بخش 1

1

بسم الله الرحمن الرحيم

3

كتابشناسي زيارت

(كتابشناسي زيارت، مزار، زيارتگاه‏هاي اسلامي، توسل، شفاعت، تبرك)

نويسنده : سيدرضا باقريان‏موحد

9

يادداشت كميته علمي‏

داشتن ارتباط با انسان‏هاي بزرگ و اُسوه، يكي از بهترين راه‏ها و شيوه‏هاي تربيتي به شمار مي‏رود. روح و جان آدمي، در جريان اين ارتباط، صيقل و صفا مي‏يابد و از كدورت‏ها و ناپاكي‏ها خلاص مي‏گردد. اين تأثيرپذيري، در پرتو الگوبرداري از رفتار، منش، خُلق و خوي و حَسَنات و تمايلات انسان‏هاي بزرگ است. از سوي ديگر، تأثير معنوي و اِشراف ارواح بزرگ بر ديگران نيز قابل انكار نيست.

انبيا و اولياي الهي، بهترين الگوهايي هستند كه انسان‏ها مي‏توانند از ارتباط با آنان، در مسير رشد و تكامل خود، بهره برند. اين ارتباط، در قالب «زيارت» مطرح شده است. زيارت قبور اولياي الهي مي‏تواند به شناخت بيشتر آن بزرگواران و الگوبرداري از خصلت‏هاي الهي آنان بينجامد و يا از طريق اشراق معنوي، بر روح و جان آدمي تأثيرگذار باشد.

استقبال انسان‏ها از اماكن زيارتي در تمامي اديان آسماني و بشري و نيز اشتياق مسلمانان به زيارت اماكن و مزارات مقدّس، بر كسي پوشيده نيست. به عنوان نمونه، تنها از ميان ايرانيان، سالانه ميليون‏ها زائر به مكان‏هاي زيارتي سفر مي‏كنند و از آنها بهره معنوي مي‏گيرند؛ مكان‏هايي از قبيل:

1. خانه خدا و مزار پيامبر (صلّي الله عليه وآله) و ائمه بقيع (عليهم السلام) در عربستان‏

2. عتبات مقدّس در عراق‏

3. حَرَم امام رضا (عليه السلام) در مشهد

4. حرم امامزادگان در قم، شهرري و شيراز.

5. مزار ساير امامزادگان، صحابه و اولياي الهي.

جايگاه معنوي و بلند زيارت از يك سو و گستردگي و فراواني زيارت و استقبال از آن از سوي ديگر، اين الزام را به ميان مي‏آورد كه مسأله زيارت، از ابعاد مختلف، مورد كاوش و پژوهش قرار گيرد و در كنار آن، به بررسي آفت‏ها و آسيب‏هاي اين پرونده نيز پرداخته شود. چنين پژوهشي، از يك سو براي متولّيان امر زيارت، مفيد است تا در برنامه‏ريزي‏ها از آن بهره گيرند و از ديگر سو براي زايران، تا بهره معنوي خويش را بالا برند.

معاونت آموزش و پژوهش بعثه مقام معظم رهبري، با همكاري سازمان اوقاف و امور خيريه و دفتر امور حج و زيارت سازمان صدا و سيما، با انگيزه

10

تحقق چنين آرماني، در سال 1385، تصميم به برگزاري هم‏انديشي «زيارت» گرفت تا صاحب‏نظران و عالمان و محققان بتوانند ابعاد اعتقادي، اجتماعي و اخلاقي زيارت را مورد پژوهش قرار داده، دستاوردهاي خود را در اين موضوع، ارائه نمايند. در اين راستا، در سال 1386، فراخوان مقاله و آثار ادبي، در محورهاي هفتگانه زير، اعلام گرديد:

1. كليات‏

2. مباني فكري و اعتقادي زيارت‏

3. آداب زيارت‏

4. آثار زيارت‏

5. آسيب‏شناسي زيارت‏

6. مباحث مرتبط با زيارت‏

7. آثار هنري مرتبط با زيارت.

نتيجه اين فراخوان، دريافت 290 مقاله و نوشته ادبي بود كه كميته علمي هم‏انديشي، به بررسي آنها در دو مرحله پرداخت و از آن ميان، 49 اثر برگزيده شد: 42 مقاله كه در مجموعه مقالات هم‏انديشي منتشر مي‏شوند. دو نوشته ادبي كه در خبرنامه نشر مي‏يابند و پنج سفرنامه كه در كتابي مستقل با عنوان سفرنامه‏هاي زيارتي در دسترس علاقه‏مندان و اهل نظر قرار خواهند گرفت.

در كنار آن، كميته علمي، دو برنامه ديگر را نيز در دستور كار قرار داد: يكي سفارش تهيه كتابشناسي زيارت و ديگري تهيه خبرنامه هم‏انديشي زيارت.

اينك به ياري خداوند و ارواح بزرگ پيامبر و ائمه‏ (عليهم السلام) محصولات هم‏انديشي در قالب چهار عنوان و شش مجلد، در اختيار پژوهشگران و علاقه‏مندان قرار مي‏گيرد.

1. مجموعه مقالات هم‏انديشي زيارت 2 جلد

2. كتابشناسي زيارت 1 جلد

3. سفرنامه‏هاي زيارتي 1 جلد

4. خبرنامه هم‏انديشي زيارت 2 شماره‏

گفتني است مجموعه مقالات برگزيده ـ كه در دو جلد، نشر مي‏يابد ـ ، در شش عنوان كلي به شرح زير، سامان يافته است:

1. كليات 8 مقاله‏

2. مباني فكري و اعتقادي زيارت 6 مقاله‏

3. نقد و بررسي شبهات زيارت 5 مقاله‏

4. آداب زيارت 2 مقاله‏

5. آثار و فوايد زيارت 14 مقاله‏

6. زيارت در فرهنگ و ادب فارسي 7 مقاله.

اميد است اين حركت علمي، با ياري خداوند، گامي راه‏گشا براي نشست‏هاي تخصصي و همايش‏هاي ديگر باشد تا در آنها زواياي زيارت بيش از پيش مورد پژوهش و تبيين، قرار گيرد.

11

سرآغاز

در اديان الهي، به «مفهوم زيارت»، «مقام زيارت‏شونده» و «ثواب زيارت‏كننده» پرداخته شده و انجام آن بر همگان توصيه گرديده است.

تمام انبيا و اولياي الهي در انجام اين آموزة ديني كوشا بودند و پيروان خود را به انجام آن تشويق و ترغيب مي‏كردند:

اين را به جرأت مي‏توان گفت كه هيچ مذهب و مكتب و ايدئولوژي و فرهنگي به اندازة اسلام در اين زمينه برنامه ندارد و از مناسبت‏ها و فرصت‏ها در جهت ساختن روح‏هاي بزرگ و تربيت كردن انسان‏هاي پاك استفاده نكره است.

(فرهنگ زيارت، جواد محدثي، ص 15)

در تكميل جملات استاد محدثي بايد افزود: در بين مذاهب مختلف در اسلام نيز، به جرأت مي‏توان گفت كه هيچ مذهب و مكتبي، به اندازة تشيع، در اين زمينه برنامه ندارد و از مناسبت‏ها و فرصت‏ها در جهت ساختن روح‏هاي بزرگ و تربيت انسان‏هاي پاك استفاده نكرده است.

گواه اين سخن، تأليف صدها كتاب ارزشمند و گرانسنگ، با عناويني چون «زيارات»، «مزارات» و «توسلات» در ادبيات تشيع است كه در ديگر مذاهب به اين وسعت (هم از نظر پر برگي و هم پر باري) وجود ندارد.

نشر فرهنگ زيارات و زيارتنامه‏نويسي در ميان عالمان و محققان

12

شيعه از ديرباز مورد توجه و عنايت بوده است؛ به طوري كه ما امروزه ميراث‏دار صدها اثر ماندگار و گرانسنگ از پيشينيان هستيم؛ آثاري كه هر كدامشان گنجينه‏اي پربها از معارف الهي و دستاوردهاي معنوي است.

امروزه خوشبختانه علي‏رغم شبهات ايجاد شده و دشمني‏هاي ناآگاهانة برخي مخالفانِ انديشه‏هاي اهل بيتي، فرهنگ زيارت‏پژوهي و زيارتنامه‏خواني در جامعه رواج بيشتري يافته است. گرچه هنوز آن چنان كه شايستة اين آموزة مهم ديني است، تحقيقات و پژوهش‏هاي علمي صورت نگرفته و جاي تأليفات زيارت‏پژوهي همچنان خالي است.

اكنون با تهية مجموعة حاضر، نخستين گام را در راستاي غبارزدايي از ميراث پيشينيان و احياي نام و ياد گنجينه‏هاي علمي آنان و همچنين به منظور بازگشايي بابي با عنوان «زيارت‏پژوهي در قلمرو تحقيقات علوم انساني»، برداشته و «كتابشناسي زيارت» را تقديم محققان و پژوهشگران مي‌كنيم كه اميد است با عنايات حضرت حق و پيشوايان بر حقّش و دعاي خير خوانندگان، مفيد واقع شود.

كتابشناسي زيارت، عهده‏دار پاسخ به پرسش‏هاي زير است:

* مهم‏ترين كتاب‏هايي كه دربارة زيارت و ديگر مفاهيم مرتبط (مانند مزار، زيارتگاه، توسل، شفاعت) به زبان فارسي يا عربي نوشته يا ترجمه شده، كدام است؟

* محتوا و موضوع اصلي اين آثار چيست؟

* ويژگي و امتيازهاي اين نوشته‏ها در چيست؟

به ديگر سخن، در اين مجموعه، مهم‏ترين آثاري كه در قلمرو كتاب‏هاي فارسي و عربي درباره زيارت نوشته شده، به ترتيب حروف الفبا، معرفي توصيفي شده‏اند.

در مقدمة كتاب، از ضرورت كتابشناسي، پيشينه و محتوا و آيين تدوين آن سخن به ميان خواهد آمد.

در پايان شايسته است از تمامي استادان و فرزانگاني كه در انجام اين

13

تحقيق ياري‌ام كرده‌اند، تشكر كنم، كه عبارتند از:

جناب آقاي سيدعلي قاضي‏عسكر، معاون محترم آموزش و پژوهش بعثة مقام معظم رهبري. مدير محترم تحقيقات حج آقاي محمود شريفي كه افتخار انجام اين تحقيق را به اين حقير واگذار كردند.

مدير محترم مجمع ذخائر اسلامي، جناب آقاي سيد صادق حسيني ‏اشكوري. مدير محترم مؤسسة امام هادي (عليه السلام) جناب آقاي سيد هادي رفيعي‏پور كه بخش نسخه‏شناسي زيارات، حاصل زحمت و دست‌رنج آنهاست.

مديران و كاركنان كتابخانه‏هاي تخصصي آيت‏الله سيستاني در قم (كتابخانه ادبيات، تاريخ، حديث، فلسفه و كلام) كه لطف و عنايت خاصي نسبت به اين حقير داشتند.

دوستان عزيزم آقايان دكتر سيدحسين اسحاقي، سيدعباس حسيني، علي حائري، عيسي زارعي، مصطفي محفوظي، مسعود افشاري، علي جليل‏پور، سيدعباس رستاخيز، علي ورسه‌اي، غلامرضا گلي‏زواره، مصطفي فياض‏پور، علي باقري‏فر، سيدجواد هاشمي‏نژاد و سيدحسن احمدي‏نژادبلخي كه سال‏هاست خوشه‏چين خرمن تجربيات و تخصصشان هستم.

انجام اين تحقيق را مديون دعاي خير پدر و مادر و فداكاري‏هاي همسر و فرزندم مي‏دانم و از حضرت حق، آرزوي سلامتي دنيايي و آخرتي ايشان را دارم و ثواب انجام اين كار را به ارواح پاك پدربزرگ‏هاي مهربانم (مرحوم سيدحيدر نجفي و مرحوم سيدحسن كربلايي) هديه مي‏نمايم. ان‏شاءالله.

خدايا چنان كن سرانجام كار * تو خشنود باشي و ما رستگار

سيد رضا باقريان ‏موحد

10/8/1386

15

مقدمه

ضرورت كتاب‏شناسي1

فرهنگ زيارت‏پژوهي و زيارتنامه‏نويسي در اسلام ـ به ويژه در مكتب تشيع ـ از آغاز تاريخ اسلام، از زمان حيات ائمة هدي تاكنون ادامه داشته و دارد و تاكنون صدها كتاب گرانسنگ در اين زمينه به قلم اولياي خدا و محققان علوم ديني به رشتة تحرير درآمده كه اكنون بخش عظيمي از ميراث معنوي اسلام را تشكيل مي‏دهد.

امروزه اين متون ارزشمند جزو اصلي متون اسلامي ـ به ويژه در مكتب تشيع ـ محسوب مي‏شود و استفاده و شناسايي آن‌ها براي محققان علوم انساني و معارف اسلامي لازم و ضروري است.

از سوي ديگر، مفهوم زيارت با مفاهيم عقيدتي، اخلاقي و عرفاني بسياري گره خورده كه شناخت آن‌ها بدون بررسي معنايي آن مفاهيم در ادبيات زيارتي ناممكن است و يا ناقص مي‏نمايد. مفاهيمي چون: توسل، شفاعت، تبرك، استغفار و... جلوه‏هاي زيبايي در ادبيات زيارتي شيعه يافته‏اند كه در ديگر ساحت‏هاي معارف يافت نمي‏شود.

در عصر حاضر نيز با توجه به ترويج افكار باطل وهابيت و نشر شبهات دربارة عقايد تشيع، با بررسي همه جانبة اين مفهوم اسلامي و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. در روش اين كتابشناسي، از كتابشناسي تاريخي امام حسين (عليه السلام) ، تأليف محمد اسفندياري بهره برده‌ام.

16

بيان تاريخچة زيارت‏پژوهي و زيارتنامه‏نويسي در اسلام و گردآوري سخنان بزرگان دين و دانش، اعم از شيعه و سني، مي‏توان پاسخ‏هايي مستند و مستدل به شبهه‏پراكنان داد.

در پاسخ به اين ضرورت‏ها، مي‏توان اين سه نوع كتابشناسي را ارائه كرد:

1. كتابشناسي تاريخي زيارت (بررسي تاريخچة زيارت‏پژوهي و زيارتنامه‏نويسي از صدر اسلام تاكنون و سير تحول و تطور آن در طي قرون و...)

2. كتابشناسي تحليلي انتقادي زيارت (بررسي مهم‏ترين كتب زيارتي و تحليل محتواي آنها و بررسي سنديت و مدارك آنها و بيان ايرادهاي وارد شده و بيان نظريات موافقان و مخالفان و...)

3. كتابشناسي توصيفي زيارت (توصيف محتوايي و موضوعيِ مهم‏ترين كتاب‏هاي زيارتي)

مجموعه حاضر، كتابشناسي توصيفي زيارت است كه در آن مهم‏ترين كتاب‏هاي زيارتي كه به زبان فارسي يا عربي نوشته يا ترجمه شده و در ايران، چاپ يا پخش شده، به صورت الفبايي، معرفي توصيفي شده است. فراهم آمدن كتابشناسي تاريخي زيارت و كتابشناسي تحليلي انتقادي زيارت نيز بسيار ضروري است كه انجام آن همت والاي محققان و كارشناسان خبره را مي‏طلبد.

پيشينة كتابشناسي زيارت

تاكنون كتاب مستقلي به عنوان كتابشناسي زيارت به چاپ نرسيده است و به نظر مي‏رسد كه اين مجموعه، اولين كار مستقل درباره توصيف كتاب‏هاي زيارت باشد.

اگرچه در مقدمه كتاب ارزشمند موسوعة زيارات المعصومين كه به همت استاد ارجمند جناب آقاي رفيعي‏پور منتشر شده، فهرستي از حدود چهارصد كتاب زيارتي آمده است كه بر مجموعة حاضر فضل تقدم دارد.

17

گزارشي از كتابشناسي زيارت

1. اين كتابشناسي، جامع (exhaustive) نيست، بلكه گزيده (selective) است. در اين مجموعه، حدود يكصد كتاب مهم دربارة زيارت و مزار و زيارتگاه و موضوعات مرتبط گزيده و معرفي شده است.

2. اين كتابشناسي، توصيفي (Descriptive) است نه تحليلي ـ انتقادي (Analytical / critical). در معرفي هر كتاب، بيشتر به توصيف محتواي آن پرداخته و از تحليل انتقادي پرهيز شده است.

3. موضوع اصلي اين مجموعه، مفهوم زيارت و زيارتنامه‏ها در اسلام است، اما از آنجا كه اين آموزة ديني با مفاهيمي چون مزار، توسل و... به شدت گره خورده است، تفكيك آن‌ها امكان‏ناپذير نيست. بنابراين، زيارت محور اصلي اين مجموعه است و پيرامون آن به اين موضوعات نيز پرداخته شده است: مزارات، توسلات، زيارتگاه‏هاي اسلامي، جغرافيا و تاريخچه زيارتگاه‏هاي اسلامي و...

4. فراهم كردن كتابشناسي جامع و توصيفي زيارت، نه ممكن است و نه مطلوب. ممكن نيست، زيرا هزاران كتاب درباره اين موضوع نوشته شده كه دستيابي به همة آنها امكان ندارد. انجام اين كار مطلوب هم نيست، چرا كه برخي از آنها فاقد معيارهاي يك كتاب مهم است.

5. زبان اين كتابشناسي، فارسي و عربي است و تنها كتاب‏هايي را معرفي كرده كه به فارسي و عربي نوشته يا ترجمه شده‏اند.

6. مهم‏ترين معيارهاي ما براي انتخاب كتاب‏ها عبارت است از:

الف) قدمت آن‌ها؛ مانند كامل الزيارات ابن قولويه قمي (قرن‌4)

ب) تأثيرگذاري آن‌ها؛ مانند آثار زيارتي علامه مجلسي.

ج) مرجع بودن آن‌ها؛ مانند كامل الزيارات و يا مزار شهيد اول.

18

د) اعتبار آن‌ها؛ مانند آثار شيخ مفيد، علامه مجلسي.

ه‍( ابتكاري بودن موضوع و قالب و نحوة بيان آن‌ها؛ مانند فرهنگ زيارت جواد محدثي.

و) تقليدي، رونويسي و تكراري نبودن آن‌ها؛ مانند اكثر ترجمه‏هايي كه از زيارت عاشورا يا دعاي توسل شده كه در اين مجموعه، معرفي و توصيف نشده است.

7. چون هر كتاب، ويژگي‏هاي خاص خود را دارد، بنابراين، ملاك مهم بودن يا مهم نبودن كتاب‏ها، با يكديگر متفاوت است و نمي‏توان همة آثار را از يك منظر بررسي كرد يا با يك حكم كلي درباره همة آنها قضاوت كرد.

8. در معرفي كتاب‏ها، سعي شده دورنمايي از محتواي آن‌ها ارائه شود. توصيف بيشتر از كتاب، لزوماً به معناي اهميت بيشتر آن نيست. گاه دورنماي كتاب در يك صفحه ارائه شده و گاه دورنماي اثر ديگر با همان اهميت و حجم، در چند صفحه ممكن بوده و كمتر از اين امكان‏پذير نبوده است، اما به منظور آشنايي خوانندگان با مهم‏ترينِ اين آثار، فهرستي به اختصار در پايان آمده است.

9. اين كتابشناسي، به لحاظ تنظيم، الفبايي است و كتاب‏ها بر اساس عنوان‏شان به ترتيب حروف الفبا معرفي توصيفي شده‏اند.

10. مبدأ زمانيِ خاصي براي اين شناسايي در نظر گرفته نشده است، اما منتهاي آن شهريور 1386 است.

11.محيط اين كتابشناسي از نظر چاپ و انتشار، ايران و از نظر نويسندگان و پديدآورندگان آثار، كل دنياي اسلام است. بيشتر كتاب‏هاي اين مجموعه در ايران نوشته و يا ترجمه و منتشر شده است، اما در بخش غير توصيفي، برخي كتاب‏هاي چاپ بيروت و قاهره و بغداد نيز آمده است.

19

12. مجموعه حاضر، كتابشناسي زيارت است نه مأخذشناسي زيارت. به ديگر سخن، اين كتابشناسي مشتمل بر معرفي كتاب‏هايي است كه درباره زيارت نوشته شده، نه مقاله‏هايي با اين موضوع كه در آثار گوناگون، مانند كتب تفسيري، حديثي و... يا در نشريات و روزنامه‏ها و يا پايان‏نامه‏هاي دانشجويي به چاپ رسيده است.

انجام مأخذشناسي زيارت نيز كاري ستوده و ضروري است.

13. در توصيف و معرفي كتاب‏ها، از مقدمة مؤلفان و پيشگفتار مصححان و مترجمان استفاده شده و جمله‏هايي از آن‌ها نقل قول گرديده كه همه به شكل چپ‏چين، به همراه نشاني صفحه مورد استفاده، از همان كتاب آمده است.

آيين تدوين كتاب

اين مجموعه بر پايه اصول و ضوابطي فراهم شده كه در رساله «آيين تدوين كتابشناسي» به قلم محمد اسفندياري نوشته شده است (كتاب شناخت، محمد اسفندياري. چاپ اول: قم، نشر خرم، 1376) كه مختصري از اصول آن عبارت است از:

1. عنوان كتاب، با قلم سياه و بزرگ يك سطر بالاتر از ديگر مشخصات كتاب شناختي هر كتاب.

2. عنوان كتاب، بدون هيچ دخل و تصرفي در املاي آن.

3. پس از عنوان كتاب، نام شخص و نام خانوادگي پديدآورنده (كتاب، بدون هيچ دخل و تصرفي در املاي آن).

4. پس از نام پديدآورنده، نام كمك پديدآورنده (مصحح، مترجم و گردآورنده).

پس از نام كمك پديدآورنده مشخصات نشر كتاب (نوبت چاپ، محل نشر، ناشر، تاريخ نشر، تعداد مجلدات و تعداد صفحات).

20

6. بيشتر كتاب‏ها در ايران چاپ و منتشر شده كه سال چاپ آن‌ها هجري شمسي است كه ذكري از آن نشده، اما در برخي موارد كه سال چاپ به قمري يا ميلادي ذكر شده با حروف اختصاري «ق» و «م» آمده است.

7. پس از ضبط مشخصات كتاب شناختي هر اثر، به توصيف محتواي آن پرداخته شده و در توصيف كتاب‏ها نخست به معرفي موضوع اصلي و سپس ديگر موضوعات و اهميت كتاب توجه شده است.

8. براي ارائه مشخصات كتاب شناختي آثار، از چند حرف اختصاري نيز استفاده شده كه معناي آن‌ها به اين شرح است: بي‏نا: بدون ذكر ناشر؛ بي‏تا: بدون ذكر تاريخ نشر؛ بي‏جا: بدون ذكر محل نشر؛ ق: قمري؛ م: ميلادي.

9. رسم الخط اين كتابشناسي بر اساس جدانويسي است.

بخش‏هاي اين مجموعه

اين كتابشناسي در دو بخش تنظيم شده است:

بخش اول: كتابشناسي زيارت

در اين بخش در ابتدا مهم‏ترين كتب زيارتي معرفي و توصيف محتوايي مي‏شوند و سپس آماري از كتاب‏هاي چاپ شده با موضوع زيارت در پايان آمده است.

توضيح اينكه كتاب‏هاي بخش اول، بدون واسطه معرفي شده‏اند، يعني توصيف اين كتاب‏ها بر اساس مطالب نوشته شده در كتاب‏ها و مقالات و نرم‏افزارهاي كتابشناسي نبوده است، بلكه تمامي آن كتاب‏ها به دقت مورد مطالعه قرار گرفته و بدون واسطه توصيف شده‏اند.

بخش دوم: نسخه‏شناسي زيارت

در اين بخش، فهرستي از نسخ خطي زيارت از مجموعه ارزشمند «معرفي ميراث مخطوط» كه به همت استاد سيد احمد حسيني‏ اشكوري

21

و سيد صادق حسيني‏اشكوري (مدير مجمع ذخائر اسلامي) منتشر مي‏شود، و از مقدمه «موسوعة زيارات المعصومين» كه به همت استاد سيد هادي رفيعي‏پور منتشر شده ـ بدون دخل و تصرف در متن و در رسم الخط ـ آمده است كه بدين وسيله از اين عزيزان كمال تشكر و قدرداني به عمل مي‏آيد.

گفتني است زحمت گلچين كردن كتاب‏هاي زيارتي از ميان ده‏ها جلد فهرست نسخ خطي مجمع ذخائر و مركز ميراث احياي اسلامي و تنظيم آن‌ها به شكل موضوعي و الفبايي، بر عهدة دوست ارجمند جناب آقاي سيدمحمدرضا آصف‏آگاه بوده است كه بدين وسيله از ايشان تشكر مي‏شود.

والسلام