بخش 7

تعليم و تعلم

هر انساني وظيفه دارد تا آنجا كه مي تواند ، بياموزد و ديگران را نيز از دانش خود بهره مند كند . هيچ كس نبايد با بهانه گيري از زير بار اين مسئوليت بزرگ شانه خالي كند . بي اعتنايي نسبت به آموزش ديگران مانند بي اعتنايي در برابر مردم گرسنه اي است كه به نان نياز دارند . چه زشت است كه از دانايي آموختن چيزي را بخواهند و او فرصت كافي داشته باشد و كاري نكند . اگر دانش در وجود آدمي راكد بماند و به مانند چشمه اي جوشان سرريز نكند ، به تدريج ، خاصيت خود را از دست مي دهد . همچنين اگر عالم علوم خود را به ديگران ارائه نكند تا راست آزمايي شود ، چه بسا در جهل مركب گرفتار آيد . دانش ، ميراث ماندگار جامعه بشري است كه در طول زمان ها دست به دست شده تا به شكوفايي و اوج خود رسيده است . اگر هر كسي دانش خود را به صندوق قبرها منتقل مي كرد ، امروز اين همه پيشرفت و تكامل مادي و معنوي ايجاد نمي شد . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

عَلَي الْعالِمِ اَنْ يَتَعَلَّمَ ما لَمْ يَعْلَمْ وَيُعَلِّمَ النّاسَ ما قَدْ عَلِمَ . ^{( 1 )}

بر داناست تا آنچه را نمي داند ، بياموزد و آنچه را مي داند ، به مردم ياد دهد .

در سخني ديگر كه اهل سنت آن را نقل كرده اند ، مي فرمايد :

مَا اَخُذَ اللهُ عَلَي اَهْلِ اَلْجَهْلِ اَنْ يَتَعَلَّمُوْا حَتي اَخَذَ عَلَي اَهْلِ الْعِلْمِ اَنَّ يُعَلِّمُوا . ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غررالحكم ، ص 315 .

2 . سجع الحمام ، ص 357 .

خداوند از جاهلان پيمان نگرفت تا بياموزند مگر آنكه از دانشمندان پيمان گرفت تا به ديگران ياد دهند .

شنونده خوب

دانش جويي ، همتي بلند و انگيزه اي والا مي خواهد . همه نمي توانند دانشمند باشند ، ولي مي توان شنونده خوبي بود و در كنار سفره دانش ، نشست و از آن بهره برد و به ديگران هم منتقل كرد . اين امكان براي بيشتر مردم وجود دارد كه گفتار دانشمندان را بشنوند و ميزان آگاهي خود را بالا ببرند و به تدريج ، در شمار دانايان درآيند ؛ چون اسلام ، دانش اندوزي را فريضه مي شمارد . بنابراين ، همگان بايد در آموختن دانش بكوشند و هر روز بر دانش خود بيفزايند . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

اِذا لَمْ تَكُنْ عالِماً ناطِقاً فَكُنْ مُسْتَمِعاً واعِياً . ^{( 1 )}

وقتي دانشمند گوينده نيستي ، دست كم شنونده نگاه دار باش .

در سخني ديگر كه شيعه و اهل سنت نقل كرده اند ، مي فرمايد :

اِنَّ هذِهِ اَلْقُلُوبَ اَوْعِيَةٌ فَخَيْرُها اَوْعَاهَا اَلنَّاسُ ثَلاثَةٌ عَالِمٌ رَبّانِيٌّ وَمُتَعَلِّمٌ عَلي سَبيل النَّجاةِ وَهِمَجٌ رِعَاعٌ . ^{( 2 )}

اين دل ها ، ظرف است و بهترين دل آن است كه ظرفيتش بيشتر باشد . مردم بر سه گونه اند : عالمان رباني ، دانش طلباني كه در راه نجات گام برمي دارند و احمقان بي سر و پا .

بخشش در تنگ دستي

بخشش در زندگي ارزش والايي دارد . اين صفت نيك زماني

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غررالحكم ، ج 3 ، ص 145 .

2 . كنز العمال ، ج 10 ، ص 263 .

ارزشمندتر است كه انسان با وجود تنگ دستي هم سخاوتمند باشد . در اين حال ، سخاوتمند به مرحله اي از ايثار و جوان مردي مي رسد كه با وجود تنگناهاي زندگي حاضر نيست از اين خصلت بزرگ دست بردارد . چنين انسان هايي داراي روحي بزرگ و همتي والايند و اين كارشان ستودني است . آدمي به بهانه اينكه مال آن چناني براي احسان ندارد ، شايسته نيست خود را از اين كار خير محروم كند . به يقين ، كسي كه مال اندكي دارد و با سخاوتمندي آن را در راه خداوند انفاق مي كند ، از پاداش والايي برخوردار خواهد بود . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

ما اَحْسَنَ الْجُودَ مَعَ الْاِعْسارِ . ^{( 1 )}

چه نيكوست بخشش در حال تنگ دستي .

در سخني ديگر كه اهل سنت نقل كرده اند ، مي فرمايد :

مِنْ اَفْضَلِ اَعْمَالِ البَرِّ اَلْجُودُ مَعَ اَلْعُسرِ . ^{( 2 )}

نصيحت پنهاني

معمولا رعايت حال ديگران و تذكر پنهاني براي اصلاح رفتار ، در سازندگي افراد اثر بيشتري دارد . اگر پيش روي ديگران به گوشزد كردن عيب هاي اطرافيان بپردازيم ، سبب جبهه گيري و لجاجت آنان خواهد شد . اگر اين تذكر با رعايت همه جنبه ها صورت بگيرد ، راهي به سوي هدايت او خواهد بود . همه مي دانيم كه حيات هر جامعه در پرتو امر به معروف و نهي از منكر است . بي ترديد ، امر به معروف و نهي از منكر ، موضوع مهم و سازنده اجتماعي است كه اگر به صورت درست اجرا شود ، نقش مهمي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غرر الحكم ، ج 6 ، ص 67 .

2 . سجع الحمام ، ص 423 .

در اصلاح جامعه و جلوگيري از فساد خواهد داشت . اجراي اين آموزه اسلامي هنگامي بيشترين اثر و سود را دارد كه با متانت و اخلاق اسلامي همراه باشد . بايد كوشيد تا احساسات و غرور ديگران جريحه دار نشود و نصيحت تا آنجا كه ممكن است ، مؤدبانه و انساني باشد و به صورت پنهاني صورت گيرد تا موجب شرمندگي ديگران نشود . حضرت علي ( عليه السلام ) بنا بر نقل شيعه و اهل سنت مي فرمايد :

نُصْحُكَ بَيْنَ الْمَلَأِ تَقْرِيعٌ . ^{( 1 )}

نصيحت كردن آشكار ، سرزنش است .

بازگو نكردن همه دانسته ها

قرار نيست هر چه شنيده ايم يا هر آنچه را مي دانيم ، بي درنگ براي ديگران بازگو كنيم . چه بسا بازگو كردن سخناني به آشوب و بلواي اجتماعي يا ضررهاي شخصي بيانجامد . برخي از مردم عادت كرده اند كه هر چه مي دانند يا از كساني شنيده اند ، براي ديگران بازگو كنند ، در حالي كه اين عادت خوبي نيست . چه خوب است انسان هر چه مي داند ، به ديگران نگويد و درباره آن بينديشد تا پشيمان نشود . انسان مدبر و معقول ، كسي است كه جز به ضرورت ، لب به سخن نمي گشايد . گاهي سخن آن قدر ارزشمند است كه نبايد آن را پيش هر كسي بازگو كرد و گاهي مخاطب ، ظرفيت شنيدن آن سخن را ندارد . زماني نيز ممكن است ، مخاطب از گفتارمان برداشت نادرست كند كه در همه اين حالت ها ، خاموشي ، خردمندي به شمار مي آيد . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غررالحكم ، ص 172 ؛ مطلوب كل طالب ، ص 20 ، كلمه 37 .

لا تَتَكَلَّمْ بِكُلِّ ما تَعْلَمُ . ^{( 1 )}

هر آنچه مي داني ، بازگو مكن .

در سخني ديگر به نقل اهل سنت مي فرمايد :

لا تَقُلْ كُلَّ مَا تَعْلَمُ . ^{( 2 )}

هر آنچه مي داني ، نگو .

پرهيز از سوگند بسيار

انسان نبايد براي اثبات مدعاي خود در گرفتاري هاي زندگي ، نام مقدس خدا را وجه المصالحه قرار دهد . مايه تأسف است كه بعضي ها عادت كرده اند براي هر كاري هر چند ناچيز و بي اهميت ، سوگند بخورند . آنها با اين كار مي خواهند اطمينان طرف مقابل را جلب كنند ، در حالي كه سوگند خوردن ، نه تنها هيچ اعتمادي ايجاد نمي كند ، بلكه برعكس ، سبب بدگمان شدن طرف مقابل هم خواهد شد . شنونده با خود مي گويد اگر واقعاً راست مي گويد ، چه نيازي به سوگند خوردن دارد . به همين دليل ، هر چه بيشتر سوگند بخورد ، نسبت به وي بي اعتمادتر مي شود . زياد سوگند خوردن ، انسان را به دام گناه مي افكند . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

لا تُعَوِّدْ نَفْسَكَ الْيَمِينَ فَاِنَّ الْحَلاّفَ لا يَسْلَمُ مِنَ الْاِثْمِ . ^{( 3 )}

به سوگند خوردن ، عادت نكن ؛ چون هر كس زياد سوگند بخورد ، از افتادن به دام گناه ، ايمن نيست .

در سخني ديگر به نقل اهل سنت مي فرمايد :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غررالحكم ، ص 172 .

2 . سجع الحمام ، ص 310 .

3 . غررالحكم ، ج 6 ، ص 293 .

دَعِ الْيَمِينَ لِلّهِ اِجْلالا وَلِلنَّاسِ اِجْمالا . ^{( 1 )}

قسم خوردن را واگذار تا خدا را بزرگ داشته باش و نزد مردم نيز زيبا جلوه كني .

ميانه روي در ستايش و نكوهش ديگران

ميانه روي ، روزني به سوي داوري حكيمانه و واقع نمايي است . چه خوب است انسان همواره راه اعتدال در پيش گيرد و در هيچ چيز زياده روي نكند . متأسفانه بسياري از مردم در همه كارها به ويژه در ستايش و نكوهش افراد ، افراط و تفريط مي كنند . حب و بغض در داوري انسان به شدت اثر مي گذارد . ازاين رو ، بسياري از عيب هاي دوستان را نمي بينند و برعكس ، در بزرگ نمايي عيب هاي دشمنان افراط ميورزند . با اين پيش داوري ، اگر به كسي علاقه مندند ، چنان از او تعريف مي كنند كه گويي بهترين انسان روي زمين است و درباره مخالفانشان به قدري بدگويي مي كنند كه انسان تصور مي كند همه بدي ها در آنها جمع شده است . حضرت علي ( عليه السلام ) چنين حالتي را ناپسند مي داند :

اَكبَرُ الْحُمْقِ الاِْغْراقُ فيِ الْمَدْحِ وَالذَّمِّ . ^{( 2 )}

بزرگ ترين حماقت ، زياده روي در ستايش و نكوهش است .

در سخني ديگر كه اهل سنت روايت كرده اند ، به كساني كه در ستايش ديگران زياده روي مي كنند ، چنين هشدار داده است و مي فرمايد :

اِذَا رَفْعَتَ اَحَدَاً فَوْقَ قَدْرِهِ فَتَوَقَّعْ مِنْهُ اَنْ يَحُطَّ مِنْكَ بَقَدَرِ مَا

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سجع الحمام ، ص 187 .

2 . غررالحكم ، ج 2 ، ص 396 .

رَفَعْتَ مِنْهُ . ^{( 1 )}

هنگامي كه كسي را زيادتر از استحقاقش بالا بردي ، از چنين كاري انتظار داشته باش كه به همان اندازه از منزلتت كاسته شود .

تكيه نكردن به بدكاران

عزت واقعي تنها با پناه بردن به خداوند فناناپذير به دست مي آيد . ازاين رو ، كساني كه درپي عزت هستند ، در فكرشان نمي گنجد كه به باطل پناه ببرند ؛ چون باطل ، كف روي آب است كه عمري بس كوتاه دارد . در مقابل ، كساني كه روحيه اي ضعيف و ايمان و اعتقادي متزلزل دارند ، تلاش مي كنند به قدرت هاي مادي تكيه كنند . اين تكيه گاه ها نه تنها پشتوانه اي قوي براي آنها به شمار نمي آيند ، بلكه موجب سقوط هرچه بيشتر آنها خواهند شد . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

مَنْ لَجَأَ اِلَي الْباطِلِ لا يَعِزُّ . ^{( 2 )}

پناه برنده به باطل عزت نخواهد يافت .

در سخني ديگر كه اهل سنت روايت كرده اند ، مي فرمايد :

اَلْحَقُّ يُنِجي وَالْبَاطِلُ يُرْدِي . ^{( 3 )}

حق نجات مي بخشد ، ولي باطل هلاك مي كند .

پرهيز از كينه جويي

كينه و كدورت پيش از اينكه به ديگران ضربه بزند ، روح و روان خود

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سجع الحمام ، ص 58 .

2 . غررالحكم ، ج 6 ، ص 390 .

3 . سجع الحمام ، ص 173 .

كينه جو را بيمار مي سازد . افراد كينه جو فرصت هاي گران بهاي عمر را در فكر نقشه و توطئه عليه ديگران مي گذرانند و از فرصت هاي طلايي تكامل باز مي مانند . ممكن است بعضي ها با هم كدورت ها و اختلاف هايي داشته باشند و كارشان به مشاجره و بالاتر از آن هم كشيده باشد و كينه هم را به دل گرفته باشند ، ولي بايد جوان مردانه تصميم گرفت و عفو و پوزش را جاي گزين كينه ها و كدورت ها كرد . به يقين ، برداشتن اين گام مثبت ، آثار بسيار شيرين و لذت بخشي خواهد داشت . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

طُوبي لِمَنْ خَلّي مِنَ الْغِلِّ صَدْرَهُ . ^{( 1 )}

خوشا به حال كسي كه سينه اش را از كينه خالي كند .

در سخني ديگر كه شيعه و اهل سنت روايت كرده اند ، مي فرمايد :

اَنْقِ صَدْرَكَ مِنَ الْغِلِّ تَسْلِمْ . ^{( 2 )}

سينه ات را از كينه خالي كن تا سالم بماني .

عدالت خواهي

حضرت علي ( عليه السلام ) ، عدل را رستگاري ، كرامت ، برترين فضايل و بالاترين موهبت الهي مي داند و مي فرمايد خداوند بيامرزد كسي را كه حقي ببيند و ياري كند يا ستمي را ببيند و آن را بازگرداند . ^{( 3 )} مبارزه با ستم ، روش هاي متعددي دارد . يكي از راه هاي مبارزه با ستم ، اين است كه انسان با عملكرد عادلانه خود ، ستم كاران را پيش مردم منزوي سازد . شكي نيست كه وقتي شما در برابر ستم كاري هاي ستمگران با مردم رفتار

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غررالحكم ، ج 4 ، ص 239 .

2 . كنز العمال ، ج 16 ، ص 180 .

3 . نهج البلاغه ، ترجمه : سيدجعفر شهيدي ، خطبه 205 ، ص 240 .

عادلانه داشته باشيد ، خودبه خود با آنان به ستيز ايستاده ايد . اين كار ، توجه و غيرت مردم و خشمشان را نسبت به ستمگران برمي انگيزاند و پايه هاي ستم را سست مي كند . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

ضادُّوا الْجَوْرَ بِالْعَدْلِ . ^{( 1 )}

به ياري عدالت ، با ستم مبارزه كنيد .

فايده ديگر چنين كاري ، محبوبيت نزد خداوند است ، چنان كه اهل سنت از آن حضرت روايت كرده اند ، كه فرمود :

لَيْسَ شَيْءٌ اَحَبُّ اِلَي اللهِ مِنْ عَدْلِ اِمَام وَرِفْقِهِ . ^{( 2 )}

نزد خدا ، چيزي محبوب تر از عدالت امام و مدارايش با مردم نيست .

ضمانت

بسيار اتفاق مي افتد كه آدمي ضمانت ديگران را قبول مي كند ، ولي پس از چندي به دليل پاي بند نبودن متعهد به بازپرداخت وام خويش مشكلاتي پديد مي آيد . اين در حالي است كه اگر فرد ضامن از ابتدا پاسخ منفي مي داد ، رابطه دوستانه آنان تا اين اندازه تيره و تار نمي شد . متأسفانه گاهي اوقات اين بدقولي ها ، به غيبت كردن از وام گيرنده نزد ديگران مي انجامد . بنابراين ، وقتي كسي از انسان درخواست ضمانت كرد ، فرد بايد نخست توانايي مالي خود و تقاضا كننده را بررسي كند و آن گاه تصميم بگيرد . كسي كه براي دوستي يا كمك به شخصي ، وي را ضمانت مي كند ، ولي در عمل ، توان پرداخت مبلغ مورد ضمانت را ندارد ، علاوه بر

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غررالحكم ، ج 4 ، ص 232 .

2 . احياء علوم الدين ، ج 2 ، ص 206 .

شرمندگي ، ممكن است با مشكلات فراواني روبه رو شود ، در حالي كه اگر از ابتدا سنجيده رفتار مي كرد ، دچار اين مشكلات نمي شد . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

لا تَضْمَنْ ما لا تَقْدِرُ عَلَي الْوَفاءِ بِهِ . ^{( 1 )}

مبلغي را كه نمي تواني بپردازي ، ضمانت مكن .

در سخني ديگر كه اهل سنت روايت كرده اند ، مي فرمايد :

لا تَعِدَنَّ عِدَةً لاتَثِقُ مِنْ نَفْسِكَ بِانْجَازِها . ^{( 2 )}

وعده اي مده كه از خودت نسبت به وفاي به آن اطمينان نداري .

شتاب نكردن در پاسخ گويي

برخي تلاش مي كنند در پاسخ دادن بر ديگران سبقت بگيرند و اين امر را براي خود امتيازي به شمار مي آورند و احساس مي كنند با اين كار ، تيزهوش و حاضرجواب معرفي مي شوند . اين كار اشتباه است ؛ زيرا زياني كه از اين كار مي بينند ، بسيار بيشتر از سود آن است . بيشتر اشتباه هاي انسان نيز مربوط به مواردي است كه در كار خود شتاب كرده است ، همچنان كه بيشترين موفقيت ها از درنگ و تأمل به دست آمده است . مؤمن هيچ كاري را بدون فكر و تدّبر انجام نمي دهد . او جز به نياز سخن نمي گويد و كلماتش حساب شده است . همچنين زبان خود را از سخنان بي مورد باز مي دارد و از پرحرفي و گفتن مطالب بي فايده پرهيز مي كند . پرگويي ، قدرت تفكر را از آدمي مي گيرد و چون درباره گفته هايش تأمل ندارد ، دچار لغزش هاي فراوان مي شود و بايد پاسخ گوي پي آمدهاي منفي آن

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غررالحكم ، ج 6 ، ص 264 .

2 . سجع الحمام ، ص 307 .

باشد . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

مَنْ اَسْرَعَ فِي الْجوابِ لَمْ يُدْرِكِ الصَّوابَ . ^{( 1 )}

هر كس در پاسخ دادن شتاب كند ، خطا خواهد كرد .

پرهيز از مخالفت ناآگاهانه

هرگونه مخالفتي بايد آگاهانه و از روي دليل و برهان باشد . به صرف دور پنداشتن مطلبي از ذهن ، نمي توان از در مخالفت با آن برآمد و به تخطئه گوينده آن پرداخت . چه بسيار سخناني كه بسيار نغز و پرمعنا هستند و آن گاه كه آدمي از باطن سخن آگاه مي شود ، انگشت حيرت مي گزد و به گوينده آن آفرين مي گويد . پس بايد سخن ديگران را از زواياي مختلف واكاويد و آن گاه درباره آن داوري كرد . ممكن است سخني بشنويد كه عجيب و باور نكردني باشد . در اين حال ، نبايد از درِ مخالفت درآييد و گوينده را دروغ گو بپنداريد . انسان تا وقتي كه دليل محكمي بر غلط بودن حرف ديگران ندارد ، نبايد آن را تكذيب كند ، بلكه بايد دلايل قاطع ارائه دهد . حقيقت اين است كه بعضي از سخنان ، درست و واقعي است ، ولي عده اي به علت كم سوادي از درك آن عاجزند . بنابراين ، پيش از مخالفت با هر سخني ، همه جنبه هاي موضوع را بسنجيد تا مخالفت شما جاهلانه نباشد . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

لا تُعادُوا ما تَجْهَلُونَ فَاِنَّ اَكْثَرَ الْعِلْمِ فِيما لا تَعْرِفُونَ . ^{( 2 )}

با آنچه نمي دانيد ، دشمني نكنيد ؛ چون بخش بزرگي از دانش در محدوده دانسته هاي شما نيست .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غررالحكم ، ج 5 ، ص 337 .

2 . غررالحكم ، ج 6 ، ص 278 .

از طرفي خود گوينده نيز بايد در گفته هايش ميزان درك شنونده را نيز در نظر بگيرد . بنا بر نقل اهل سنت ، آن حضرت مي فرمايد :

حَدِّثُوا الْنَّاسَ بِمَا يَعْرِفُونَ وَدَعُوْا مَا يَنْكِرونَ . ^{( 1 )}

با مردم به آنچه مي شناسند ، سخن گوييد و از گفتن چيزي كه با آن آشنايي ندارند ، درگذريد .

درگير نشدن با افراد پست

آموزه هاي ديني ، آدمي را به كرامت و بزرگ منشي رهنمون مي سازد و از او مي خواهد در رويارويي با افراد نادان ، كريمانه از كنارشان بگذرد ؛ زيرا هرگونه مشاجره اي در نهايت به زيان افراد باشخصيت و بزرگوار خواهد بود . ازاين رو ، هر انسان عاقلي بايد از ايجاد درگيري با ديگران خودداري كند . اين مسئله زماني اهميت بيشتري دارد كه طرف مقابل ، شخص پست و نانجيبي هم باشد . چنين كسي براي از بين بردن طرف مقابل ، از هيچ كار ناجوان مردانه اي دريغ نمي كند و به تنها چيزي كه فكر مي كند ، از ميان برداشتن رقيب است . انسان پست و فرومايه به هيچ اصل اخلاقي پاي بند نيست و با نسبت دادن اتهام هاي بي جا ، شخصيت ديگران را مسخ مي كند و صورت قضيه را به گونه اي دگرگون مي كند كه ساده انديشان ، او را مقصر به شمار مي آورند و از ارج و منزلتشان به شدت كاسته مي شود . كمترين خرده اي كه به چنين فردي مي توان گرفت ، اين است كه چرا خودش به درگيري با چنين افرادي پرداخته است . همچنين اين وضعيت ، راه را براي پرخاشگري ديگران با انسان در صحنه هاي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . كنز العمال ، ج 10 ، ص 304 .

مشابه باز مي كند . حضرت علي ( عليه السلام ) در اين باره مي فرمايد :

لا تُلاحِ الدَّنِيَّ فَيَجْتَرِيءَ عَلَيْكَ . ^{( 1 )}

با فرد پست و زبون درگير نشو كه نسبت به تو گستاخ مي شود .

شبيه همين سخن است آنچه اهل سنت از آن حضرت نقل نموده اند كه مي فرمايد :

لا تُنَازِعْ جَاهِلا وَلا تُشابِعْ مَائِقاً . ^{( 2 )}

با جاهل درگير مشو و با احمق يار مباش .

خطاب مؤدبانه

اگر به شئون ديگران احترام گذاشته نشود و با صداي بلند يا با امر و نهي يا الفاظ نامناسب مورد خطاب قرار گيرند ، واكنش آنها نيز نامناسب خواهد بود . نرم و ملايم سخن گفتن سبب نزديكي قلب ها و برقراري ارتباط صميمانه مي شود و در پرتو اين هم دلي ، كارها نيز به نتيجه مطلوب نزديك مي شود . باوجود اين ، متأسفانه بعضي ها در صدا زدنِ افراد ادب را رعايت نمي كنند ، درحالي كه اگر ديگران آنها را بدان گونه بخوانند ، عصباني مي شوند و حتي پاسخشان را هم نمي دهند . جاي تعجب است افرادي كه خود را در موضع برتر مي بينند و خطاب پرخاشگرانه دارند ، وقتي كه نيازمند كمك ديگران باشند ، چنان مؤدبانه و محترمانه صحبت مي كنند كه گويا آن شخص ديروزي نيستند . بنابراين ، آن گونه كه انتظار داريد ديگران با شما برخورد كنند ، با مردم رفتار كنيد و مطمئن باشيد سخن شايسته ، نه تنها از ارج و قرب آدمي نمي كاهد ، بلكه مقام و منزلت او

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غررالحكم ، ج 6 ، ص 274 .

2 . سجع الحمام ، ص 316 .

را در نظر ديگران افزايش مي دهد و بازخوردي مناسب در پي دارد . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

اَجْمِلُوا فِي الْخِطابِ تَسْمَعُوا جَمِيلَ الْجَوابِ . ^{( 1 )}

مردم را مؤدبانه صدا بزنيد تا پاسخ مؤدبانه بگيريد .

در سخني ديگر بنا به نقل شيعه و اهل سنت مي فرمايد :

لا تَقُلْ مَا لْا تُحِبُّ اَنْ يُقَالَ لَكَ . ^{( 2 )}

آنچه دوست نداري به تو گفته شود ، به ديگران مگو .

چشم ندوختن به فرومايگان

مسلمانان مانند يك پيكرند و در غم و شادي بايد در كنار يكديگر باشند . كمك رساني به ديگران در دين اسلام ، پاداش هاي فراواني دارد و احكامي چون احسان ، قرض الحسنه و مانند آن براي اين منظور تشريع شده است اسلام در كنار آن ، پيروانش را عزت مند مي خواهد و سفارش مي كند تا آنجا كه ممكن است شأن و ارزش خود را حفظ كنند و در پي رفع نيازمندي هاي خود به سوي هر كسي دست نياز دراز نكنند . اصولا ممكن است در زندگي دچار كمبودهايي شويد و به كمك اقتصادي نياز داشته باشيد . در چنين مواردي تا آنجا كه ممكن است ، بكوشيد از ديگران كمك نخواهيد . اگر خداي ناكرده ناگزير شديد ، تلاش كنيد از افراد پست همت و فرومايه كمك نگيريد ؛ زيرا آنها آن قدر ناجوان مرد و پليدند كه شما را دچار پشيماني و شرمندگي خواهند كرد . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غررالحكم ، ج 2 .

2 . كنز العمال ، ج 16 ، ص 172 ؛ نهج البلاغه ، نامه 31 .

طالِبُ الْخَيْرِ مِنَ الِّلئامِ مَحْرُومٌ . ^{( 1 )}

كسي كه از فرومايه انتظار نيكي داشته باشد ، ناكام مي ماند .

در سخني ديگر كه اهل سنت نقل كرده اند ، مي فرمايد :

فُوْتُ اَلْحَاجَةِ اَهْوَنُ مِنْ طَلَبِهَا اِلي غَيْرِ اَهْلِهَا . ^{( 2 )}

بر نيامدن نيازمندي آسان تر است از درخواست برآورده شدنش از افراد نااهل .

پرهيز از لباس شهرت

بعضي از مردم مي خواهند تافته جدابافته باشند و به هر شكل ممكن زبانزد خاص و عام شوند . ازاين رو ، از شيوه هاي مختلف براي رسيدن به اين مقصود استفاده مي كنند . بعضي با ساختن ساختمان هاي آن چناني ، برخي ديگر با تهيه ماشين هاي ويژه و شماري ديگر نيز با پوشيدن لباس هاي خاص مي كوشند انگشت نماي مردم شوند . پوشيدن لباس شهرت ، كار درستي نيست . لباس شهرت ، لباسي است كه پوشيدنش در جامعه معمول نباشد و با پوشيدن آن ، انسان مورد غيبت ، تهمت يا تمسخر افراد قرار مي گيرد . انسان به جاي كسب شهرت از اين راه ها بايد بكوشد تا با دانش اندوزي ، پرهيزكاري و نيكوكاري ، نام خويش را بر كتيبه هستي ماندگار سازد . در غير اين صورت ، اين شهرت ها ، خيالي است و هيچ سودي براي انسان ندارد . ازاين رو ، حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

اِلْبَسْ مالا تَشْتَهِرُ بِهِ وَلايُزْرِي بِكَ . ^{( 3 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غررالحكم ، ج 4 ، ص 250 .

2 . كفاية الطالب ، ص 205 .

3 . غررالحكم ، ج 2 ، ص 185 .

لباسي بپوش كه تو را انگشت نما و عيب دار نكند .

در سخني ديگر كه اهل سنت روايت كرده اند ، به لباسي كه متعارف بين مردم است ، توصيه مي كند :

اِلْبَسْ مِنَ الثِّيابِ مَا يَشْتَهي اَلْنّاسُ . ^{( 1 )}

لباسي را بپوش كه مورد رغبت مردم است .

پرهيز بدهكاري

بعضي از انسان ها بر اثر بدهكاري و انباشته شدن بدهي ها و ناتواني از پرداخت آن ، كم كم به دروغ گفتن روي مي آورند و در رديف دروغ گويان حرفه اي درمي آيند . براي پيش گيري از اين كار بايد از ميزان بدهكاري كاست تا به پي آمدهاي بد آن دچار نشد . اگر آدمي به آنچه روزي اوست ، قانع باشد و بر اثر زياده خواهي در پي تقاضاي وام برنيايد ، شخصيت خود را زير سؤال نمي برد . چه خوب است انسان ابتدا توانايي خود را در بازپرداخت وام ها بسنجد ، آن گاه قرض بگيرد تا در زمان بازپرداخت قرض خود دچار مشكل نشود و خود را به دروغ نيالايد . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

كَثْرَةُ الدَّيْنِ تَصِيرُ الصّادِقَ كاذِباً و الْمُنْجِزَ مُخْلِفاً . ^{( 2 )}

بدهكاري زياد ، راست گو را دروغ گو و خوش قول را بدقول مي كند .

در سخني ديگر كه اهل سنت نقل كرده اند ، مي فرمايد :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سجع الحمام ، ص 277 .

2 . غررالحكم ، ج 4 ، ص 592 .

كَثْرَةُ الدَّيْنِ تَضْطَرُّ الصَّادِقَ اِلي الْكِذْبِ وَالْوَعْدَ اِلَي الْاِخْلافِ . ^{( 1 )}

بده كاري زياد ، راست گو را مجبور به دروغ گويي مي كند و وعده دهنده را به خلف وعده مي كشاند .

تذكر دوستانه

مؤمنان ، آيينه يكديگرند و بايد در برطرف كردن كاستي ها و عيب ها به يكديگر كمك كنند . بنابراين ، شايسته است كه عيب هاي دوستانمان را به آنها بگوييم تا درصدد برطرف كردن آنها باشند . البته اين تذكر بايد به گونه اي باشد كه آبرويشان محفوظ بماند . به اين منظور ، تذكر بايد به صورت پنهاني صورت گيرد وگرنه ممكن است غرورشان بشكند و واكنش منفي نشان دهند . در واقع ، كسي كه عيب دوستش را به آنها گوشزد نمي كند ، خيانت كرده است . همچنين كسي كه در حضور جمع ، عيب دوستش را بازگو مي كند ، مايه آبروريزي او مي شود و زمينه اصلاح و هدايتش را از بين مي برد . با چنين برخوردي ، شخص هرگز عيب خود را برطرف نمي سازد . بنابراين ، هر چه تذكرها غيرمستقيم باشد ، اثربخش تر خواهد بود و در صورت نياز و ضرورت ، اگر قصد تذكر مستقيم را داشته باشد ، بايد به صورت پنهاني و طرفيني ، با مقدمه چيني و به كار بردن ادبياتي مناسب بيان شود . اگر كسي عيب برادران ديني خود را ناديده بگيرد و نسبت به اصلاح او احساس مسئوليت نكند ، بايد دانست در اصل ، دشمن اوست و با اين كار ، زمينه هاي رشد و هدايت دوست خود را از بين برده است . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سجع الحمام ، ص 272 .

مَنْ ساتَرَ عَيْبَكَ فَهُوَ عَدُوُّكَ . ^{( 1 )}

آن كس كه عيبت را از تو بپوشاند ، دشمن توست .

در سخني ديگر كه اهل سنت روايت كرده اند ، مي فرمايد :

اِذَا غَشَّكَ صَدِيقُكَ فَاجْعَلْهُ مَعَ عَدُوِّكَ . ^{( 2 )}

هنگامي كه دوست تو با تو غش كرد و عيب هايت را به تو نگفت ، او را كنار دشمنت قرار ده .

پندآموزي

دل هاي انسان ها در طول زمان زنگار مي گيرد و سخنان آموزنده ، وسيله اي براي زنگارزدايي و صيقل كاري است . آدميان در هر پست و مقام و در هر وضع و شرايطي به موعظه نيازمندند ؛ زيرا آلودگي هاي زندگي مادي خواه ناخواه گردي از غفلت و بي خبري بر روح مي افكند . انسان بر اثر دوري از پند و موعظه به بي راهه مي افتد . در چنين حالي است كه بيش از هر زمان ديگري به موعظه و نصيحت نيازمند است . اين پندها همچون باران پاييزي ، غبار را از وجود انسان مي زدايند و به روحش ، صفا مي بخشند و سرزمين وجود ، با پند و موعظه ، جاني تازه مي گيرد . حضرت علي ( عليه السلام ) در سخني ديگر كه شيعه و اهل سنت روايت نموده اند ، مي فرمايد :

اَحْيِ قَلْبَكَ بِالْمَوْعِظَةِ . . . . ^{( 3 )}

قلب خود را با اندرز زنده كن . . . .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غررالحكم ، 5 ، ص 253 .

2 . سجع الحمام ، ص 6 .

3 . غررالحكم ، ج 2 ، ص 206 ؛ كنز العمال ، ج 16 ، ص 168 .

دورانديشي

تصميم گيري براي انجام دادن هر كاري بايد با تأمل و تدبّر همراه باشد . تصميم گيري شتاب زده و بدون تفكر به نتيجه نمي رسد و زيان هاي جبران ناپذيري هم در پي دارد . بنابراين ، انسان در عين تلاش براي تصميم گيري در امور زندگي ، بايد هميشه آينده نگري و دورانديشي را در نظر گيرد تا خداي نكرده در چاهي نيفتد كه ناخودآگاه با دست خود مي كَنَد . در اين راستا آدمي براي انجام دادن هر كاري بايد افزون بر دقت كردن ، از ديگران هم نظرخواهي كند . گاهي لازم است كه كار را به گونه اي آغاز كنيم كه اگر لازم شد ، بتوانيم آن را رها كنيم ، نه آنكه از اول ، تمام پل ها را پشت سرمان خراب كنيم و در تنگنا قرار گيريم . پس شايسته است آدمي هر زمان تصميم به انجام كاري دارد ، درباره عاقبت آن بينديشد و اگر فرجام آن رشد بود ، انجام دهد و گرنه رها سازد . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

لاخَيْرَ فِي عَزْم بِلا حَزْم . ^{( 1 )}

تصميم قاطع بدون دورانديشي سودي ندارد .

در سخني ديگر به روايت اهل سنت مي فرمايد :

مِنَ الْحَزْمِ اَلْعَزْمُ وَمِنْ سَبَبِ الْحِرْمَانِ اَلْتَوَانِي . ^{( 2 )}

عَزم از دورانديشي برمي خيزد و سستي اراده سبب محروميت است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غررالحكم ، ج 6 ، ص 387 .

2 . كنز العمال ، ج 16 ، ص 177 .

دوست گزيني

هم نشيني با دوستان خواه ناخواه بر اخلاق و رفتار انسان اثر مي گذارد و او را به راه صواب يا انحراف مي كشاند . اثرگذاري در خوي و خصلت هاي دوستان ، گريزناپذير است ، همچنان كه ممارست با عطرهاي دل نواز يا خارهاي جراحت زا اثر مثبت يا منفي به همراه دارد . در اين زمينه ، غالباً انسان ها با كساني هم نشين و رفيق مي شوند كه از نظر عقيده و رفتار با يكديگر سنخيت داشته باشند . بنابراين ، يكي از بهترين راه هاي شناخت ديگران آن است كه ببينيم آنها با چه كساني معاشرت دارند . بسياري از اوقات اگر بخواهيم در مورد ديگران تحقيق كنيم ، نمي توانيم آن گونه كه بايد و شايد ، از خود آنان اطلاعات درستي به دست آوريم . در اين موارد ، از راه معاشرت هاي افراد مي توان به نتايج بهتري دست يافت . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

اِخْتَبِرُوا النّاسَ بِإِخْوانِهِمْ ^{( 1 )}

مردم را به دوستانشان بشناسيد .

راه ديگري كه آن حضرت براي شناخت افراد ارائه مي كنند ، شناخت اشخاص به وسيله دشمنان آنهاست . بنا بر نقل اهل سنت از آن حضرت است كه فرمود :

اِذَا اَرَدْتَ اَنْ تُصَادِقَ رَجُلا فَانْظُر مَنْ عَدُوُّهُ . ^{( 2 )}

هرگاه خواستي با كسي دوستي كني ، به دشمنش بنگر كه چه كسي است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غررالحكم ، ص 106 .

2 . سجع الحمام ، ص 51 .

حفظ آبرو

آبرو از مهم ترين سرمايه هاي انسان است . انسان بايد هميشه مراقب باشد كه مبادا سخني يا كاري از او سربزند و آبرويش را به خطر اندازد . گاهي انسان كاري مي كند يا سخني مي گويد كه صادقانه و از روي نيت پاك و خداپسندانه است ، ولي از آنجا كه به كُنه آن توجه ندارد ، در معرض اتهام ديگران قرار مي گيرد و آبرويش به خطر مي افتد . شايسته است كه با دورانديشي و دقت در سخنان و رفتار خود ، بهانه سوءاستفاده براي ديگران را فراهم نكند . آبروي رفته به آساني بازنمي گردد و مرگ آبرو ، گوشه نشيني و انزوا و از دست دادن موقعيت هاي فردي و اجتماعي را به دنبال دارد . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

لا تَجْعَلْ عِرْضَكَ عَرَضاً لِقَوْلِ كُلِّ قائل . ^{( 1 )}

آبروي خود را در معرض سخنان ديگران قرار مده .

در سخني ديگر كه اهل سنت روايت كرده اند ، مي فرمايد :

مَاءُ وَجْهِكَ جَامِدَةٌ يُقطِرُّهُ السُّؤَالُ فَانْظُرْ عِنْدَ مَنْ تُقْطِرُه . ^{( 2 )}

آبروي تو جامد است و دست نيازمندي به سوي ديگران دراز كردن آن را قطره قطره آب مي كند . پس نيك بنگر كه آن را نزد چه كسي مي ريزي .

پندپذيري

اگر آدمي در برابر پند ديگران ، نرمش نشان ندهد ، هيچ گاه نمي تواند از عيب هاي خود فاصله بگيرد . كسي كه مؤمن را آينه خويش نمي بيند و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غررالحكم ، ج 6 ، ص 294 .

2 . سجع الحمام ، ص 373 .

خود را از هر نظر بي عيب مي شمارد ، راهي به اصلاح ندارد . تنها زماني آدمي مي تواند ضعف خود را برطرف كند كه پذيراي نصيحت ديگران باشد . بنابراين ، نبايد هيچ گاه از پند ديگران هراسيد ؛ زيرا انتقاد ديگران در موفقيت انسان سهم بسزايي دارند . پس نصيحت هاي سازنده را بايد با آغوش باز پذيرفت . اگر موعظه كننده از روي دوستي و علاقه مندي پند دهد ، سپاس گزار او خواهيم شد و اگر از روي دشمني باشد ، بيش از پيش در كارهايمان دقت خواهيم كرد . امام رادمردان مي فرمايد :

اِسَمَعُوا النَّصِيحَةَ مِمَّنْ اَهْداها اِلَيْكُمْ . ^{( 1 )}

پند و اندرز را از كسي كه آن را به شما هديه مي كند ، بپذيريد .

آن حضرت در كلامي ديگر به روايت اهل سنت نه تنها توصيه به پذيرش نصيحت كرده است ، بلكه مي فرمايد :

اِحْمَدْ مَنْ يُغْلِظُ عَلَيْكَ وَيَعِظُكَ لا مَنْ يُزّكّيكَ وَيَتَمَلَّقُكَ . ^{( 2 )}

سپاس گزار آن كس باش كه با تو درشتي كرده است ، و پندت دهد ، نه كسي كه تو را از خطا پيراسته كند و به ستايشت بپردازد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غررالحكم ، ج 2 ، ص 243 .

2 . سجع الحمام ، ص 46 .

اخلاق اجتماعي / نبايدها

بخش دوّم : نبايدها

خودستايي

فخرفروشي و خودستايي ، دليل ضعف روحي انسان است . كسي كه روح نيرومند و خودساخته اي دارد ، نيازي نمي بيند كه خود را نزد ديگران بستايد . آن كس كه از خود تعريف مي كند ، معمولا نتيجه معكوس مي گيرد ؛ زيرا مردم مي دانند كه او بيهوده لاف مي زند . اگر انسان خوب باشد ، به تعريف و تمجيد از خود نيازي ندارد . از قديم گفته اند : « عطر آن است كه خود ببويد ، نه آنكه عطار بگويد . » بنابراين ، اگر انسانِ خوبي باشيم ، بايد ديگران از گفتار و كردارمان ، به خوب بودن مان پي ببرند ، نه از تعريفي كه از خود مي كنيم . امام علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

كَفي بِالْمَرْءِ مَنْقَصَةً اَنْ يُعَظِّمَ نَفْسَهُ . ^{( 1 )}

در نابخردي وكوته فكري شخص همين بس كه خود را بزرگ بشمارد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . غررالحكم ، ج 4 ، ص 578 .

مردم در اصطلاح به چنين كساني ، افراد از خود راضي مي گويند كه يكي از آثار چنين تفكري آن است كه به جاي آنكه در نظر مردم با عظمت جلوه كنند ، مردم با ديد حقارت به آنان مي نگرند و از چشم مردم مي افتند ، همچنان كه علي ( عليه السلام ) به نقل اهل سنت مي فرمايد :

مَنْ رَضِيَ عَنْ نَفْسِهِ كَثُرَ السّاخِطُ عَلَيْهِ . ^{( 1 )}

كسي كه از خودراضي باشد ، خشم گيرندگان بر او زياد خواهند بود .

خودبزرگ بيني

انسان يكتاپرست كه خداي سبحان را سرچشمه كمال مي داند و باور دارد هر نعمتي از جانب اوست ، در برابر خداوند و انسان هاي ديگر فروتن است و هيچ گاه خود را از ديگران برتر نمي بيند . او نيك مي داند كه خودبزرگ بيني يكي از صفات زشت است . دارنده اين صفت هميشه خود را برتر و بهتر از ديگران مي پندارد . اين صفت از كمبودي كه شخص در خود احساس مي كند ، برمي خيزد كه ممكن است روحي ، جسمي ، اقتصادي يا اجتماعي باشد . بايد دانست بر خلاف تصور متكبران ، آنها كه باد غرور و نخوت در سر دارند ، در اذهان مردم ، پست و حقيرند . به راستي ، آدمي در برابر چه داشته ماندگاري بر خود مي بالد ؛ جسم چند روزه و استخوان هايي كه كهنه و پوسيده مي شوند . حضرت علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :

اَوَّلُهُ نُطْفَةٌ وَاخِرُهُ جِيفَةٌ وَهُوَ قائِمٌ بَيْنَها وِعاءً لِلْغائطِ ثُمَّ يَتَكَبَّرُ . ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سجع الحمام ، ص 400 .

2 . سفينه البحار ، ماده كبر .

[ جاي شگفتي است كه ] آدمي زاد آغازش ، نطفه و پايانش ، مردار و خود ، ظرف تفاله است ، ولي با اين حال ، خودبزرگ بين است .

اين سخن با اندكي تفاوت از طريق اهل سنت چنين آمده است :

عَجِبْتُ لِلْمُتَكبِّر الَّذي كانَ بِالأَمْسِ نُطْفَةً وَيَكُونُ غَداً اَلْجِيْفَةَ . ^{( 1 )}

در شگفتم از متكبر كه در گذشته ، نطفه بود و فردايش ( پس از مرگ ) مردار بدبود مي شود ( چگونه تكبر مي كند ) .

افراط در دوستي

اسلام براي دوستي و هم نشيني ، ارزش فوق العاده اي قائل است . ازاين رو ، شاخص هايي براي انتخاب دوست ، معرفي و به دقت در گزينش دوست ، سفارش فراواني كرده است . از آنجا كه بشر ذاتاً اجتماعي آفريده شده ، ناگزير است در زندگي ، دوستاني براي خود انتخاب كند . هم نشيني با دوستان ، اگر دوستان خوبي باشند ، براي انسان بسيار سودمند است . در اين ميان ، چون دوست صميمي و دل سوز كم است ، انسان بايد تا آنجا كه مي تواند ، از معاشرت هاي بي رويه بكاهد ؛ چون اگر اين نشست و برخاست ها بي حساب و كتاب باشد ، زيان هاي جبران ناپذير روحي و جسمي براي او به بار مي آورد . از سوي ديگر ، كساني كه در زندگي دوستان بسياري دارند ، كمتر به امور و تكاليف خود مي رسند ؛ چون وقتشان صرف معاشرت و گفتوگوهاي بسيار و بي مورد مي شود و فرصت نمي كنند به كارهاي اساسي خويش برسند . اين افراد برنامه ريزي درستي براي زندگي خود ندارند . در نتيجه ، ناگهان متوجه مي شوند كه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سجع الحمام ، ص 238 .