشته است و مي فرمايد :

لا تُؤَخِّرْ اِنالَةَ الْمُحتاجِ اِلي غَد فَاِنّكَ لا تَعْرِفُ مَا يَعْرُضُ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . كنزالعمال ، ج 5 ، ص 223 .

2 . غررالحكم ، ص 425 .

فِي غَد . ^{( 1 )}

كمك رساني به نيازمند را براي فردا به تأخير نيانداز ؛ زيرا نمي داني تا فردا چه پيش خواهد آمد .

گره گشايي

يكي از نشانه هاي محبوب خلق و خالق بودن ، گره گشا بودن در كار بندگان خداست . يكي از نعمت هاي بزرگ الهي ، مراجعه اشخاص براي رفع گرفتاري ها به انسان است . مهم اين است كه انسان نبايد اين مسئله را نوعي گرفتاري و دردسر حساب كند ، بلكه بايد شكرگزار باشد كه خدا چنين توفيقي را نصيب او كرده و خواسته است گرفتاري بنده اي به دست او حل شود . بي شك ، اين توفيق نصيب هر كسي نمي شود . پس مبادا كه از مراجعه مردم ناراحت شويم و با آنها برخورد نامناسب كنيم . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

اِنَّ حَوائِجَ النّاسِ اِلَيْكُمْ نِعْمَةٌ مِنَ اللّهِ عَلَيْكُمْ فَاغْتَنِمُوها وَلاتَمَلُّوها فَتَتَحَوَّلَ نِقْمَةً . ^{( 2 )}

روي آوردن مردم به شما براي رفع نياز ، نعمتي است از خدا . پس آن را غنيمت بشماريد و از آن ملول نشويد تا اين نعمت به عذاب بدل نشود .

در سخني ديگر كه شيعه و اهل سنت از آن حضرت نقل كرده اند ، خطاب به فرزندش مي فرمايد :

اِذَا وَجَدْتَ مِنْ اَهْلِ الْحَاجَةِ مَنْ يَحْمِلُ زَادَكَ وَيُوَافِيْكَ بِهِ حَيْثُ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سجع الحمام ، ج 2 ، ص 573 .

2 . غرر الحكم ، ج 2 ، ص 573 .

تَحْتَاجُ اِلَيْهِ فَاْغْتَنِمْهُ . ^{( 1 )}

هرگاه از نيازمندان كسي را يافتي كه توشه آخرتت را برايت حمل كرده است و روزي ( قيامت ) كه محتاج به آن مي شوي ، به تو بازگرداند ، آن را غنيمت بشمار ( و به نيازمند كمك كن ) .

نيكي به بدكاران

احسان وگذشت در حق ديگران ، بهترين وسيله تربيت و هدايت است . در پرتو نيكي ، دريچه هايي از مهر و عطوفت به سوي ديگران گشوده مي شود و انسان مي تواند بر قلب ها حكومت كند . فطرت انسان ها ، بر پايه محبت و مهرورزي است ، ولي برخي از مردم تصور مي كنند كه تنها بايد به انسان هاي خوب احسان كنند . نبايد فراموش كنيم كه بدكاران نيز انسانند و در بسياري از اوقات ، بيش از ديگران به احسان نياز دارند . اگر كمك به آنها حساب شده و منطقي باشد ، در اصلاح و هدايتشان بسيار مؤثر است . چه بسيار بدكاراني كه در پي احساني كه در حقشان شده است ، از بي راهه بازگشته و در صف پرهيزكاران قرار گرفته اند . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

اَلْاِحْسانُ اِلَي المُسِيءِ أَحْسَنُ الْفَضْلِ . ^{( 2 )}

نيكي به بدكاران بهترين فضيلت است .

و در سخني ديگر بنا بر نقل اهل سنت مي فرمايد :

اَلْاِحْسانُ يَقْطَعُ اللِّسانَ . ^{( 3 )}

نيكي زبان بدي ها را مي برد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . كنز العمال ، ج 16 ، ص 172 .

2 . غرر الحكم ، ج 1 ، ص 354 .

3 . مطلوب كل طالب ، ص 38 ، كلمه 78 .

شتاب در نيكوكاري

شتاب در انجام دادن كار نيكو ، بسيار پسنديده است ؛ چه اينكه ممكن است انسان از چند جهت توفيق آن را از دست بدهد . اول اينكه عمر و زمان به كمك او نيايد . ديگر اينكه مانعي در راه انجام آن پيش آيد و سوم آنكه شيطان در كمين اوست و با انواع وسوسه ها ، اين توفيق را از او بگيرد و وي را دچار غفلت و بي خبري كند . بنابراين ، در نيكوكاري ، لحظه اي درنگ هم جايز نيست . بعضي انسان ها دوست دارند كارهاي نيك انجام دهند ، ولي در اجراي تصميم خود ، امروز و فردا مي كنند . اين تأخير ، فرصت كار خير را از انسان مي گيرد . در اسلام ، شتاب كردن در كار نيك سفارش شده است . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

تَعْجِيلُ الْبِرِّ زِيادَهٌ فِي الْبِرِّ . ^{( 1 )}

شتاب در نيكوكاري ، نيكوكاري بيشتر است .

در سخني ديگر بنا بر نقل اهل سنت مي فرمايد :

لِكُلِّ شَيْء ثَمَرَةٌ و ثَمَرَةٌ الْمَعْرُوفِ تَعْجِيْلُ السِرَّاحِ . ^{( 2 )}

هر چيزي ، ميوه اي دارد و ميوه كار خوب ، تعجيل در برآوردن آن است .

مردمي بودن

جاه و مقام و منصب دنيايي ممكن است بسياري از افراد را به گردن كشي در برابر خداوند و زورگويي به بندگانش بكشاند . البته اين امور بر آناني كه روحي بلند و آزاده دارند ، اثر نمي گذارد ؛ چه اينكه آنان در

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غرر الحكم ، ص 283 .

2 . سجع الحمام ، ص 340 .

اوج قدرت و دارندگي ، بسيار فروتن هستند و اخلاق و رفتار آنان با مردم ، عادي و معمولي است . چنين افرادي هرگز خود را تافته جدا بافته از جامعه نمي شمارند . اين افراد به اصطلاح خاكي اند و بدون هيچ تشريفات و تعارفي با مردم نشست و برخاست مي كنند و با همگان چنان گرم و صميمي اند كه گويي رفيق چندين ساله هستند . در مقابل ، افرادي نيز چنان مغرورند كه انسان نمي خواهد حتي براي يك لحظه هم آنها را ببيند . شكي نيست كه مردم آنها را دوست ندارند و از جمع خود طرد خواهند كرد . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

مَنْ تَأَلَّفَ النّاسَ اَحَبُّوهُ . ^{( 1 )}

هر كس با مردم بجوشد ، مردم او را دوست خواهند داشت .

در سخني ديگر بنا به نقل اهل سنت مي فرمايد :

قُلُوبُ الْرِّجَالِ وَحْشَّيةً فَمَنْ تَاَلَّفَها اَقْبَلَتْ عَلَيْهِ .

قلب هاي مردم گريزان است . كسي كه با آنان بجوشد ، به او روي مي آورند ( و رام او مي گردند ) .

يك رنگي

يك رنگي و صداقت نشانه ايمان و دورويي و نيرنگ نيز نشانه نفاق است . ناگفته پيداست كه در روابط انساني هيچ چيز بدتر از نفاق و دورويي نيست . به كسي دورو مي گويند كه ظاهر و باطنش يكسان نيست . زيان اين افراد از كساني كه آشكارا راه مخالفت برگزيده اند ، بيشتر است . اينان در حضور دين داران ، از مذهب سخن مي گويند و نزد آناني كه از مذهب فاصله گرفته اند ، خود را نسبت به آموزه هاي مذهبي بي علاقه نشان

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . همان ، ج 5 ، ص 184 .

مي دهند . انسان دورو اگرچه هميشه تلاش مي كند تا خود را يك رنگ جلوه دهد ، ولي خواه ناخواه چهره واقعي اش آشكار خواهد شد . البته اين رسوايي هنگامي رخ مي دهد كه فتنه هاي زيادي برپا شده است و عده زيادي فريب او را خورده و زيان هاي جبران ناپذيري ديده اند . كساني كه با جلوه گري منافقان ، عمر و ايمان خود را از كف داده اند ، فرصت جبران هم ندارند . نمونه اين فريب خوردگان را در صف مقابل بهترين و كامل ترين مخلوق الهي ؛ يعني پيامبراعظم ( صلّي الله عليه وآله ) مي توان جست كه با توطئه منافقان و دورويان ، رسول الله ( صلّي الله عليه وآله ) را تنها گذاشتند و حتي گاهي عليه ايشان دست به توطئه زدند . چه كسي مي تواند چهره واقعي منافقان را كه با هزاران رنگ و حيله پنهان كرده اند ، شناسايي كند و از آسيب آنان در امان بماند ؟ اين افراد حتي از كافران بدترند ؛ چون چهره آنان ، براي ديگران آشكار است . امام علي ( عليه السلام ) در نكوهش اين افراد مي فرمايد :

ما اَقْبَحَ بِالاِْنسانِ اَنْ يَكُونَ ذاوَجْهَيْنِ . ^{( 1 )}

چه قدر زشت است كه انسان دورو باشد .

ثمره نفاق نيز خواه ناخواه ظاهر خواهد شد و منافق كه در پي عزت در بين مردم است ، پس از افشا شدن نفاقش ، خوار خواهد شد ، چنان كه آن حضرت در سخن ديگر به نقل اهل سنت مي فرمايد :

نِفَاقُ الْمَرْءِ ذِلةٌ . ^{( 2 )}

نفاق هر كس سبب خواري اوست .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غرر الحكم ، ج 2 ، ص 235 .

2 . مطلوب كل طالب ، ص 21 ، كلمه 40 .

جلب اعتماد مردم

شماري از مردم ، به هنگام غم و شادي انسان ها ، تكيه گاه آنان هستند و در حقيقت ، حلّال مشكلات هم نوعان خويشند . يكي از بزرگ ترين موفقيت هايي كه نصيب انسان مي شود ، اين است كه مردم در امور دين و دنياي خود به او اطمينان كنند و به آنچه مي گويد ، اعتماد داشته باشند و سخنانش را از صميم قلب بپذيرند . اين توفيق بزرگي است كه به آساني نصيب هر كس نخواهد شد . انسان مي تواند با اعمال صالح و در آزمون هاي اجتماعي ، شايستگي هاي خود را در عمل اثبات كند تا نزد مردم اعتبار و ارزش يابد . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

كَفي بِالْمَرْءِ سَعادَةً اَنْ يُوثَقَ بِهِ فِي اُمورِ الدِّينِ و الدُّنْيا . ^{( 1 )}

در سعادت انسان همين بس كه مردم در امور دين و دنيا به او اعتماد كنند .

در سخني ديگر بنابر نقل اهل سنت ، چنين اعتماد و محبوبيتي را گنج سودمند مي داند :

اَنْفَعُ الْكُنُوزِ مُحِبَّةُ الْقُلُوبِ . ^{( 2 )}

محبوبيت در دل ها سودمندترين گنج هاست .

انصاف با ديگران

انسان هاي با انصاف هيچ گاه از جاده حقانيت خارج نمي شوند و حتي اگر زيان هاي مادي نيز متوجه آنان باشد ، باز هم از دادن حق به حق دار پرهيز نمي كنند . گاهي انسان در وضعي قرار مي گيرد كه رعايت انصاف

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غررالحكم ، ج 4 ، ص 581 .

2 . سجع الحمام ، ص 123 .

برايش از مبارزه در ميدان جنگ نيز مشكل تر است . در اين حال ، برخي افراد از مرز انصاف پا را فراتر نمي نهند . بنابراين ، اگر با شخصي كوچك تر از خودتان بحث مي كنيد و در ميانه كار متوجه مي شويد حق با اوست ، چنانچه اين شهامت را داشتيد كه حق را به جانب او بدهيد ، خشنود باشيد كه از انصاف بهره اي داريد و راه عدالت را مي پيماييد . امام علي ( عليه السلام ) در توصيه به اين صفت نيكو در ذيل آيه شريف : « إِنَّ اللّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسانِ ؛ خداوند به عدل و انصاف سفارش فرموده است . » ^{( 1 )} بنابر نقل شيعه و اهل سنت مي فرمايد : « اَلْعَدْلُ الْإِنْصافُ وَالْإِحْسانُ التَّفَضُّلُ ؛ عدل ، انصاف است و احسان ، بخشش » . ^{( 2 )}

اميد به مردم

ذات مقدس الهي ، تنها تكيه گاه پايدار ، مقتدر و پشتيبان انسان است . شايسته نيست آدمي در زندگي به انسان هاي مانند خود تكيه كند ؛ چه اينكه آنها نيز مانند او تكيه گاهشان خداوند است . بنابراين ، انسان هاي عاقل و باايمان ، توكل شان به خداوند است و هرگز در زندگي به مردم تكيه و اعتماد نمي كنند . آنان اميدشان در مرتبه اول به خداست و در قدم بعدي ، نيروي خود را به كار مي گيرند . آنان به جاي اينكه همواره در انتظار كمك ديگران باشند ، به پشتيباني خداوند دل گرم هستند . آيا بهتر نيست به جاي اميد بيهوده به ديگران داشتن ، با توكل به خداوند ، به همت و تلاش خود تكيه كنيم ؟ توكل به خداوند و اميد نبستن به مردم و تكيه نكردن بر آنان پايه اخلاص است . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . نحل : 50 .

2 . نهج البلاغه ، كلمات قصار 228 ؛ كنز العمال ، ج 2 ، ص 451 .

مَنْ عَرَفَ النّاسَ لَمْ يَعْتَمِدْ عَلَيْهِمْ . ^{( 1 )}

هر كس مردم را بشناسد ، به آنها تكيه نمي كند .

حضرت در جايي ديگر مي فرمايد :

اَوَّلُ الإخلاصِ اَلْيأسُ مِمّا فِي اَيْدِي النَّاسِ .

آغاز اخلاص ، نااميد بودن از چيزي است كه در دست مردم است .

در سخني ديگر بنا به نقل شيعه و اهل سنت مي فرمايد :

حُسْنُ الْيَاْسِ خَيْرٌ لَكَ مِنَ الْطَّلَبِ اِلي النّاسِ . ^{( 2 )}

نااميدي نيكو برايت از تقاضا از مردم نيكوتر است . ^{( 3 )}

فريادرسي

عده اي در زندگي دنيا پرتوشه و بهره مندند كه بايسته است به شكرانه اين توان مندي ، از ناتوانان دست گيري كنند . مسلمان هيچ گاه نمي تواند در برابر مشكلات ناداران و بيچارگان ، بي اعتنا باشد . او نمي تواند به شادخواري بپردازد و غم و گرفتاري برادران مؤمنش را درد خويش نشمارد و به فريادرسي همت نگمارد .

هيچ شب و روزي بر جهان نمي گذرد مگر آنكه ناله و فرياد هزاران دردمند دل شكسته زير اين آسمان كبود مي پيچد و با زبان بي زباني ، فرياد ياري رساني سر مي دهند ، ولي آيا تاكنون به هيچ يك از كمك خواهان دردمند پاسخ داده ايم ؟ اگر توان لازم را داشته و خداي ناكرده پاسخ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غررالحكم ، ص 256 .

2 . كنز العمال ، ج 16 ، ص 176 .

3 . ( نااميدي نيكو همان چيزي است كه در دست مردم است ) .

نداده ايم ، از هم اكنون تصميم بگيريم به جبران اشتباه هاي گذشته ، در راه انجام دادن اين وظيفه بزرگ انساني كوشا باشيم تا در پيشگاه ناظر هميشه بيدار ، شرمنده و سرافكنده نباشيم . خداوند بزرگ نيز به پاس رسيدگي به بندگانش ، وسيله آمرزش و مغفرت فريادرسانان را فراهم مي سازد . او با اين كار خود ، خداگونگي را مي آزمايد ؛ زيرا خداوند ، ناله بي پناهان و فريادرسان را بي پاسخ نمي گذارد . حضرت علي ( عليه السلام ) بنا به نقل شيعه و اهل سنت مي فرمايد :

مِنْ كَفّاراتِ الذُّنُوبِ الْعِظامِ اِغاثَةُ الْمَلْهُوفِ . ^{( 1 )}

فريادرسي بيچارگان ، كفاره گناهان بزرگ است .

دست گيري از ستم ديده

سيره پيشوايان ديني ، دفاع از ستم ديدگان و بي پناهان است . آنان از پيروان خود مي خواستند كه ياور ستم ديدگان و دشمن ستم كاران باشند . يكي از مهم ترين وظايف انسان ها ، جلوگيري از ستم است . بسياري از ستم ديدگان ، توانايي به دست آوردن حق مشروع خود را ندارند و تنها با كمك و هم ياري ديگران مي توانند به اين مهم دست يابند . كساني كه قدرت دارند ، نبايد در اين كار كوتاهي كنند . اگر كسي بتواند در راه احقاق حق ستم ديده گامي بردارد ، ولي از انجام دادن آن كوتاهي كند ، در پيشگاه خدا و وجدانش پاسخي نخواهد داشت . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

كُونَا لِلظّالِمِ خَصْماً وَلِلْمَظْلُومِ عَوْناً . ^{( 2 )}

همواره دشمن ستمگر و ياور ستم ديده باشيد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غررالحكم ، ج 6 ، ص 29 ؛ سجع الحمام ، ص 429 .

2 . نهج البلاغه ، نامه شماره 47 .

طبري از عالمان برجسته اهل سنت در تاريخ خود همين روايت را نقل كرده ، ولي به جاي كلمه « عون » كلمه « ناصر » را آورده است . ^{( 1 )}

شايستگي در كار

برخي از مردم وقتي مي خواهند كار و پيشه اي براي خود فراهم كنند ، پيش از هر چيز به دنبال كاري مي روند كه ظاهري پر سر و صدا داشته باشد و سبب معروف شدن آنان شود . از آنجا كه برخي كارها ، به تخصص و آگاهي ويژه اي نياز دارد كه آنها از آن بي بهره اند ، خواه ناخواه سرگردان و از همه چيز نااميد مي شوند . بنابراين ، بهتر است پيش از اينكه دنبال كاري برويد ، فكر كنيد شايستگي انجام دادن آن را داريد يا خير . بايد ميان كار و استعداد افراد رابطه وجود داشته باشد و هر كس مسئوليت و كاري را بپذيرد كه توان انجام دادن آن را دارد . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

لا تَطْمَعْ فِيما لا تَسْتَحِقُّ . ^{( 2 )}

در آنچه استحقاقش را نداري ، طمع مكن .

اگر كسي چنين پند حكيمانه اي را به گوش نگيرد ، سرانجامي جز آنچه آن حضرت فرموده است ، ندارد كه : سرانجام خوار خواهد شد :

اَلْذُّلُّ مَعَ الْطَّمَعِ . ^{( 3 )}

به همراه طمع خواري است .

حق مداري

حق گرايي از اصول ارزشمندي است كه روي گرداني از آن شايسته

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . تاريخ طبري ، ج 4 ، ص 113 .

2 . غررالحكم ، ج 6 ، ص 261 .

3 . مطلوب كل طالب ، ص 47 ، كلمه 24 .

هيچ انساني نيست . با وجود اين ، برخي انسان ها از انجام دادن كاري كه آن را درست مي دانند ، خجالت مي كشند و به همين دليل ، دچار زيان هاي بزرگ مادي و معنوي مي شوند . اين عمل نشان دهنده ضعف اراده و درماندگي روحي آنان است و بدون ترديد ، اگر با تصميم جدي ، اين سدّ رواني را نشكنند ، به تدريج ، اين روحيه به همه جنبه هاي زندگي شان سرايت مي كند . بدين ترتيب ، دچار تساهل و تسامح مي شوند و از دايره حق و حقيقت بيرون مي روند . پس چه بهتر كه خجالت و ترديد را كنار بگذارند و از گفتن و به كار بستن آنچه حق مي دانند ، خودداري نورزند . امام علي ( عليه السلام ) فرموده است :

مَنِ اسْتَحْيي مِنْ قَوْلِ الْحَقِّ فَهُوَ اَحْمَقُ . ^{( 1 )}

هر كس از گفتن حق شرم كند ، احمق است .

آن حضرت در سخني ديگر كه اهل سنت روايت كرده اند ، مي فرمايد :

اِعْرِفِ الْحَقَّ لِمَنْ عَرَفَهُ لَكَ رَفِيعاً كانَ اَوْ وَضِيعاً . ^{( 2 )}

حق را بشناس ، از هر كس كه آن را به تو شناساند ؛ چه آن شخص از افراد بلندمرتبه باشد يا در رتبه پايين اجتماع .

پايداري در احقاق حق

مطالبه حق امري بايسته و شايسته است و بر اساس آموزه هاي روايي ، آدمي نسبت به حقوق خود نبايد بي اعتنا باشد . از بديهي ترين حقوق انساني اين است كه هر كسي مي تواند حق خود را از كساني بگيرد كه به او

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غررالحكم ، ج 5 ، ص 339 .

2 . كنز العمال ، ج 16 ، ص 180 .

تجاوز كرده اند . البته شخصي كه ادعاي حق دارد ، بايد دليل قابل قبولي داشته باشد و آن را در دادگاه يا تشكيلات صالحي ارائه كند و هرگز نبايد با اقدامات خودسرانه ، ادعاي خود را عملي كند . در هر صورت ، مطالبه حق و دادخواهي از حقوق اوليه شهروندي و كاري پسنديده است . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

لايُعابُ الرَّجُلُ بِاَخْذِ حَقِّهِ و اِنَّما يُعابُ بِاَخْذِ ما لَيْسَ لَهُ . ^{( 1 )}

مرد براي مطالبه حقش نبايد نكوهش شود ، بلكه نكوهش مي شود به گرفتن چيزي كه مال او نيست .

و در سخني ديگر كه اهل سنت روايت كرده اند ، گذشت از حق خود و ايثار ، را مورد توجه قرار داده است و مي فرمايد :

لا يُعَابُ اَلْمَرْءُ بِتَأْخِير حَقِّهِ إنَّما يُعَابُ مَنْ اَخَذَ مَا لَيْسَ لَهُ . ^{( 2 )}

مرد براي تأخير در گرفتن حقش نبايد نكوهش شود ، بلكه آن كسي نكوهش مي شود كه چيزي را كه حقش نيست ، مي گيرد .

پيروي از سخن حق

سخن پسنديده موجب خشنودي شنونده مي شود . سخن حق و نيكو را بايد از هر كسي پذيرفت . ميزان در پذيرش ، سنگيني كلام است ، نه وجاهت و مقام گوينده آن . با اين حال ، بعضي افراد وقتي سخني مي شنوند ، پيش از هر چيز مي خواهند ببينند گوينده آن كيست ؛ چنانچه گوينده ، شخص مشهور و داراي مقام و منصبي باشد ، آن سخن را بدون تحقيق مي پذيرند وگرنه به آن اعتنا نمي كنند . اين كار درست نيست ؛ چون

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غررالحكم ، ج 6 ، ص 410 .

2 . سجع الحمام ، ص 328 .

ممكن است كلامي سودمند و زيبا از زبان شخصي عادي و گم نام نقل شود ، چنان كه احتمال دارد فرد صاحب مقامي نيز سخنانِ كم ارزشي بگويد . پس آنچه به كلام ارزش مي دهد ، محتواي كلام است ، نه گوينده آن . بكوشيم بر اساس تبليغات و غوغاسالاري ، حرفي را نپذيريم ، بلكه به حقيقت سخن توجه داشته باشيم . حضرت علي ( عليه السلام ) بنابر نقل شيعه و اهل سنت مي فرمايد :

لا تَنْظُرْ اِلي مَنْ قالَ وَانْظُرْ اِلي ما قالَ . ^{( 1 )}

نگاه نكن چه كسي مي گويد ، بلكه ببين چه مي گويد .

ادبورزي

ادب اجتماعي ، پيوند محبت ميان افراد جامعه را محكم مي كند . آدميان همواره براي افراد باادب احترام ويژه اي قائل هستند . انسان در روابط اجتماعي خود با افرادي روبه رو مي شود كه پس از ساعت ها گفتوگو و هم نشيني ، حتي يك كلام يا رفتار ناشايست از آنان نمي بيند و مايل است مدت ها با آنها هم نشين باشد . برعكس ، افرادي نيز هستند كه سخن و رفتارشان ، نشان دهنده بي بهره بودن آنها از ادب و انسانيت است ، به گونه اي كه انسان حاضر نيست حتي يك لحظه هم به چهره آنها بنگرد . اين مسئله نشان دهنده اين حقيقت است كه انسان باادب ، محبوب است و بي ادب چه بخواهد و چه نخواهد ، مورد نفرت ديگران است . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

اَلاَدَبُ كمالُ الرَّجُلِ . ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غرر الحكم ، ج 6 ، ص 266 ؛ كنز العمال ، ج 16 ، ص 197 .

2 . غرر الحكم ، ج 1 ، ص 246 .

كمال انسان به ادب است .

در سخني ديگر بنا به نقل اهل سنت مي فرمايد :

اَلْاَدَبُ صُوْرَةُ الْعَقْلِ . ^{( 1 )}

ادب نشان دهنده عقل است .

خوش قولي

اسلام براي عهد و پيمان ارزش والايي قائل است و پاي بندي به ميثاق را از شرايط ايمان مي شمارد . در سيره پيشوايان ديني نيز وفاي به عهد حتي نسبت به دشمنان به روشني ديده مي شود . آنان تا زماني كه طرف مقابل ، نقض عهد نمي كرد ، بر تعهد خويش استوار بودند . با وجود اين ، يكي از آسيب هاي روابط اجتماعي در جامعه ديني ، بها ندادن به وعده ها است . اين آفت اجتماعي در ميان اقشار گوناگون جامعه به ويژه در برخي پيشه ها به طور چشم گير ديده مي شود . اين در حالي است كه اسلام مي خواهد انسان اگر قول داد ، به قولش وفادار بماند و در اداي آن بكوشد . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

ما اَحْسَنَ الْوَفاءَ وَاَقْبَحَ الْجَفاءَ . ^{( 2 )}

چه قدر وفاي به عهد ، خوب و بدقولي ، زشت است .

در سخني ديگر كه اهل سنت روايت كرده اند ، مي فرمايد :

اِنَّ مِنَ الْكَرَمِ الوَفاءُ بِالذَّمَمِ . ^{( 3 )}

وفاي به پيمان ها از كرامت است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مطلوب كل طالب ، ص 30 ، كلمه 61 .

2 . غررالحكم ، ج 6 ، ص 160 .

3 . سجع الحمام ، ص 118 .

امانت داري

پاي بندي به اداي امانت نشانه ايمان و جوان مردي است . امانت داري دايره گسترده اي دارد و حتي گاهي ديگران سخني را نزد شما به امانت مي گذارند و مي خواهند آن را نزد خود محفوظ نگه داريد يا ممكن است كساني به شما اعتماد كنند و مال يا پولي را به امانت به شما بسپارند . شكي نيست كه در اين صورت ، وظيفه سنگيني بر دوشتان خواهد بود و اگر به خوبي آن را به انجام نرسانيد ، در پيش گاه خدا و وجدانتان آسوده نخواهيد بود . چنانچه اين وظيفه را به درستي به پايان برسانيد ، نزد وجدان خود آسوده خواهيد بود و پاداش امانت داري تان را نيز از خداوند دريافت خواهيد كرد و اعتماد ديگران نسبت به شما جلب خواهد شد . در نگه داري اموال و امانت ديگران بايد دقت و حساسيتي همچون پاسداري از داشته هاي خويش و حتي افزون از آن داشت . كوتاهي در اين مورد نابخشودني است و مسامحه در نگه داري اموال ديگران و شنيدن وسوسه ها و نغمه هاي شيطاني ممكن است امانت دار را به خيانت در امانت بكشاند . ازاين رو ، حضرت علي ( عليه السلام ) در هشداري مي فرمايد :

مَنِ استَهانَ بِالاَْمانَةِ وَقَعَ فِي الْخِيانَةِ . ^{( 1 )}

هر كس در نگه داري از امانت سستي كند ، در خيانت مي افتد .

در سخن ديگر كه شيعه و اهل سنت نقل كرده اند سرانجام امانت در خيانت را چنين ترسيم مي كنند :

مَنْ اِسْتَهانَ بِالْاَمَانَةِ وَرَتَّعَ فِي الْخِيَانَةِ . . . فَقَدْ اَحْمَلَ بِنَفْسِهِ الْذُّلَ و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غررالحكم ، ج 5 ، ص 333 .

اَلْخِزْيَ فِي اَلْدُّنيَا وَهُوَ فِي الْآخِرَةِ اَذَلُّ وَاَخْزَي .

كسي كه در امانت داري سستي بورزد و در حدود خيانت بگردد [ خيانتورزي را پيشه خود سازد ] خواري و ذلت در دنيا را بر خود روا ساخته و در آخرت نيز خوار و ذليل تر خواهد بود .

راست گويي

راست گويي از بهترين صفات انساني است ، همچنان كه دروغ گويي بدترين صفت است . بعضي از مردم چنان به دروغ گويي عادت كرده اند كه اگر در شبانه روز چند بار دروغ نگويند ، احساس آرامش و شادي نمي كنند . كساني كه دروغ مي گويند ، دچار عقده حقارت هستند و چون مي بينند مردم به آنها بي اعتماد شده اند ، با گفتن دروغ ، توجه ديگران را به خود جلب مي كنند . در اين ميان ، انسان هايي هستند كه هرگز زبان خود را به دروغ نمي آلايند . اينان اگر احساس كنند كه با دروغ گفتن ، منافع دنيايي نيز به دست مي آورند ، باز زبان خود را به آلودگي هاي دروغ نمي آلايند . اين افراد در هر حالي صداقت را مي پسندند ، حتي اگر با گفتن سخن درست ، مقام و موقعيت خود را از دست بدهند . آنان هيچ گاه كار خود را بي جهت توجيه نمي كنند و دروغ خود را با آرايه مصلحت تزيين نمي كنند و در حقيقت ، خود را فريب نمي دهند . تنها كساني از اين ويژگي ارزشمند برخوردارند كه ايمان در عمق جانشان نقش بسته باشد . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

اَلصِّدْقُ اَقْوي دَعائِمِ الاِْيمانِ . ^{( 1 )}

راست گويي ، نيرومندترين ستون ايمان است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . همان ، ج 2 ، ص 6 .