بخش 6

چنين كساني نه تنها ضرر نمي كنند ، بلكه با راست گويي خود نجات نيز مي يابند ، چنان كه آن حضرت بنا بر نقل اهل سنت مي فرمايد :

فِي الصِّدْقِ النَّجَاةُ . ^{( 1 )}

نجات و رهايي در راست گويي است .

همسايه داري

كسي كه به خدا و روز قيامت ايمان دارد ، همسايه اش را آزار نمي دهد . نيكي به همسايگان ، سفارش هميشگي قرآن كريم و بزرگان دين است . همسايگان نسبت به هم حقوقي دارند كه در همه فرهنگ ها محترم است . بسياري از همسايگان به اين حق احترام مي گذارند و رابطه اي محبت آميز ميانشان حكم فرماست . آنان از ديدار هم ديگر بهره مي برند و بر اثر همكاري و مشاركت ، به يكديگر بهره مي رسانند . در مقابل ، برخي نيز نه تنها نسبت به يكديگر محبت ندارند ، بلكه برعكس ، هر روز به بهانه هاي بيهوده با هم در جنگ و ستيزند و حقوق يكديگر را ناديده مي گيرند . اين در حالي است كه حقوق همسايگي ، وظيفه اي دوجانبه است كه در روايات اسلامي بر آن تأكيد شده است . مولاي متقيان در آخرين لحظه هاي حيات ، فرزندان را به رعايت حقوق همسايگان سفارش فرمود . حق همسايه بر آدمي اين است كه اگر از او وام خواست ، به او وام دهد . اگر به همسايه اش نيكي رسيد ، به او تبريك بگويد . اگر به همسايه اش گزندي رسد ، او را دلداري دهد و ده ها حقوق ديگر . بنابراين ، همسايه خوب در غم و شادي همراه انسان است ، ولي همسايه بد پي درپي مشكلات فراواني

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . كنز العمال ، ج 16 ، ص 181 .

براي آدمي ايجاد مي كند . حضرت علي ( عليه السلام ) در نكوهش همسايه بد مي فرمايد :

جارُ السُّوءِ اَعْظَمُ الضَّرّاءِ وَاَشَدُّ الْبَلاءِ . ^{( 1 )}

همسايه بد ، بزرگ ترين گرفتاري و سخت ترين بلاست .

در سخني ديگر ، بنا بر نقل شيعه و اهل سنت در توصيه به فرزندش چنين مي فرمايد :

سَلْ عَنِ الرَّفيقِ قَبْلَ الطَّريقِ وَعَنْ اَلْجَارِ قَبْلَ الدَّارِ . ^{( 2 )}

قبل از عزم سفر از رفيق راه جويا شو و قبل از ساكن شدن در خانه اي از ( خوبي يا بدي ) همسايگان تحقيق كن .

پرهيز از شتاب زدگي در قضاوت

قضاوت كار بسيار مشكلي است و بايد حساب شده و دقيق باشد ؛ زيرا ممكن است بر اثر اشتباه كوچكي ، كانون زندگي خانواده اي از هم بپاشد ، خوني پاي مال شود و حقي ، ناحق شود . انسان نبايد نسنجيده ، بي دقت و شتاب زده درباره قضيه اي قضاوت كند ؛ زيرا در قضاوت تنها دانش شرط نيست ، بلكه دقت و بررسي كامل قضيه نيز ضروري است . چه مي دانيد ، شايد در نهاد قضيه اي كه مي خواهيد بدون تفكر درباره آن رأي دهيد ، حقايقي نهفته باشد كه اگر بر شما روشن شود ، به كلي نظرتان را تغيير دهد . بنابراين ، نبايد به صرف ظن و گمان و با ديدن چيزي بدون بررسي كامل و تأمل در جنبه هاي گوناگون قضيه ، بلافاصله حكم قطعي صادر كنيم و حيثيت ديگران را به خطر اندازيم . بايد با احتياط و وسواس خاصي در

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غررالحكم ، ج 3 ، ص 360 . .

2 . كنز العمال ، ج 16 ، ص 182 .

مورد واقعه اي كه به آبرو و شخصيت ديگران مربوط است ، داوري كنيم و تا زماني كه نيازي نيست ، قضاوت نكنيم . چگونه مي توان آبروي ريخته شده ديگران را به آنها بازگرداند و چگونه مي توان تاوان مرگ حيثيتي افرادرا جبران كرد ؟ حضرت علي ( عليه السلام ) بنابر نقل شيعه و اهل سنت مي فرمايد :

لَيْسَ مِنَ الْعَدْلِ الْقَضاءُ عَلَي الثِّقَةِ بِالظَّنِّ . ^{( 1 )}

داوري بر اساس گمان ، خلاف عدل است .

هدايت بدكاران

آدمي نمي تواند در برابر انحراف برادران ايماني خود سكوت كند و بي اعتنا بماند . رسم برادري ايجاب مي كند كه راه هدايت را به آنان نشان دهد و دست گيرشان باشد . متأسفانه برخي از مردم ، به آزار ديگران و گناه كاري سرگرمند و از اين بي راهه هم باز نمي گردند . نصيحت گران نبايد نااميد شوند ، بلكه تا آنجا كه ممكن است ، بايد از راه مستقيم يا غيرمستقيم ، به هدايت آنان بپردازند . يكي از اين روش ها ، برخوردهاي حساب شده انساني و نيكوكاري است كه مي تواند در روحيه آنها اثر مثبت نهد و آنها را دچار خجلت و شرمندگي كند ، به گونه اي كه در برابر انسان هاي نيكوكار و خوش برخورد ، خود را حقير و كوچك بدانند و تلاش كنند تا در راه مردان خدا گام بردارند . حضرت علي ( عليه السلام ) بنابر نقل شيعه و اهل سنت مي فرمايد :

وَ ازْجُرِ الْمُسِئَي بِفِعْلِ الْمُحسِنِ . ^{( 2 )}

با كار نيك ، بدكار را از بدي باز دار .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غررالحكم ، ج 5 ، ص 84 ؛ سجع الحمام ، ص 352 .

2 . همان ، ج 2 ، ص 183 ؛ كفاية الطالب ، ص 220 .

خويشتن داري از گناه

سفارش اول رهبران ديني به پيروانشان ، بهره مندي از تقوا و خويشتن داري است . زيباترين جامه آدمي ، پوشيدن لباس تقواست . اصولاً ارزش هر انساني به ميزان برخورداري او از تقواست . انسان بايد تلاش كند تا همواره اين لباس مقدس را پاكيزه نگه دارد و اگر آلودگي كوچكي در لباس خود ديد ، با جديت و فوريت تمام ، با آب شفابخش توبه ، آن را بشويد ؛ زيرا چنانچه آلودگي به تمام لباس سرايت كند ، جز شرمساري چيز ديگري نصيب انسان نخواهد شد . در پرتو تقوا و پرواپيشگي ، مي توان از آفت ها و آسيب هاي اخلاقي برحذر بود . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

مَنْ تَعَرّي عَنْ لِباسِ التَّقْوي لَمْ يُسْتَتَرْ بِشَيْء مِنْ اَسْبابِ الدُّنْيا . ^{( 1 )}

هر كس به جامه تقوا پوشيده نشود ، هيچ چيز از اسباب دنيا ، او را نمي پوشاند .

جايگاه دانش اندوزي

دانشمندان ، چراغ هاي فروزان زندگي بشري هستند . دانش به آدمي ، عزت و ارزش مي بخشد و دانشمند ، درهاي پيشرفت و تعالي را به روي آدميان مي گشايد . پيشرفت ها ، موفقيت ها ، خلاقيت ها و كشف ها تنها در سايه دانش دانشوران امكان پذير خواهد شد . دانشمندان پارسا با خدمات صادقانه خود ، نام نيكشان را بر كتيبه تاريخ مي نگارند . اصولا دانشمند به واسطه دانشش ، هميشه زنده و وجودش ، روشني بخش همگان است . در نبودش نيز مي توانند از آثار و بركات دانش او بهره مند شوند و اين به

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غررالحكم ، ج 5 ، ص 404 .

معناي برخوردار بودن از حيات ابدي است . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

اَلْعالِمُ حَيٌّ وَاِنْ كانَ مَيِّتاً . ^{( 1 )}

دانشمند ، زنده است حتي اگر بميرد .

در سخني ديگر بنا بر نقل شيعه و اهل سنت چه زيبا مي فرمايد :

اَلْعُلَمَاءُ بَاقُون مَا بَقِيَ اَلْدَّهْرُ اَعْيَانُهُمْ مَفْقُودَةٌ و اَمْثَالُهُمْ فِي اَلْقُلُوبِ مُوْجُودَةٌ . ^{( 2 )}

تا روزگاران باقي است ، دانشمندان باقي هستند ، خود آنان با آنكه از ميان مردم رفته اند ، ولي ياد چهره هايشان در دل ها نقش بسته است .

تكيه بر ايمان

آدمي باايمان به ذاتي فناناپذير كه همواره او را در كنار خود و ياري گر خويش مي داند ، از هيچ قدرتي نمي هراسد و نيروي خود را مضاعف مي بيند . اساساً نمي توان تنها به مدد نيروي جسماني ، از پس همه مشكلات برآمد ؛ زيرا انسان هرقدر قوي باشد ، باز هم به پناه گاهي نياز دارد كه در سايه آن بتواند ادامه حيات دهد و به سوي خوش بختي حركت كند . اين تكيه گاه چيزي جز ايمان نيست ؛ چون هيچ چيز مانند ايمان نمي تواند حافظ و نگهبان درون و بيرون انسان باشد . ايمان در سختي ها و مشكلات ، پناه گاهي محكم است و همه اضطراب ها و نگراني ها را به آرامش بدل مي كند . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غرر الحكم ، ج 1 ، ص 291 .

2 . كنز العمال ، ج 10 ، ص 263 .

اَلإِيمانُ شَفِيعٌ مُنْجِحٌ . ^{( 1 )}

ايمان ، شفيع نجات بخش است .

حضرت در كلامي ديگر بنا بر نقل شيعه و اهل سنت ، مي فرمايد :

اَلْاِيْمانُ مَعْرِفَةٌ بَالْقَلْبِ وَاَقْرَارٌ بِالْلِّسانِ وَعَمَلُ بِالْاَرْكانِ . ^{( 2 )}

ايمان ، شناخت قلبي واقرار بازبان وعمل با اعضا و جوارح است .

پرهيز از شهرت طلبي

گم نامي و ناآشنايي ، وسيله اي براي راحت زيستن و آسوده بودن است . دراين حال ، فرد از تعريف و تمجيد ديگران به دور است و با خاطري آسوده به زندگي عادي خود مي پردازد . پس لازم نيست از بيم مراجعه ديگران ، پنهان كاري كند و با دغدغه و اضطراب ، ايام را به سر آورد . يكي از عوامل بدبختي انسان ها كه آنها را از مسائل اساسي زندگي باز مي دارد ، مشهور شدن در ميان مردم است . تا وقتي انسان شهرتي ندارد ، به راحتي مي تواند هرگونه كه بخواهد ، زندگي كند . در اين حال ، تصميم گيري هايش نيز از قدرت و استحكام بيشتري برخوردار است . برعكس ، شخصي كه شهرتي دارد ، تمركز فكر ندارد و در نتيجه ، دچار تزلزل رأي در تصميم گيري خواهد شد و اين وضع سبب مي شود آسايش خود را تا حدودي از دست بدهد . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

اِنَّ فِي الْخُمُولِ لَراحَةٌ . ^{( 3 )}

در گمنامي ، گونه اي از آسايش هست .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غرر الحكم ، ج 1 ، ص 148 .

2 . سجع الحمام ، ص 138 .

3 . غرر الحكم ، ج 2 ، ص 337 .

سخاوتمندي

گذشتن از مال و بخشيدن آن به ديگران در راه خدا ، كار آساني نيست . تنها كساني از عهده اين مهم برمي آيند كه تعلق به مال را در خود از بين برده و لذت بخشش را چشيده باشند . رسيدن به درجات والا و محبوب خالق شدن ، شرايطي دارد . يكي از مهم ترين اسبابي كه مي تواند انسان را به درجات بالا برساند و او را در رديف انسان هاي شريف قرار دهد ، سخاوتمندي است . انسان سخاوتمند داراي روحي بزرگ و والاست . نشانه بزرگي روح او همان گذشت اوست . بي شك ، چنين كسي اگر روحيه گذشت نداشت ، هرگزنمي توانست از مال دنيابگذرد . به يقين ، سخاوتمندان در دنيا و آخرت از سعادتمندانند . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

لا يَكْمُلُ الشَّرَفُ اِلاّ بِالسَّخاءِ وَالتَّواضُعِ . ^{( 1 )}

بزرگواري جز با سخاوت و فروتني تكميل نمي شود .

در سخني ديگر بنا به نقل اهل سنت چنين سفارش مي كند :

اَلْقِ النَّاسَ عِنْدَ حَاجَتِهِمْ اِلَيْكَ بِالْبُشْرِ وَالتَّواضُعِ . ^{( 2 )}

هرگاه مردم به تو نيازمندشدند ، با رويي گشاده و فروتني با آنان روبه رو شو .

خلق نيكو

خلق و خوي خوب سبب جذب دوستان بسيار خواهد شد و اين دوستان صميمي مي توانند در همه حال ياور آدمي باشند . اين خاصيت اخلاق خوب است كه انسان را بي اختيار جذب مي كند . اخلاق خوب

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غرر الحكم ، ج 6 ، ص 409 .

2 . سجع الحمام ، ص 300 .

مي تواند مايه نشاط و شادابي ديگران شود ، به گونه اي كه شيريني اين برخورد تا مدت ها در ذايقه شان باقي بماند و هميشه آرزو كنند كه با چنين افرادي برخوردهاي طولاني تري داشته باشند . امامان معصوم ما كه نمونه هاي عملي اخلاق نيكويند ، ديگران را نيز به اين مهم فراخوانده اند . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

أَرْضَي النّاسِ مَنْ كانَتْ اَخْلاقُهُ رَضِيَّةً . ^{( 1 )}

مطلوب ترين مردم كسي است كه اخلاقش نيكو باشد .

در سخني ديگر بنا به نقل اهل سنت مي فرمايد :

اَكْرَمُ اَلْاَدبِ حُسْنُ الْخُلْق . ^{( 2 )}

اخلاق نيكو ، گرامي ترين ادب است .

عفت كلام

مردم در سخن گفتن با ديگران متفاوت هستند ؛ برخي به قدري مؤدبانه سخن مي گويند كه ديگران تحت تأثير قرار مي گيرند و دوست دارند با آنها هم سخن شوند . علي ( عليه السلام ) بنابر نقل اهل سنت مي فرمايد :

مَنْ عَذَّبَ لِسَانُهُ كَثُرَ اِخْوَانُهُ . ^{( 3 )}

هر كسي كه خوش زبان باشد برادرانش زياد گردند .

در مقابل ، عده اي نيز چنان بددهن هستند كه حتي چنددقيقه هم نمي توان آنها را تحمل كرد . بي شك ، چنين رفتاري از تربيت خانوادگي سرچشمه مي گيرد و نشان دهنده ميزان ادب يا بي ادبي افراد است . چه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غررالحكم ، ج 2 ، ص 413 .

2 . مطلوب كل طالب ، ص 39 ، كلمه 80 .

3 . مطلوب كل طالب ، ص 6 ، كلمه 8 .

خوب است انسان گفتاري مؤدبانه داشته باشد و زبانش را به سخنان زشت آلوده نسازد . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

اِيّاكَ وَالْمُسْتَهْجَنَ مِنَ الْكَلامِ . ^{( 1 )}

از گفتار زشت و زننده بپرهيزيد .

انفاق

انفاق و بخشش به ديگران ، ذخيره اي براي آدمي است ؛ چه اينكه هرگونه احساني پيش از اينكه به دست مستحقش داده شود ، ابتدا به خداوند تقديم مي شود و باقي مي ماند . از سوي ديگر ، صدقه ، مرگ انسان را به تأخير مي اندازد و از مرگ ناگهاني پيش گيري مي كند . صدقه ، لطفي است از جانب خداوند تا بلاها از انسان دور شود . اين حقيقت را بسياري از اوقات درك كرده و ديده ايم كه بر اثر اداي صدقه ، حوادث بد و ناگهاني از ما دور شده است . حضرت علي ( عليه السلام ) نيز مي فرمايد :

اَلصَّدَقَةُ تَقي مَصارِعَ السُّوءِ . ^{( 2 )}

صدقه ، انسان را از حوادث بد نگاه مي دارد .

صدقه نه تنها در دفع بلا مؤثر است ، بلكه در جلب منفعت نيز نقش بسيار مؤثري دارد ، چنان كه آن حضرت در سخني ديگر بنا به نقل اهل سنت مي فرمايد :

تَسْتنزلُو الرِّزْقَ بِالصَّدَقَةِ . ^{( 3 )}

با دادن صدقه ، روزي را بر خود ببارانيد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غرر الحكم ، ص 272 .

2 . همان ، ج 1 ، ص 391 .

3 . سجع الحمام ، ص 73 .

پرهيز از سخنان بي اساس

هر كه پرگويي مي كند ، خطايش نيز بسيار است . اين گونه افراد بدون تأمل هر سخني را بر زبان جاري مي كنند و متوجه پي آمدهاي آن نيستند و چه بسا كه ارج و قربشان نيز نزد ديگران از بين مي رود ؛ چه اينكه شخصيت آدمي زير زبان وي پنهان است . افراد پرگو بسيار و با آب و تاب زياد سخن مي گويند ، ولي حقيقت و صداقت در سخنانشان كمتر ديده مي شود ، آنها اگر سخن قابل عرضه و خوبي هم داشته باشند ، معمولا پذيرفته نمي شود . در مقابل ، برخي از مردم پيش از آنكه سخني بگويند ، فكر مي كنند يا با ديگران مشورت مي كنند و در سخنانشان مطالب غيرمنطقي و غيرواقعي كمتر ديده مي شود ، به گونه اي كه انسان مي تواند سخنان آنها را با اطمينان خاطر بپذيرد و براي ديگران نقل كند . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

مَنْ كَثُرَ باطِلُهُ لَمْ يُتَّبَعْ حَقُّهُ . ^{( 1 )}

هر كس سخن باطلش بسيار باشد ، حرف حقش نيز پذيرفته نخواهد شد .

آن حضرت در سخن ديگر كه شيعه و اهل سنت نقل كرده اند ، مي فرمايد :

لا تَتَكَلَّمْ بِما يُرْدِيكَ وَلا مَا كَثِيرُهُ يَزْرِيْكَ . ^{( 2 )}

سخني مگو كه كوچكت مي كند و از سخن زيادي نيز كه سبب خرده گيري بر تو مي شود ، مگو .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غررالحكم ، ج 1 ، ص 391 .

2 . كنز العمال ، ج 16 ، ص 182 .

اعتماد نكردن به دشمنان

دشمنان انسان از ترفندهاي گوناگوني بهره مي گيرند . گاهي با نقاب دوستي و دل سوزي ، مكارانه ، احساس هم دردي مي كنند و انسان گرفتار دشمن فريب كار مي شود . در اين حال ، دشمن از راه دوستي پيش مي آيد و چنين وانمود مي كند كه از دوستان خيرخواه اوست . انسان خوش باور ممكن است تحت تأثير اين برخوردِ به ظاهر دوستانه قرار گيرد و به او اعتماد كند و بسياري از مسائل محرمانه خود را با او در ميان بگذارد . در اين صورت با مشكلاتي روبه رو خواهد شد و اين كار زيان هاي جبران ناپذيري خواهد داشت . حضرت علي ( عليه السلام ) در هشداري حكيمانه مي فرمايد :

لا تَأمَنْ عَدُوّاً وَاِن شَكَرَ . ^{( 1 )}

به دشمن خود هرگز اعتماد نكن ، اگر چه تشكر كند .

چنين دشمناني از ديگر دشمنان خطرناك ترند ، زيرا با مكر و حيله و دوست نمايي وارد شده اند . بنا بر نقل اهل سنت از آن حضرت :

اَكْبَرُ الْاَعْدَاءِ اَخْفَاهُمْ مَكِيْدَةً . ^{( 2 )}

بزرگ ترين دشمن آن است كه مكر و حيله اش مخفي تر است .

عفو ، بي بازگشت

عفو و گذشت از سيره معصومان ( عليهم السلام ) است . پيشوايان ديني جوان مردانه از خطاي ديگران مي گذشتند و هيچ گاه اين بخشايش را به رويشان

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غررالحكم ، ج 6 ، ص 268 .

2 . مطلوب كل طالب ، ص 23 ، كلمه 44 .

نمي آوردند ، گويا فرد هرگز خطايي نكرده است . اين خلاف مروّت است كه ابتدا از خطاي ديگران بگذريم و آن گاه دوباره از حرف خود بازگرديم . با اين حال ، گاهي به كساني برمي خوريم كه كسي را بخشوده ، ولي پشيمان شده اند . اين كار از جوان مردي به دور است و نشان مي دهد كه در حقيقت ، چنين افرادي تنها تظاهر به گذشت مي كردند . حضرت علي ( عليه السلام ) در كلامي كه شيعه و اهل سنت نقل كرده اند مي فرمايد :

لا تَنْدَمَنَّ عَلي عَفْو وَلا تَبْهَجَنَّ بِعُقوُبَة . ^{( 1 )}

هرگز از عفوي كه كرده اي ، پشيمان مشو و از تنبيه و عقوبتي هم كه كرده اي ، شادمان مشو .

نصيحت گريزي از دشمنان

نصيحت پذيري امري مطلوب و پسنديده است ، ولي بايد توجه داشت كه هيچ گاه از دشمن كه مصلحت انسان را نمي خواهد ، انتظار نصيحت نداشت . افراد بسياري بودند كه از سر بي احتياطي و بر اثر حسن نيت افراطي خود ، به دام دشمن افتادند و هرگز نتوانستند نجات يابند . دشمنان با نقاب دوستي و خيرخواهي ، آنان را گمراه مي سازند ، در حالي كه اگر با ديده ترديد به توصيه هاي آنان مي نگريستند و شتاب زده به رهنمود آنان عمل نمي كردند ، چنين پي آمدهاي جبران ناپذيري متوجه آنان نمي شد . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

قَدْ جَهَلَ مَنِ اسْتَنْصَحَ اَعْدائَهُ . ^{( 2 )}

هر كس از دشمن خود انتظار نصيحت داشته باشد ، گمراه است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غررالحكم ، ص 299 .

2 . همان ، ج 4 ، ص 473 .

و در سخني ديگر كه اهل سنت روايت كرده اند ، مي فرمايد :

اِسْتَشارَةُ اَلْاَعْدَاءِ مِنْ بَابِ اَلْخِذلانِ . ^{( 1 )}

مشورت خواهي از دشمن سبب خواري است .

سكوت

خردمندان در برابر كساني كه سخن ناروا مي گويند ، روي برمي گردانند و كريمانه از كنارشان مي گذرند . برخي افراد سخناني مي گويند كه ارزش پاسخ گفتن ندارد و صرف كردن وقت براي پاسخ دادن به آن ، جز اتلاف وقت نتيجه ديگري ندارد و چه بسا انسان را از كارهاي مهم زندگي نيز بازدارد . بنابراين ، پاسخ گفتن به هر سخن ، سنجيده نيست ، بلكه بايد به كلامي پاسخ داد كه شايسته پاسخ گويي باشد . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

رُبَّ كَلام جَوابُهُ السُّكوتُ . ^{( 2 )}

چه بسا سخني كه پاسخش سكوت است .

و از آنجا كه گفته اند جواب ابلهان خاموشي است آن حضرت در سخن ديگر به روايت اهل سنت ، نزديك به همين سخن مي فرمايد :

اِنَّ مِنَ اَلْسُّكُوتِ مَا هُوَ اَبْلَغُ مِن الجَوَابِ . ^{( 3 )}

برخي از سكوت ها ، از پاسخ گويي رساتر است .

مسئوليت پذيري

انسان به بركت تكليف و حس مسئوليت پذيري مي تواند نردبان تعالي را بپيمايد . يكي از عرصه هاي مسئوليت پذيري جامعه است . تنها در پرتو

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سجع الحمام ، ص 71 .

2 . غررالحكم ، ج 4 ، ص 64 .

3 . سجع الحمام ، ص 118 .

احساس مسئوليت در برابر جامعه ، رعايت حقوق ديگران معنا مي يابد . بنابراين ، هر كس بايد به اندازه توان خود ، پاسخ گوي مسئوليت ها باشد . در اين ميان ، تناسب ميان انسان و مسئوليتش سبب مي شود كه كارها به خوبي پيش رود و انسان در كارهايش با اعتماد به نفس و انگيزه و موفقيت بيشتري حركت كند . اگر انسان به مسئوليتي متناسب با خود نپردازد و با شور و نشاط و انگيزه و وجدان كاري به مسئوليتش عمل نكند ، در اين صورت ، هم فرد آسيب مي بيند و هم نهادي كه در آن كار مي كند و جامعه دچار اختلال خواهد شد . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

كُنْ مَشْغُولا بِما اَنْتَ عَنْهُ مَسْئُولٌ . ^{( 1 )}

به آنچه نسبت به آن مسئوليت داري ، مشغول باش .

و در سخن ديگر مي فرمايد :

لا تَسْأَلْ عَمّا لَمْ يَكُنْ فَفِي الّذي قَدْ كانَ لَكَ شُغُلٌ . ^{( 2 )}

از آنچه بر عهده تو نيست ، مپرس ؛ زيرا همان چيزهاي كه هست ، براي مشغول كردنت كافي است .

نصيحت پذيري

بعضي افراد ، نصيحت را با جان و دل مي پذيرند و از پنددهنده نيز قدرداني مي كنند ، ولي عده اي نه تنها سپاس گزاري نمي كنند ، بلكه در برابر پند و اندرز برمي آشوبند و اعتراض مي كنند . اين نوع برخورد برخاسته از خودخواهي و تكبر است و متكبر بر اثر غرور ، در آتش ناداني خواهد سوخت و هيچ اميدي به اصلاح و هدايت چنين افرادي نيست ؛ زيرا

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سجع الحمام ، ص 118 .

2 . كفاية الطالب ، ص 234 .

انعطاف پذير نيستند . نرمش و انعطاف مي تواند آثار خوبي داشته باشد كه نمونه آن را در شربت اسكنجبين مي توان يافت . آدمي اگر از خود لجاجت نشان دهد ، هيچوقت طعم هدايت و تربيت را نخواهد چشيد . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

مَنْ خالَف النُّصْحَ هَلَكَ . ^{( 1 )}

هر كس با نصيحت مخالفت كند ، نابود خواهد شد .

از نظر آن حضرت ، كسي اهل نجات است كه پندپذير باشد و بداند كه :

مَنْ حَذَّرَكَ كَمَنْ بشَّرَكَ . ^{( 2 )}

آن كسي كه با پند ، تو را از كاري باز مي دارد ، همانند آن كس است كه به تو خبر خوش مي دهد .

پرهيز از پرسش مغرضانه

پرسش كردن ممكن است با انگيزه هاي مختلفي همراه باشد . گاهي براي اظهار فضل ، گاهي كوچك شمردن طرف مقابل و رسوايي علمي او و زماني هم براي اهداف ديگر . يكي از اين اهداف ، يادگيري است . پرسيدن اگر براي يادگيري باشد ، بسيار پسنديده است ؛ چون در فرهنگ اسلامي نيز به آن سفارش شده است . در مقابل ، پرسيدن اگر براي رسوا كردن و جاهل نشان دادن طرف مقابل باشد ، كاري ناجوان مردانه و غيرانساني است ؛ زيرا اين گونه پرسش ها تنها براي دگرآزاري است كه اسلام آن را ناپسند مي داند . حضرت علي ( عليه السلام ) بنا به نقل شيعه و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غررالحكم ، ج 5 ، ص 153 .

2 . سجع الحمام ، ص 397 .

اهل سنت مي فرمايد :

اِذا سَأَلْتَ فَاسْأَلْ تَفَقُّهاً وَلا تَسْأَلْ تَعَنُّتاً . ^{( 1 )}

وقتي از كسي چيزي مي پرسي ، براي فهميدن باشد ، نه براي غرضورزي .

احترام به بزرگ سالان

كهن سالان در ميان خاندانشان ، بسان پيامبران در ميان امت ها هستند . هيچ گاه نبايد فراموش كنيم كه وظيفه انتقال فرهنگ گذشتگان و نسل هاي گذشته به ما بر دوش بزرگ سالان است . در واقع آنان حامل تجربه گران قدر گذشتگان هستند . بنابراين ، رواست كه نسبت به آنها بي اعتنا نباشيم و آنان را گرامي بداريم ؛ زيرا ناسپاسي و حرمت شكني نسبت به آنان را نه خدا مي پسندد و نه وجدان آگاه و فطرت آدمي . هيچ جواني ، كهن سالي را به خاطر پيري اش گرامي نمي دارد ، جز آنكه هنگام پيري خودش ، مورد لطف و محبت فرزندان خويش قرار مي گيرد . حضرت علي ( عليه السلام ) در اين باره مي فرمايد :

وَقِّروا كِبارَكُمْ يُوَقِّرُكُمْ صِغارُكُمْ . ^{( 2 )}

بزرگ ترهايتان را گرامي بداريد تا كوچك ترها شما را گرامي بدارند .

اگر كسي به چنين اخلاق و آدابي پاي بند نباشد ، سزاي عملش را در همين دنيا نيز خواهد ديد ، چنان كه آن حضرت در سخني ديگر بنا بر نقل اهل سنت مي فرمايد :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غررالحكم ، ج 3 ، ص 181 ؛ سجع الحمام ، ص 213 .

2 . غررالحكم ، ج 6 ، ص 223 .

اَذَا قَعَدْتَ وَاَنْتَ صَغيرٌ حَيْثُ تُحِبُّ قَعَدْتَ وَأَنتَ كَبيرٌ حَيْثُ تَكْرَهُ . ^{( 1 )}

اگر هنگام كوچكي ، هر جا دلت خواست ، نشستي ( و آداب و احترام مجلسي و بزرگ تر را نگه نداشتي ) ، هنگامي كه بزرگ شدي ، تو را در جايي مي نشانند كه برايت خوشايند نيست .

خويشتن داري

خشم و غضب ، قدرت تفكر و تعقل را از انسان مي گيرد . روا نيست انسان در اين حالت رفتاري انجام دهد يا تصميمي بگيرد . چه بسيار كارهاي ويرانگر يا سخن هاي ناروا در اين حال از آدمي صادر مي شود كه پس از فروكش كردن خشم ، خود را سرزنش مي كند كه اي كاش اين كردار و گفتار را انجام نمي دادم . بايد توجه داشت كه هميشه ايام به كام انسان نيست و گاهي اوقات مسائلي پيش مي آيد كه ناراحت كننده است . در اين حال ، بايد با لختي درنگ و به كار بستن انديشه ، خود را كنترل كند . بديهي است چنين تأملي موجب كاهش تحريك عصبي مي شود و شخص خشمگين را از تصميم گيري هاي آني باز مي دارد . حضرت علي ( عليه السلام ) درباره خويشتن داري فرموده است :

اَلْحِلْمُ يُطْفِيءُ نارَ الْغَضَبِ وَالْحِدَّهُ تُؤْجِحُ اِحْراقَهُ . ^{( 2 )}

خويشتن داري ، آتش خشم را خاموش مي كند و تندي ، شعله هاي خشم را شعلهور مي سازد .

در سخني ديگر كه شيعه و اهل سنت نقل كرده اند ، مي فرمايد :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سجع الحمام ، ص 62 .

2 . غررالحكم ، ج 2 ، ص 123 .

اِنْ لَمْ تَكُنْ حَلِيمَاً فَتَحَلَّمْ فَاِنَّهُ قَلَّ مَنْ تَشَبَّهَ بِقَوْم اِلّا اَوْ شَكَ اَنْ يَكُونَ مِنْهُم . ^{( 1 )}

اگر خويشتن دار نيستي ، خود را به خويشتن داري وادار ، زيرا كم هستند كساني كه خود را به گروهي شبيه سازند مگر اينكه اميد مي رود از آنان گردند .

دوري از فريب كاران

شناخت افرادي كه ظاهر و باطن آنها با هم متفاوت است ، بسيار مشكل است ؛ چون به راحتي نمي توان از انگيزه ها و نيت آنان باخبر شد . براي شناخت افراد ، آگاهي و توجه بي سابقه آنان امري شايسته و لازم است . اعتماد كردن به سخن و ظاهر ديگران بدون دقت و واكاوي ، پي آمدهايي دارد . بعضي از افراد ، چهره خود را زير نقاب دوستي و دل سوزي پنهان مي كنند و از ترفندهاي مختلف براي فريب دادن مردم سود مي جويند . فريب كاران از راه نفاق و به شيوه هاي گوناگون ، حسن ظن مردم را به خود جلب مي كنند و آنها را تحت تأثير قرار مي دهند . مردم نيز به تصور اينكه آنها اشخاصي درخور اعتمادند ، مال و مقدسات خود را به آنها مي سپارند ، ولي به يك باره متوجه مي شوند كه دچار زيان هاي جبران ناپذيري شده اند . اينان دزداني اند كه چهره پليد خود را زير چتر نفاق و رياكاري پنهان مي كنند . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

اَلْمُكَوِّرُ شَيْطانٌ فِي صُورَةِ اِنْسان . ^{( 2 )}

فريب كار ، شيطاني است به صورت انسان .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . كفاية الطالب ، ص 222 .

2 . غررالحكم ، ج 1 ، ص 381 .

آن حضرت در سخني ديگر كه اهل سنت نقل كرده اند يكي از راه هاي شناخت افراد فريب كار را چنين بيان كرده اند :

كَثْرَةُ الْوِفَاقِ نِفاقُ . ^{( 1 )}

همراهي و موافقت بسيار نشانه نفاق است .

بنابراين هرگاه هر چيزي گفتي و طرف مقابل بدون تأمل و درنگ گفته هايت را تصديق نمود معلوم مي شود در پي فريب توست و به اصطلاح ريگي به كفش دارد .

پرهيز از شوخي بي جا

شوخي بي جا ، انسان را در ميان مردم سبك مي كند و از قدر و منزلتش مي كاهد . تجربه نشان مي دهد در بسياري از اوقات ، كساني كه زياد شوخي مي كنند ، كارشان به جنگ و جدال مي انجامد ؛ زيرا همه افراد تحمل هر نوع شوخي را ندارند . پس گاهي شوخي ممكن است مايه خشم شان شده و كار به جاهاي باريك بكشد . به طور كلي ، زياده روي در شوخي ، ابهت انسان را در هم مي شكند . اگر انسان بخواهد جايگاه اجتماعي خود را حفظ كند ، بايد از شوخي بي جا بپرهيزد . همچنين در شوخي نبايد از وسايل نامشروعي چون دروغ ، تحقير ، تمسخر ، افترا ، غيبت و مانند آن بهره گرفت . البته اخلاق خوش ، زبان شيرين ، برخورد مناسب و شاد كردن مؤمنان در اسلام پسنديده است ، ولي آزار و استهزاي ديگران ، ناپسند است و ناراحتي هاي فردي و اجتماعي را در پي دارد . مولاي موحدان بنا به نقل شيعه و اهل سنت مي فرمايد :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مطلوب كل طالب ، ص 33 ، كلمه 68 .

ما مَزَحَ امْرَؤٌ مَزْحَةً اِلّا مَجَّ مِنْ عَقْلِهِ مَجَّةً . ^{( 1 )}

هيچ كس شوخي بي جا نكند جز آنكه مقداري از عقل خويش را از دست بدهد .

دوري از تهمت

در قرآن و آموزه هاي پيشوايان دين ، پيروي از ظن و گمان و سوء ظن داشتن نسبت به ديگران نكوهش شده است .

چنان كه علي ( عليه السلام ) بنابر نقل اهل سنت مي فرمايد :

سُوءُ الظَّنِ يَدْوِيَ الْقُلُوبَ وَيَتّهِّمُ اَلْمَأْمُوْنَ وَيُوحشُ المُسْتَأْنسَ و يُغيِّرُ مَوَدَّةَ الْاِخْوَانِ . ^{( 2 )}

بدگماني ، قلب ها را رنجور و معتمدان را بي اعتبار ، دوستان را پراكنده و دوستي برادران را به دشمني تبديل مي كند .

انسان نبايد با آبروي ديگران بازي كند و بي جهت به ديگران اتهام بزند . از نظر مذهب و وجدان انساني ، متهم كردن افراد به كار خلاف ، ناپسند است . آدمي تا دليل صددرصد يقيني نداشته باشد ، نبايد ديگران را به كار ناپسندي متهم كند . هر كس كه مي خواهد ديگري را به گناهي متهم كند ، اگر لحظه اي فكر كند و خود را به جاي او بگذارد ، كمتر جرئت خواهد كرد به چنين كاري دست بزند . چه بسا آنچه به ديگران نسبت مي دهد ، در آنها وجود نداشته باشد و آبروي ديگران بي جهت بريزد . هيچ گاه نمي توان « شنيده ها » را مانند « ديده ها » انگاشت و به زبان آورد و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . صبحي صالح ، شرح نهج البلاغه ، كلمات 450 ؛ غررالحكم ، ج 6 ، ص 85 ؛ سجع الحمام ، ص 369 .

2 . سجع الحمام ، ص 215 .

مايه ريختن آبروي ديگران شد . بايد دانست كه آبروي رفته هيچ گاه به راحتي باز نمي گردد . انسان سال ها تلاش مي كند و نيكوكاري مي كند تا نزد ديگران ، محبوب شمرده مي شود . آن گاه شخصي با تهمت زدن به او تمام حيثيتش او را زير سؤال مي برد . به راستي ، حيثيت از دست رفته را چگونه مي توان احيا كرد ؟ ازاين رو ، اميرمؤمنان علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

لا قِحَّةَ كَالْبَهْتِ . ^{( 1 )}

هيچ بي شرمي ، همچون بهتان زدن نيست .

عهد و پيمان

از نظر اسلام ، پيمان شكني از ناپسندترين كارهاست . ازاين رو ، خداوند از مسلمانان مي خواهد كه در صورت پيمان بستن با دوست و دشمن ، بدان پاي بند باشند و تا زماني كه آنان نقض عهد نكرده اند ، در شكستن عهدها پيش قدم نباشند . بايد دانست كه يكي از صفات مؤمنان حقيقي آن است كه به وعده هاي خود وفا مي كنند . كساني كه به عهد خود پاي بند نيستند ، به تدريج ، اعتبار خود را در ميان مردم از دست مي دهند . در حقيقت ، احترام به پيمان ، احترام به شخصيت ديگران است و پيمان شكني نشانه نوعي بي نظمي و بي انضباطي در زندگي است . انسان بايد به وعده خود وفا كند ؛ زيرا وفاي به عهد از نشانه هاي ايمان است . امام علي ( عليه السلام ) بنابر نقل شيعه و اهل سنت درباره وفاي به عهد مي فرمايد :

إِعْتَصِمُوا بِالذِّمَمِ فِي أَوْتادِها . ^{( 2 )}

در پيمان ها به وفاكنندگان پناه ببريد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غررالحكم ، ج 6 ، ص 349 .

2 . نهج البلاغه ، كلمه 155 ؛ كفاية الطالب ، ص 219 .

احترام به پدر و مادر

فرزند بايد بداند كه مادر او را به دنيا آورده ، پرورش داده و از شيره جانش به او غذا داده است . مادر هرگونه ناگواري و غم و غصه را به جان خريده است تا فرزندش سالم بماند . همچنين بايد بداند پدر ، ريشه و اصل اوست و درحقيقت ، كمال و شايستگي و موفقيت هايش را از وجود او بداند . در قاموس زندگي انسان ، كلمه اي مقدس تر از واژه پدر و مادر نيست . آنها ساليان دراز همه زندگي خود را با صفا و اخلاص به پاي فرزندانشان نثار كرده اند تا در اين زندگي پرتلاطم ، طعم تلخ درد و رنج را نچشند و از لذت هاي حلال زندگي بهره مند شوند . از هنگامي كه فرزندان چشم به جهان مي گشايند تا وقتي كه بالغ و مستقل مي شوند ، پدر و مادر هر روز با دلي نگران و چشماني مضطرب مراقب آنهايند تا مبادا حادثه تلخي براي آنان روي دهد و غبار غم بر چهره شان بنشيند . آيا سزاوار نيست فرزندان نيز در مقابل آنان سر تعظيم فرود آورند ؟

در قرآن كريم ، پس از اعتقاد به يگانگي خداوند ، نيكي به پدر و مادر از مسلمانان خواسته شده است . در فرهنگ اسلامي ، هيچ فرزندي حق ندارد حتي با كلمه اي مانند « اف » كه نشانه بي اعتنايي به والدين است ، آنان را برنجاند . ^{( 1 )} فرزند بايد پيروي و اطاعت از والدين را سرلوحه زندگي اش قرار دهد و اسباب خشنودي و رضاي آن دو را فراهم آورد . حضرت علي ( عليه السلام ) نيز مي فرمايد :

. . . فَحَقُّ الْوالِدِ عَلي الْوَلَدِ أَنْ يُطيعَهُ في كُلِّ شَيء إلاّ في مَعْصيَةِ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . نساء : 36 ؛ اسراء : 23 .

اِللّهِ سُبْحانَهُ . ^{( 1 )}

حق پدر بر فرزند اين است كه فرزند از وي در هر كاري به جز نافرماني خداي عزيز فرمان ببرد .

در سخني ديگر كه شيعه و اهل سنت روايت كرده اند ، مي فرمايد :

بِرُّ اَلْوَالِدَيْنِ مِنْ اَكْرَمِ الطّبائِعِ . ^{( 2 )}

نيكي به پدر و مادر از كريمانه ترين طبيعت هاست .

خوش رفتاري در خانه

يكي از سجاياي نيك اخلاقي ، حسن خلق و خوش رفتاري ، در محيط خانه با افراد خانواده است . اگر برخورد كريمانه و فروتنانه با ديگران نيك و شايسته است ؛ در محيط خانه و در برابر زن و فرزند مطلوب تر است . متأسفانه برخي افراد ، تا هنگامي كه در بيرون از خانه هستند ، با خوشي و خوش رويي با ديگران و رفيقان برخورد مي كنند ، ولي وقتي به خانه مي آيند ، تمام خستگي ها و مشكلات بيرون از خانه را با خود به خانه مي آورند و در برخورد با افراد خانواده با عصبانيت و ترش رويي و بدخلقي برخورد مي كنند . آنان براي كارهاي بسيار بي اهميت و كوچك ، بهانه جويي مي كنند و به همه ناسزا مي گويند . گويي اين افراد اخلاق و ادب را تنها در محيط بيرون از خانه مي خواهند . اين افراد آن گونه كه بايد و شايد ، به زيور اخلاق آراسته نشده اند . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

عَلَيْكَ بِلُزُومِ الْحَلالِ و حُسْنِ البِّرِ بِالْعِيالِ . ^{( 3 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . نهج البلاغه ، كلمات قصار ، ش 407 .

2 . دستور معالم الحكم ، ص 68 .

3 . غررالحكم ، ج 4 ، ص 294 .

بر تو باد دوري از حرام و نيكي نسبت به خانواده .

در سخني ديگر كه اهل سنت نقل كرده اند ، مي فرمايد :

لا يَكُنْ اَهْلُكَ اَشْقَيَ النَّاسِ بِكَ . ^{( 1 )}

نبايد خانواده ات بدبخت ترين مردم برايت باشند .

شركت در نشست هاي علمي

دانش در دين مقدس اسلام جايگاه والايي دارد . يكي از مواردي كه مي تواند دانش انسان را افزون كند ، شركت در نشست هاي علمي است . در اين گونه نشست ها به يقين ، حاضران از بركت علمي و معنوي بي بهره نمي مانند . به راستي ، حيف نيست كه انسان در اين محافل آموزنده شركت نكند و به فيض دانش اندوزي دست نيابد ؟ بكوشيم تا مي توانيم از اين گونه نشست ها بهره مند شويم . چه بسا نشست هاي علمي گران سنگي كه به دليل استقبال نكردن افراد ، به تعطيلي كشيده شده و آن گونه كه بايد و شايد ، از آنها استفاده نشده است . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

مَجالِسُ الْعِلْمِ غَنِيمَةٌ . ^{( 2 )}

شركت در نشست هاي علمي را بايد غنيمت شمرد .

به همين جهت ، آن حضرت ، مردم را به پرسش فرا خوانده است و مي فرمايد :

اَلْعِلْمُ خَزَائِنُ وَمِفْتَاحُها اَلْسُّؤَالُ فَاْسْأَلُوا يَرْحَمُكُمُ اللهُ فَاِنَّهُ يُؤْجَرُ اَرَبَعةٌ اَلْسَّائِلُ وَالْمُعَلِّمُ وَالْمُسْتَمِعُ وَالسَّامِعُ وَالْمُحِبّ لَهُم . ^{( 3 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سجع الحمام ، ص 239 .

2 . غرر الحكم ، ج 6 ، ص 126 .

3 . كنز العمال ، ج 10 ، ص 130 .

علم ، رازي است كه كليد آن ، پرسش است . پس پرسش كنيد . رحمت خدا بر شما باد ، زيرا در پرسش كردن ، چهار كس پاداش مي برد ؛ پرسنده ، معلم ، شنونده و كسي كه به كوشش برسد و آنان را دوست داشته باشد .

نشر دانش

اگر دانش مفيد و سودمند ترويج نشود و به ديگران منتقل نشود ، سودي نخواهد داشت و جامعه از آن بهره اي نخواهد برد . عالمان وظيفه دارند آنچه را مي دانند ، به ديگران هم برسانند ، همچنان كه خود زماني هيچ نمي دانستند و از ديگران دانش آموخته اند . در آموزه هاي اسلامي ، زكات دانش ، نشر و انتقال آن به ديگران دانسته شده است . بنابراين ، وظيفه هر دانايي است كه آموخته هاي خود را به ديگران بياموزد . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

زَكاةُ الْعِلْمِ نَشْرُهُ . ^{( 1 )}

زكات دانش ، منتشر كردن آن است .

و چنين كاري نه تنها از علم نمي كاهد بلكه حضرت در كلامي ديگر كه شيعه و اهل سنت نقل نموده اند مي فرمايد :

اَلْعِلْمُ يَزْكُوْا عَلَي اَلْعَمَلِ وَالاَمْلاكَ تَنْقُصُهُ اَلْنَّفَقَةُ . ^{( 2 )}

علم با عمل و آموختن به ديگران خالص تر مي شود ولي خرج نمودن مال آن را كم مي نمايد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غرر الحكم ، ج 4 ، ص 104 .

2 . كنز العمال ، ج 10 ، ص 263 .