بخش 6

171

درس شانزدهم

قالَ الإمام ( عليه السلام ) : « وَقَصْداً في غِنيً ، وَخُشُوعاً في عِبادة ، وَتَحمّلا في فاقَة ، وَصَبْراً في شَّدة » .

« تقواپيشگان با داشتن ثروت و امكانات ، ميانه روي مي كنند و در حال فقر آراسته حركت مي كنند و در مشكلات شكيبايند . »

پرهيزگاران در حال غنا و ثروت ميانه روي در امور را از دست نمي دهند . صاحبان قدرت و امكانات ، با پيش گرفتن ميانه روي ، توده مردمي را كه قادر به بلندپروازي نيستند ، مراعات مي كنند .

آري چنين مردان خودساخته و پرهيزگاران والا مقامي ، از مكتب مولايشان علي ( عليه السلام ) الهام گرفته اند كه در نامه خويش به « عثمان بن حنيف » ، برنامه عملي خود را چنين بيان مي كند :

« ولو شئت لاهتديت الطّريق إلي مصفّي هذا العَسَل ، ولُباب هذا القَمْح و نسائِج هذا القز ، ولكِن هَيْهات أنْ يغلبني هواي . » ^{( 1 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ نهج البلاغه ، نامه 45

172

« اگر بخواهم مي توانم از عسل مصفّا ، غذا و از مغز گندم ، نان و از ابريشم خالص براي خود لباس تهيه كنم امّا غلبه هواوهوس بر مثل مني بسيار بعيد است . »

حضرت در اوايل خطبه بااشاره به ميانه روي متقين فرمود : « مَلْبَسُهُمُ الإقتِصادِ » و در اينجا قدرت روحي آنان را ياد آور مي شود كه چنانچه ثروت و مال فراوان نصيب آنان شود ، باز از ميانه روي و اعتدال منحرف نمي شوند .

خشوع در عبادت

علم و عبادت دو جوهره و كيمياي عالَم وجودند . قرآن ، غرض از خلقت جهان را تحصيل علم و معرفت و بندگي براي انسان معرّفي كرده و فرموده است :

{ الله الّذي خَلَقَ سَبْعَ سَموات وَمِنَ الأرضِ مِثْلَهُنَّ يَتَنَزَّلُ الأمْرَ بَيْنَهُنَّ لِتَعْلَمُوا } ؛ ^{( 1 )} « خداست كه هفت آسمان و زمين و تمام آنچه در بين آنها لازم بوده خلق كرده است ، تا شما انسانها بدانيد » .

و در جاي ديگر مي فرمايد : { ما خَلَقْتُ الْجِنَّ والإنْسَ إلاّ لِيَعْبُدُون } ^{( 2 )} و با اين آيه خلقت انسان را « عبوديت و بندگي حق » بيان مي كند .

اكنون كه اهميّت عبادت را دانستيم ، بايد بدانيم كه عبادت در صورتي مفيد و ثمربخش است كه انسان با خشوع وخضوع ، قطره دل را متّصل

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ طلاق : 12

2 ـ الذاريات : 56

173

به كانون هستي كند . در ضمن روايتي كه از اميرمؤمنان ( عليه السلام ) نقل شده ^{( 1 )} آمده است :

« ألا لا خَيْرَ في قَرائَة لَيْسَ فيها تَدَبُّر ، ألا لا خَيْرَ في عِبادَة لَيْسَ فيها تَفَكُّر » .

« قرائت بي تدبّر و عبادت بي تفكّر بيهوده است و خيري در آن نيست . »

خشوع در نماز

روح و حقيقت نماز ، به عنوان مهمترين عبادت اسلامي ، خضوع و خشوع ^{( 2 )} است و آن مقدار از نماز كه در آن حال توجه و مراقبت وجودداشته باشد ، مورد قبول درگاه خداوند قرار مي گيرد . براي روشن شدن مطلب به اين آيات و روايات توجه كنيد :

{ قَدْ أفْلَحَ الْمُؤمِنُونَ الّذَينَ هُمْ في صَلاتِهِمْ خاشِعُون } . ^{( 3 )}

« مؤمناني كه در نمازشان خشوع دارند ، رستگارند . »

{ أقِمِ الصَّلاةَ لِذِكْري } ^{( 4 )}

« نماز را به خاطر ياد من بپا دار . »

{ يا أيُّها الّذينَ آمَنُوا لا تَقْرَبُوا الصَّلاةَ وَأنْتُمْ سُكاري حَتّي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ اصول كافي .

2 ـ مرحوم فيض كاشاني در كتاب محجة البيضا ، خشوع در نماز را به دو بخش تقسيم مي كند : اول خشوع بدني كه تمام اعضا و جوارح انسان حالت افتادگي و تواضع به خود بگيرد ( و در بعضي روايات وارد شده در نماز چشم خود را به سجده گاه بيفكن ) ، دوّم خشوع قلبي كه بسيار مهم است و عبارت است از بيرون كردن غير خدا از قلب و مشغول ساختن دل به معبود حقيقي ؛ يعني الله .

3 ـ مؤمنون : 2

4 ـ طه : 14

174

تَعْلَمُوا ما تَقُولُون } .

« اي كساني كه ايمان آورده ايد ، در حال مستي نزديك نماز نشويد تا بدانيد چه مي گوييد . » ^{( 1 )}

از اين آيات استفاده مي شود كه فلسفه و علّت نماز همان ياد خداست ، بنابراين نماز انسان مست كه معناي آيات را نمي فهمد باطل است .

در اينجا جا دارد به مفاد آيه اخير توجه بيشتري كنيم ؛ زيرا دليل بطلان نماز شخص مست را عدم توجه او به معناي آيات و اذكار بيان مي كند . بنابراين آيا نمازِ نمازگزارِ بي توجه صحيح است ؟ گرچه فتواي فقهاي عظام اين است كه صحيح است امّا اگر دقّت كنيم چندان فرقي بين نماز مست با نماز غافل مشاهده نمي شود .

و امّا روايات :

1 ـ قالَ رَسُول الله ( صلي الله عليه وآله ) : « لا يَنْظُر الله إلي صَلاة لا يَحْضَر الرَّجُل فيها قَلْبَهُ مَعَ بَدَنِه » . ^{( 2 )}

پيامبر گرامي ( صلي الله عليه وآله ) فرمود : « خداوند متعال به نمازي كه دل نمازگزار با بدنش همراه نباشد ، اعتنا نمي كند . »

2 ـ قالَ الباقِر ( عليه السلام ) : إنّ الْعَبْد ليرْفع لَه مِنْ صلاته نصْفها أوْ ثُلْثها أوْ رُبعها أوْ خُمْسها ، فَما يرْفع لَه إلاّ ما يَقْبل عَلَيْه مِنْها بِقَلْبِه » . ^{( 3 )}

امام باقر ( عليه السلام ) فرمود : « گاهي بيش از نصف ، يك سوّم ، يك چهارم و يا

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ نساء : 43

2 ـ محجّة البيضا ، ج1 ، ص351

3 ـ وسايل الشيعه ، ج3 ، ص 52

175

يك پنجم نماز انسان بالا نمي رود . و به طور كلي نماز او پذيرفته نمي شود مگر همان مقداري كه در آن اقبال و توجه قلبي داشته باشد . »

3 ـ عَن الرّضا ( عليه السلام ) : « إنَّ أمير الْمؤمنين ( عليه السلام ) كان يَقُول : « طوبي لِمَنْ أخْلَصَ لله الْعبادة والدّعاء ، وَلَمْ يَشْغَلْ قَلْبه بِما تَري عَيْناه وَلَمْ ينْس ذكْر الله بِما تَسْمع اُذناه ، وَلَمْ يَحْزن صَدْره بِما أعْطي غَيْره » . ^{( 1 )}

امام هشتم از اميرالمؤمنين نقل مي كند كه حضرت بسيار مي فرمود : « خوشا به حال كسي كه عبادت و دعا را براي خدا خالص كرده و قلبش گرفتار به آنچه كه مي بيند نشده و ياد خدا را فراموش نكرده و نسبت به آنچه به ديگران داده شده است محزون نمي شود . »

پس معلوم شد كه غرض از خلقت عالم ، انسان است و غرض از خلقت انسان عبادت و بندگي كردن . و بديهي است روح و حقيقت عبادت حالت خشوع در عبادت است كه كيميايي بس ارزنده است و پرهيزكاران مس وجود خويش را با اين اكسير طلا كرده و به هدف خلقت رسيده اند ؛ « طُوبي لأهْلِ النَّعيمِ نَعيمُهُم ! »

متقين در حال فقر

تقوا چه نيروي عظيم و چه مربّي كاملي است كه در هر زمان و مكاني صاحب خويش را به سرمنزل مقصود هدايت مي كند ؛ در حال غنا و ثروت به اقتصاد و ميانه روي و در حال فقر و فاقت ، به تجمّل ( ظاهر را بي نياز جلوه دادن ) و عزّت نفس را نگه داشتن . متقين در حال فقر به گونه اي در

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ محجّة البيضا ، ج1 ، ص 353

176

جامعه ظاهر مي شوند كه كسي از گرفتاريهاي آنان آگاه نشود .

گاهي بسياري از بزرگان كه همه مي پنداشتند در رفاهند ، پس از مرگ معلوم شد كه براي كوچكترين ضروريات زندگي به نانوا و قصّاب بدهكار بوده اند و نتوانسته اند قرض خود را بپردازند و نيز ديده شده است كه اهل منزلي گرسنه مانده اند ولي اين خبر از چهار ديواري منزل بيرون نرفته است تا آبروي خود را حفظ كرده باشند . اين گونه افراد نه تنها ابراز فقر نمي كنند ، بلكه كفش و كلاه و لباس خود را هم به گونه اي مي آرايند كه ديگران چيزي از فقر آنها نفهمند . تجمّل پرهيزگاران همين است ، نه آن كه از زر و زيور دنيا استفاده كنند و تجمّل پرست باشند .

اينك به مناسبت بحث ، حكايتي را از يكي از اساتيدمان مي آورم : ايشان مي فرمود : نزديك شب عيد نوروز بود ، داخل مغازه اي شدم تا ماهي بخرم ، ديدم شخصي با لباس مندرسي ايستاده است و نگاه مي كند . به صاحب مغازه گفتم : يك ماهي هم به اين آقا بدهيد . ماهي را گرفت و رفت ، بعد از رفتن او ، صاحب مغازه گفت : شما ايشان را مي شناختيد ؟ گفتم : خير ، گفت : چندين باب مغازه در همين خيابان دارد و فردي ثروتمند است ! تعجب كردم ، چطور لباس و ظاهرش اين طور بود و عجيب تر اين كه ماهي را هم گرفت و رفت ؟ ! اصولا بعضي خود را فقير و گرفتار نشان مي دهند و گروهي به عكس ، آقامنش زندگي مي كنند .

شكيبايي در سختي ها

از ديگر اوصاف مردان حق ، صبر و شكيبايي در مشكلات است و چون پيشتر درباره صبر مطالبي آورديم ، در اينجا فقط به اين جمله اكتفا مي كنيم كه صبر و شكيبايي در شدايد كار بسيار مهمي است و بايد در اين

177

مواقع از خدا كمك گرفت . همان طوركه قرآن مجيد به ما آموخته است :

« رَبّنا ! أفْرِغْ عَلَيْنا صَبْراً وَثَبِّتْ أقْدامنا وَانْصُرْنا عَلَي الْقَوْمِ الْكافِرين » . ^{( 1 )}

« بارالها ! ما را با صبر و شكيبايي قرين گردان و گامهاي ما را ثابت بدار و بر قوم كافر ياريمان فرما ! »

خلاصه بحث

پرهيزگاران از امام خود الهام گرفته اند و حتّي با داشتن امكانات مالي هم از مسير اعتدال و ميانه روي خارج نمي شوند .

غرض از خلقت عالم ، به تكامل رسيدن انسان است و اين تكامل در سايه عبوديت حاصل مي شود و روح عبادت هم خشوع و توجّه به حق است و پرهيزگاران با چنين كيميايي ؛ يعني خشوع در عبادت مأنوس هستند .

صاحبان تقوا در حال فقر و پريشاني آقامنش رفتار مي كنند و كسي را از نياز خويش مطلع نمي سازند و اصولا در مشكلات ، صبر را سرلوحه زندگي قرار مي دهند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ بقره : 250

178

سؤال و تمرين

1 ـ پرهيزگاران در حال غنا و ثروت چه مي كنند ؟

2 ـ علي ( عليه السلام ) به عثمان بن حنيف چه فرمود ؟

3 ـ خشوع در عبادت چطور غرض و هدف خلقت انسان قرار مي گيرد ؟

4 ـ عبادت بدون توجه چه نقشي دارد ؟

5 ـ اهميت خضوع در نماز را از نظر آيات و روايات بيان كنيد .

6 ـ برنامه متقين در حال فقر و نداري چيست ؟

7 ـ تجمّل متقين در حال فاقت به چه معني است ؟

8 ـ حكايت مرد ثروتمندي را كه فقير مآبانه رفتار مي كرد ، بيان كنيد .

9 ـ دستور قرآن درباره صبر و مدد گرفتن از خدا چيست ؟

10 ـ خلاصه بحث را بيان فرماييد .