بخش 2
بخش اول: کتابشناسی توصیفی زیارت آثار اسلامی مکه و مدینه اخبار مدینه ادب زیارت، معرفت زائر ادب فنای مقربان اربعة الایام از این صبح روشن از بین النهرین تا ماوراء النهر با من به سوی شام بررسی کوتاهی پیرامون زیارت بررسی و تحلیلی پیرامون زیارت عاشورا بزرگداشت اولیای خدا
بخش اول : كتابشناسي توصيفي زيارت
يادآوري
همانطور كه در مقدمه كتاب گفته شد، در اين بخش حدود يكصد كتاب مهم زيارتي و زيارتگاهي، معرفيِ توصيفي شدهاند و اين به هيچوجه به اين معنا نيست كه شمار كتب مهم زيارتي و زيارتگاهي محدود به اين آثار است.
كتاب‌هاي مهم و ارزشمند ديگري نيز وجود داشت كه متأسفانه در دسترس ما نبود. بنابراين در فصل دوم همين بخش به ذكر نام آنها اكتفا شده است. برخي از اين كتابها عبارت‌اند از:
اسرار دلبران، سيداحمد سجادي؛
اسرار عاشقان و مقامات عارفان، مرتضي زاهدي؛
الانوار اللامعة في شرح زيارة الجامعة، سيدعبدالله شبّر؛
شرح زيارت آلياسين، سيدفريد موسوي؛
و...
آثار اسلامي مكه و مدينه
رسول جعفريان. چاپ دوم: تهران، نشر مشعر، 1382، 408 ص. (موضوع: زيارتگاههاي اسلامي)
*
اين نوشتار، تحقيقي درباره آثار و اماكن مذهبي شهرهاي مكه و مدينه است كه مؤلف با بهرهگيري از هفتاد و چهار كتاب مهم در تاريخ اسلام و مكه و مدينه؛ مانند المغازي واقدي، اخبار مدينة الرسول ابن نجار، تاريخ المدينة المنورة ابن شبه، سفرنامه ابن بطوطه، مروج الذهب مسعودي و همچنين تجربيات و مشاهدات سفر حج خود، آن را به رشتة تحرير درآورده است.
مؤلف در مقدمه كتاب، درباره اهميت شناخت آثار تاريخي اين دو شهر مقدس آورده است:
مشتاقان حرم خدا و رسول (صلّي الله عليه وآله) با سفر به اين دو حرم شريف، افزون بر انجام مناسك حج، در جست و جوي يادگارهايي هستند كه پيامبر خدا، اميرمؤمنان و ديگر چهرههاي برجسته و مخلص صدر اسلام از خود بر جاي گذاشتهاند. آنان علاقهمندند، آثار متبرك موجود در حرمين را بشناسند و با حضور در آنجا تعلق خاطرِ خويش را به آن بزرگواران نشان دهند و با خواندن نماز و دعا، توشهاي براي آخرت خويش برگيرند. (ص 17)
به اعتقاد مؤلف، اگرچه هدف از سفر حج، انجام اعمال حج است و
زائري كه به عشق زيارت خانه خدا و قبر رسول خدا (صلّي الله عليه وآله) عازم حجاز ميشود، ميبايست پيش از سفر، آگاهيهايي از چگونگي اين سفر داشته باشد و ضروريترين كار، آموختن مناسك حج است، اما روشن است كه اعمال و مناسك، بخشي از سفر حج است؛ آنچه كه به عنوان فضاسازي ذهني براي انجام اعمال و زيارت اماكن متبركه مكه و مدينه اهميت دارد، آشنايي با تاريخ اين دو شهر و نيز مكانهاي قدسي آنها است كه بيشك، علاقهمند به دانستن آن هستند:
اين ضرورت سبب شده است تا از روزگاران كهن، كساني در حدود نگارش آثاري در شناخت اين دو شهر برآيند تا مورد استفاده حجاج قرار گيرد. طبيعي است كه آثار پيشين با همه تفصيل و ارزشي كه دارند نه زبانشان و نه كم و كيفشان، مناسب با وضعيت اطلاعات امروزين زائران نيست. به علاوه تغييراتي كه در هر مكان يا بنا روي داده، ضرورت به روز كردن اطلاعات اين قبيل آثار را كه به هدف راهنمايي زائران نوشته ميشود، توجيه ميكند. (ص 18)
از مهمترين ويژگيهاي اين كتاب، علاوه بر مستند و مستدل بودن آن، اين است كه اطلاعات مربوط به اماكن مقدسه مكه و مدينه به روز است و به منظور استفاده آسانتر، نقشهها و تصاوير اين اماكن نيز آورده شده است.
در مقدمه كتاب، مهمترين كتابهايي كه درباره تاريخ و جغرافياي مكه و مدينه از قرن دوم تا عصر حاضر نوشته شده، آمده است. در تاريخ مكه كتابهايي مانند اخبار مكه از ابوالوليد ازرقي (قرن دوم) اخبار مكه از ابوعبدالله فاكهي (قرن سوم) اعلام باعلامه بيت الله الحرام از محمد بن احمد نهرواني (قرن دهم).
در تاريخ مدينه كتابهايي مانند تاريخ المدينة المنورة از ابوزيد عمربن شبه نميري (قرن سوم) الدرة الثمينه في تاريخ المدينة از ابن نجار (قرن 6) اخبار مدينه از نورالدين علي سمهودي (قرن 9).
فهرست
بخش اول / مكه مكرمه: مكه و كعبه پيش از اسلام، تاريخ مكه در دوره اسلامي، كعبه در مسجد الحرام در دوره اسلامي، تاريخچة بناي بخشهاي مسجد الحرام، مساجد مكه، مشاعر مقدسه و مساجد آنها، آثار تاريخي و مذهبي مكه (شعب ابيطالب، مولد النبي، كوه و غار حرا، مقبره شهداي فخ و...)
بخش دوم / مدينه منوره: يثرب و اسلام، مسجد النبي، روضة شريف، مساجد و اماكن متبرك جنوب مدينه، مساجد و اماكن متبرك شرق و غرب مدينه، بقيع و آثار تاريخي آن (تاريخچه بقيع، عنايت رسول خدا به دفنشدگان بقيع، قبور ائمه، قبر منسوب به حضرت فاطمه و...)
اخبار مدينه
نورالدين سمهودي، به كوشش سيدكمال حاج سيدجوادي. چاپ اول: تهران، نشر مشعر، 1376، 597 ص. (موضوع: زيارتگاههاي اسلامي)
*
اين اثر، ترجمه كتاب «خلاصة الوفا باخبار دار المصطفي» است كه يكي از مهمترين منابع دربارة شناخت تاريخ و جغرافياي شهر مدينه محسوب ميشود. اين كتاب در بين علماي اهل سنت، به عنوان مرجع نخست و مأخذ اول مدينهشناسي شناخته شده و درعين حال مورد عنايت علماي معظم شيعه نيز قرار گرفته است.
مؤلف كتاب در ابتدا، كتاب «وفاء الوفا باخبار دار المصطفي» را در چهار جزء و با صفحات زياد نوشت. اما به منظور سهولت دسترسي زائران و علاقهمندان، خود خلاصهاي از آن را به صورت كتاب مستقلي و با نام خلاصة الوفا باخبار دار المصطفي تهيه و تدوين كرد.
در كتاب خلاصة الوفا، تمام مطالب مهم وفاء الوفا آمده و در مواردي از ذكر اسناد روايات طولاني و روايات گوناگون كه داراي يك موضوع بوده، خودداري شده است.
در مقدمه كتاب درباره اهميت اين اثر آمده است:
ابراهيم بن ابي الحرم مدني (م 1056 ق) سروده است:
من رام يستقصي معالم طيبة * و يشاهد المعدوم بالموجود
فعليه باستقصاء تاريخ الوفاء * تأليف عالم طيبة السمهودي
آري هيچ كس مانند وي نتوانسته آثار مدينة منوره، چه آنچه در ابتدا وجود داشته و دستخوش نابودي قرار گرفت و چه آنها كه در زمان حياتش موجود بوده، ثبت و ضبط كند.
(ص 23)
مؤلف اين كتاب، از هيچ واقعه مهم تاريخي مدينه منوره غافل نبوده است. او معتقد به توسل و تشفع به معصوم بوده و در آخر جزء چهارم، احاديث مربوط به زيارت قبر پيامبر را آورده و فصل سوم را در توسل زائر و تشفع جستن به آن حضرت اختصاص داده است و اين درست برخلاف اعتقادات وهابيت است.
مؤلف، احاديثي را كه در فضائل حضرت علي و اهل بيت از پيامبر خدا (صلّي الله عليه وآله) روايت شده، بدون تعصب نقل كرده است.
ترجمه اين كتاب به فارسي توسط مترجمي گمنام در زماني نزديك زمان تأليف كتاب (قرن 10) صورت گرفته است. او در مقدمه خود آورده است:
سبب تحرير اين مختصر آن بود كه بعضي از ياران عجم و دوستان مكرم و محترم كه از زبان عربي عاري و از صنعت و صناعت و نحو، محتجب و متواري بودند و شوق اطلاع بر اخبار قبة الإسلام و حرم محترم مدينه بسيار داشتند و اظهار آن مينمودند، پس در خاطر فاتر اين فقير خسته و ضعيف ناتوان شكسته افتاد كه تاريخ وسيط عالم فاضل سيدعلي سمهودي كه مسماست به «خلاصة الوفا باخبار دار المصطفي» به فارسي ترجمه شود تا نفعش نسبت به عجمان عام گردد.
(ص 32)
فهرست
مقدمه / كتاب‌هاي تاريخي و جغرافياي تاريخي، سفرنامهها، شرح احوال علامه سمهودي، مترجمين اين كتاب.
باب اول / نامهاي مدينه: نود و پنج اسم براي مدينه، در فضيلت مدينه و تفضيل آن بر ساير بلاد، دعاي پيامبر در حق مدينه و اهل آن، در خاك مدينه و ميوههاي آن...
باب دوم / فضيلت زيارت و فضل مسجد نبوي: در فضيلت زيارت، توسل به پيامبر (صلّي الله عليه وآله) ، فضل مسجد نبوي.
باب سوم / اخبار ساكنان مدينه از قديم تا زمان رسول خدا (صلّي الله عليه وآله) .
باب چهارم / عمارت مسجد نبوي و آنچه به آن متعلق است و بيان حجرههاي همسران پيامبر.
باب پنجم / مصلاي عيد و مساجد نبويه و مقابر مدينه و فضل احد و شهداي آن.
باب ششم / چاههاي مدينه و صدقات نبويه و آنچه به دست مبارك خود نهال كردهاند.
باب هفتم / مساجدي كه پيامبر در سفرها و غزوات در آن مساجد نماز خوانده‌اند.
باب هشتم / درهها، چراگاهها، قلعهها، كوههاي مدينه.
ادب زيارت، معرفت زائر
عبدالحسين نيشابوري. چاپ سوم: قم، انتشارات دليل ما، 1386، 168 ص. (موضوع: آداب و رسوم زيارت)
*
اين كتاب كه عنوان فرعي آن «آداب زيارت با معرفت كربلا و حرمهاي مقدس اهل بيت» است، بيان آداب و آداب و اعمال زيارت عتبات عاليات است. مؤلف با زباني ساده و روان و با بهرهگيري از منابع مهم حديثي مانند بحارالانوار، وسائل الشيعه، تحفة الزائر، كامل الزيارات به شرح و تبيين آداب و اعمال زيارت حرمهاي اهل بيت پرداخته است:
زيارت يعني لياقت، زيارت يعني شتافتن به وصال دوست. زيارت يعني مرواريد اشك بر گونههاي ولايتي شيعه در محضر امام معصوم. زيارت امام معصوم يعني تجديد عهد و پيماني كه شيعيان ائمه با خدا بستهاند. زيارت ارتباط ملكوتي با كاملترين انسانهاست كه عظمت و قدرتشان به اذن خداوند متعال، تمام هستي را فرا گرفته است. (ص 8)
فهرست
دعوتنامه زيارت، آداب سفر زيارت، آداب عمومي عتبات عاليات، آداب ورود به كربلا، آداب تشرف به حرم حسيني، آداب داخل حرم حسيني، اعمال حرم حسيني، زيارتنامه كربلا، آداب بعد از زيارت، آداب بازگشت از كربلا، زيارت معصومين، آداب بازگشت از كربلا.
ادب فناي مقربان
عبدالله جوادي آملي، تنظيم محمد صفايي. چاپ سوم: قم، نشر اسراء، 1382. (موضوع: نقد و تفسير زيارتنامه)
*
اين اثر، شرحي بر زيارت جامعه كبيره است كه مؤلف با بهرهگيري از آيات قرآن و احاديث معصومين و سخنان عرفا و حكما به شرح و تبيين اسرار و لطايف معنوي اين زيارت پرداخته است.
در مقدمه اين كتاب آمده است:
اين مجمومه كه با نام «ادب فناي مقربان» شرح زيارت جامعه است، در پرتو كلمات، گفتارها و نوشتارهاي حضرت استاد آيتالله جوادي آملي كه با تسلط به مباني فلسفي، عرفاني و تفسيري و نيز با دلباختگي به آن گوهرهاي مقدس وجود، يعني ائمه اطهار همراه شده است، از كمال و جمال خاصي برخوردار بوده و قطعاً در مسير معرفت و ارادت به آن شاخصههاي الهي مؤثر و كار ساز است. (ص 16)
جامعيت مباحث مطرح شده در اين شرح، مهمترين ويژگي اين كتاب است كه آن را از ديگر شروح نوشته شده بر زيارت جامعه كبيره متمايز ميسازد. به همان اندازه كه مباحث قرآني و حديثي اين زيارت با دقت و تأمل عالمانه شرح و تبيين شده، از لطايف عرفاني و اسرار فلسفي اين زيارت نيز با زباني ساده و روان رازگشايي شده است.
زيارت، حضور عارفانه عاشق در ديار معشوق، ديداري عاشقانه زائر از سراي مزور، اظهار عشق و ارادات محبت به محبوب، دل دادن صميمانه دلداده در كوي دلدار، سر سپردن سرباز فداكار در پيش پاي سردار، اعلان فروتني ديندار در برابر دين و پيشوايان ديني و اذان ايمان و دينداري است...
زيارت، عرضه خويشتن برترازو و ابزار سنجش است، ايستادن در برابر آينه و معيار كمال و نشاني كوي كمال به انسان تعالي طلب است كه به كجا ميتوان رسيد. (ص 17)
مقدمه مفصل درباره حكمت زيارت از ديگر امتيازات اين كتاب است كه در آن، حكمت و معناي زيارت از ديدگاه قرآن، حديث و فقه آمده و آثار و نتايج معنوي آن ذكر شده است.
بهرهگيري از مهمترين منابع اسلامي از ديگر ويژگيهاي اين كتاب است كه اسامي برخي از آنها عبارتند از:
منابع تفسيري: تفسير صافي، تفسير عياشي، تفسير نورالثقلين، تسنيم، جوامع الجامع.
منابع حديثي: اصول كافي، روضه كافي، بحار الانوار، وسائل الشيعه.
منابع حديثي اهل سنت: صحيح مسلم، صحيح بخاري.
منابع ادبي: ديوان ناصرخسرو، ديوان سنايي، ديوان فيض كاشاني، ديوان حافظ، غزليات سعدي.
منابع فلسفي و عرفاني: محجة البيضاء فيض كاشاني، گوهر مراد فياض لاهيجي، مثنوي مولوي، شرح اسماء الحسني سيدحسن درودآبادي، جامع الاسرار سيدحيدر آملي.
با تأملي كوتاه در منابع فوق، ميتوان به خوبي به جامعيت مباحث مطرح شده در اين كتاب پي برد و آن را كاملترين شرح بر زيارت جامعه كبيره دانست.
فهرست
جلد اول / حكمت زيارت: شخصيتهايي تاريخساز، معناي زيارت، زيارت در روايات، زيارت در فقه، مثنوي عشق، مراحل اثبات كمال، زيارت با معرفت، محبت دوستانه اهل بيت، جلوههاي حبّ و بغض.
پيشينه اسلام در قرآن، مراحل تولي و تبري در زيارت جامعه، رنج سفر، زيارت جامعه و توهم غلو، زيارت جامعه هم سنگ دعاي جوشن كبير، افشاي سلام.
اربعة الايام
مير داماد، به كوشش رضا استادي. چاپ اول: قم، دبير خانه كنگره آقا حسين خوانساري، 1371، 200 ص. (اين كتاب ضميمه كتاب مزار آقاجمال خوانساري است.) (موضوع: آداب و رسوم زيارت)
*
اين مجموعه، در فضيلت و شرافت چهار روز مهم در اسلام است كه به آنها اهميت زيادي داده شده است و داراي آداب مخصوص و ادعيه و اعمال خاص ميباشند: دحو الارض و غدير و مولود حضرت محمد (صلّي الله عليه وآله) و مبعث آن حضرت كه مؤلف طي چند فصل، اعمال و آداب آن روزها را ذكر كرده است.
اين رساله كم برگ اما پر بار، جزو منابع تدوين كتاب مفاتيح الجنان شيخ عباس قمي بوده است:
بدان كه ميرداماد در رساله اربعة الايام خود در بيان اعمال روز دحو الارض فرموده: زيارت حضرت امام رضا (عليه السلام) در اين روز، افضل اعمال مستحبه و آكد آداب مسنونه است...
[ميرداماد] در رساله اربعة الايام، زيارت جواديه معروفه را براي حضرت امام رضا (عليه السلام) به اختلاف جزئي نقل كرده و فرموده: اين زيارت از مولاي ما امام كل عاكف ابي جعفر الثاني محمد بن علي الجواد (عليه السلام) مروي است. (ص 21)
مؤلف در مقدمه كتاب آورده است:
ببايد دانستن كه در هر سال، چهار روز عظيم القدر جليل المنزله است كه نزد الله تعالي، اعزّ و اكرم ايام سال، آن چهار روز است و آن روزها را در اصطلاح شرع شريف، ايام اربعه گويند... در هر يك از اين ايام اربعه به وظيفه آن روز از نماز و دعاي مأثور و زيارت كه در خصوص آن روز وارد باشد، قيام نمودن، سبب آن ميشود كه كرام الكاتبين، آن شخص را از اصفياي متعبدين و اولياي مقربين جناب قدس الهي بنويسند. (ص 28)
فهرست
بيان مستحبات اين ايام (غسل كردن، روزه گرفتن، صدقه دادن، نماز خواندن، ...) بيان دعاها و زيارتهاي وارده براي خواندن در اين ايام.
از اين صبح روشن
سيد محمد حسن مؤمني. چاپ اول: قم، انتشارات دليل ما، 1384، 376 ص. (موضوع: نقد و تفسير زيارتنامه)
*
اين كتاب، تحقيقي درباره سند زيارت عاشورا و پژوهشي درباره تبرّي و تقيه در اسلام است. مؤلف با استناد به مهمترين كتب اسلامي مانند بحار الانوار، اصول كافي، وسائل الشيعه، عدة الداعي، استواري سند زيارت عاشورا را به همراه مدارك و شواهد به اثبات رسانده و ديدگاههاي محققان و عالمان ديني از شيخ كليني تا آيتالله بروجردي را در اينباره و يا ديگر موضوعات مرتبط آورده است.
مؤلف در مقدمه خود آورده است:
سؤالات و شبهاتي كه درباره زيارت عاشورا در اين رساله پاسخ داده ميشود عبارتند از: استواري زيارت عاشورا از جهت سند چگونه است؟ آيا زيارت عاشوراي موجود در مفاتيح الجنان همان زيارت عاشوراي موجود در مصادر اوليه است؟ آيا محتواي زيارت عاشورا در بخش لعن با تقيه سازگار است؟ (ص 68)
پاسخهاي مستند و مستدل به پرسش‌هاي فوق با توجه به ديدگاههاي علماي بزرگ شيعه از مهمترين ويژگيهاي اين كتاب است كه به اسامي برخي از آنان اشاره ميشود: علامه وحيد بهبهاني، علامه مامقاني، آيتالله بروجردي، محقق شوشتري، آيتالله خويي، محدث بحراني.
فهرست
فصل اول / بررسي سند زيارت عاشورا، استواري سند، زيارت عاشورا از جهت سند چگونه است؟ بخشي از دلايل قرائن وثوق خبري زيارت عاشورا، اسناد زيارت عاشورا در كتب ما، بررسي كلام علامه حلّي و ابن داود، اشكال مخالفين علم رجال و مباني اعتبار توثيقات رجاليون، بررسي سند دوم متن زيارت عاشورا، طريق رجالي شيخ طوسي به كتاب محمدبن خالد طيالسي، پژوهشي در برخي از توثيقات عامه، اشكال اول از سوي مرحوم آيتالله خويي...
فصل دوم / پاسخ به شبهات محتوايي: آيا زيارت عاشوراي موجود در مفاتيح الجنان كه شامل لعن بر دشمنان اهل بيت است در مصادر اوليه روايي وجود دارد؟ آيا لعن با سيره اهل بيت سازگاري دارد؟
از بين النهرين تا ماوراء النهر
قنبرعلي رودگر. چاپ اول: تهران، انتشارات بنياد دايرة المعارف اسلامي، 1376، 39 ص. (موضوع: زيارتگاههاي اسلامي)
*
اين اثر، پژوهشي در سفرنامه ابن بطوطه است. ابن بطوطه، سياح نامدار مغربي در قرن هشتم هجري، بخش پهناوري از دنيا را به مدت سي سال در نورديد و حاصل ديدهها و شنيدههاي خود را در سفرنامه خود به رشته تحرير در آورد كه امروزه به عنوان گنجينهاي از اطلاعات ذي قيمت محسوب ميشود. پژوهش حاضر، تنها بخشي از خط سير او را از بين النهرين در عراق كنوني تا ماوراءالنهر در آسياي ميانه در بر ميگيرد كه در آن سيماي رجال و مزارات و مراكز علمي و مذهبي ايران كهن به دقت ترسيم شده است:
گزارشهاي ابن بطوطه از مشاهدات و مسموعاتش در ايران سده هشتم از چنان اهميت و حلاوت و جذابيتي برخوردار است كه هيچ ايراني علاقمند به تاريخ و تمدن ايران از مطالعه آن بينياز نيست...
آنچه كه اكنون پيش روي خواننده نهاده شده كوششي است در بررسي و توضيح و تبيين ديدهها و شنيدههاي اين جهانگرد مسلمان... خاصه در زمينه گزارشهايي كه به نحوي به مراكز علمي و فرهنگي و نيز رجال و بزرگان دين و دانش مربوط است. (صي)
در اين كتاب، تاريخ نهادهاي آموزش، علمي و ديني و تاريخچه
مساجد و مزارات داير در محدودة ميان بين النهرين تا ماوراء النهر به خوبي تبيين شده است.
به عنوان نمونه بخشهايي از توضيحات ابن بطوطه از مزار حضرت علي (عليه السلام) را ميخوانيم:
در شب بيست و هفتم رجب كه ليلة المحيا ناميده ميشود، بيماران زمينگير را از عراق عرب و عراق عجم و خراسان و فارس و روم به آنجا ميآورند و سي تا چهل بيمار آنجا جمع ميشوند. پس از نماز عشاء بيماران را روي ضريح مقدس ميگذارند.
مردم به انتظار شفاي بيماران به نماز و ذكر و تلاوت قرآن و زيارت مشغول ميشوند. چون نيمي يا دو پاره از شب گذشته همه بيماران سالم و تندرست در حالي كه « لااله الا الله، محمد رسول الله، علي ولي الله» ميگويند، برميخيزند.
(ص 86)
فهرست
فصل اول / ابن بطوطه و سفرنامه او.
فصل دوم / بررسي اوضاع سياسي و اجتماعي ايران و عراق در قرن هشتم هجري.
فصل سوم / مراكز علمي و مذهبي: مرقد اميرالمؤمنين علي (عليه السلام) پيشينه مدارس علمي نجف اشرف، حوزه علميه نجف اشرف، مزار مسلم ابن عقيل، آرامگاه عاتكه و سكينه دختران امام حسين (عليه السلام) ، آرامگاه مختار، مقبرههاي گروهي از صحابه و تابعين در بصره، مزار احمدبن موسي شاه چراغ در شيراز، آرامگاه سعدي شيرازي، آرامگاه ابواسحاق كازروني و...
فصل چهارم / رجال دين و دانش: نظام الدين حسين آوي، قوام الدين بن طاووس، شيخ احمد جام، شيخ حسن جوري، نورالدين كرماني، ابوالفاخر يحيي باخرزي و...
فصل پنجم / تحليل و ارزيابي.
با من به سوي شام
علي اكبر بابازاده. چاپ دوم: قم، انتشارات دانش و ادب، 1385، 159 ص. (موضوع: زيارتگاههاي اسلامي)
*
اين نوشتار، شرح مزارها و زيارتگاههاي سوريه است تا راهنماي زائران باشد. مؤلف در مقدمه كتاب، انگيزه خود را از تأليف، اين گونه بيان داشته است:
از مجموع آيات و احاديث نتيجه ميگيريم كه محبت و احترام فرزندان پيامبر و از جمله زيارت مزار آنان يك تكليف ديني و قرآني است و آثار آن در دنيا و آخرت عايد خود ما ميگردد. (ص 13)
فهرست
مقدمه / الگو شناسي، فلسفه احترام اهل بيت.
فصل اول / ديدار و زيارت: زيارت اهل قبور، زيارت قبور اوليا، زيارت شام.
فصل دوم / حضرت زينب: در سنگر عرفان و عبادت، خطبههاي زينب.
فصل سوم / حضرت سكينه: مدفن حضرت سكينه.
فصل چهارم / مقام و مرقد حضرت رقيه: شناسنامه حضرت رقيه، لحظه شهادت رقيه.
فصل پنجم: / مسجد جامع دمشق: مقام رأس الحسين، خطبه امام سجاد (عليه السلام) در شام.
فصل ششم / قبور متبركه در باب الصغير: بلال، ام سلمه، ام حبيبه، اسماء بنت عميس.
بررسي كوتاهي پيرامون زيارت
سيدمحمد حسيني. چاپ اول: تهران، دفتر فرهنگ نشر اسلامي، 1364، 232 ص. (موضوع: آداب رسوم زيارت)
*
اين كتاب تحقيقي دربارة مفهوم زيارت و جايگاه آن در اسلام ـ به ويژه در مذهب تشيع ـ است.
نويسنده با استناد به منابع و مآخذ مهم اسلامي، به تبيين ابعاد معنايي و معنوي زيارت پرداخته و دورنمايي از اين مفهوم را ارائه كرده است:
زيارت، برنامه ديگري است كه از طرفي انسان را به سوي آخرت ميخواند و او را آماده سفر آخرت مينمايد و از سويي او را به مقام امامت و رهبري و پيشوايي پيشينيان راستين آشنا ميكند و اطاعت پيشوا را در همة ابعاد زندگي به زائرين ميآموزد. (ص 5)
نويسنده كتاب، زيارت را يكي از برنامههاي عبادي سياسي اسلام معرفي ميكند و از اهميت آن سخن ميگويد:
زيارت يكي از برنامههاي عبادي سياسي اسلام است كه در مكتب تشيع، جلوه زيباتر و پر شكوهتري دارد و از محتواي بسيار غنياي برخوردار است... زيارت در منظومه كلي تفكر اسلامي جايگاه خاصي دارد. (ص 5)
از ديگر ويژگيهاي اين كتاب، معرفي مهمترين كتب زيارتي شيعه
است كه در پايان اين اثر آمده است:
از صدر اسلام تا كنون پيشوايان و بزرگان ما در جهت تأكيد و توجه به اين مسأله كوشيدهاند و از طرق گوناگوني ما را به سوي آن خوانده‌اند. در اين زمينه نويسندگان و مؤلفين اسلامي در طول تاريخ، زحمات زيادي كشيده و كتاب‌هاي ذي قيمتي تأليف نمودهاند كه در پايان اين كتاب به معرفي مختصر آن مينشينيم، اما در جامعه امروز ما كه نسل جوان تشنة حقايق اسلامي هستند، كمتر كتابي هست كه در زمينه تبيين معناي زيارت و تاريخچه زيارت و زيارتگاهها و اهميت آن در زندگي انسانها چيزي آورده باشد، يا اگر باشد به صورتي پراكنده و با زباني نا همخوان با زبان امروز است.
(ص 5)
بيشتر كتاب‌هاي زيارتي معرفي شده در پايان اين اثر، هنوز به چاپ نرسيده و به صورت نسخه خطي باقي مانده است.
فهرست
فصل اول: زيارت در لغت با استناد به كتاب مفردات راغب و مجمع البحرين.
فصل دوم: شناخت اجمالي از كتاب كامل الزيارات، تأليف عالم بزرگ ابن قولويه.
فصل سوم: نگرش و برداشتهايي از ابواب كتاب كامل الزيارات.
فصل چهارم: زيارت در تاريخ، آشنايي با تاريخچه زيارت و زيارتگاههاي اسلامي و تأثير آن در تاريخ اسلام و تشيع.
فصل پنجم: اشكالها و ايرادها، بيان اشكالات و شبهاتي كه پيرامون زيارت مطرح شده و پاسخ به آنها.
پاسخ به شبهاتي از قبيل: توسل به مردگان شرك است. ساختن گنبد و بارگاه شرك است. بوسيدن قبور شرك است.
فصل ششم: نگاهي گذرا به محتواي زيارتها. معرفي زيارت امين الله،
زيارت جامعه و زيارت عاشورا و بيان برخي از مفاهيم و موضوعات آن زيارت همراه با مثال.
فصل هفتم: آداب زيارت به استناد كتاب مفاتيح الجنان شيخ عباس قمي و بيان آداب زائرين حضرت اباعبدالله حسين (عليه السلام) .
فصل هشتم: زيارت اهل قبور: زيارت انبيا، زيارت امامزادگان، زيارت قبور مؤمنين و صُلحا و شهدا.
فصل نهم: تذكراتي چند به جامعه و مسؤولين: ارائه برنامههايي به منظور گسترش فرهنگ زيارت در جامعه.
فصل دهم: زيارتنامه نويسي در تاريخ تشيع: معرفي چند كتاب دربارة ماهيت زيارت، معرفي چند كتاب دربارة زيارات معصومين، معرفي چند كتاب درباره زيارات همراه با مناسك حج، معرفي چند كتاب درباره زيارات كربلا و امام حسين (عليه السلام) ، زيارات مشهد و امام رضا (عليه السلام) و ديگر شهرهاي زيارتي.
بررسي و تحليلي پيرامون زيارت عاشورا
حسن اسدي. چاپ اول: تهران انتشارات آدينه سبز، 1385، 301 ص. (موضوع: نقد و تفسير زيارتنامه)
*
اين نوشته، تحقيقي درباره اسناد و مدارك و مفاهيم زيارت عاشورا است كه مؤلف با بهرهگيري از آيات قرآن و احاديث اهل بيت و با استناد به كتب مهم شيعه مانند احتجاج طبرسي، استبصار شيخ طوسي، اقبال الاعمال سيدبن طاووس و مهمترين منابع اهل سنت مانند صحيح مسلم و صحيح بخاري به شرح و تبيين آن پرداخته است:
زيارت عاشورا، زيارتي حاوي مطالب عميق اعتقادي، معرفتي، تاريخي، محبتي و حماسي است كه زائري به فراخور خود از آن بهره ميجويد و جام تشنة خويش را از كوثر زلال آن لبريز مينمايد. (ص 7)
در اين اثر، به برخي از پرسشها و يا شبهاتي كه متوجه اين زيارت است، پاسخ داده شده است.
فهرست
بخش اول / بررسي سند زيارت عاشورا: طريق مصباح المتهجد، طريق كامل الزيارات، بررسي روات طريق شيخ طوسي، بررسي روات طريق كامل الزيارات، خلاصه و نتيجه گيري.
بخش دوم / تفسير متن زيارت عاشورا: مفهوم زيارت، معناي عاشورا، تفسير سلام، تفسير اباعبدالله، انتقام الهي، تعداد شهداي كربلا، فرق لعن و سبّ، رجحان لعن بر صلوات. بيزاري از پيروان ستمكاران، در خواست اجر مصيبت، در خواست حيات و مرگ اولياي الهي، لعن بر لسان اولياي الهي، نفرين هميشگي بر دشمنان.
بزرگداشت اولياي خدا
يعقوب جعفري. چاپ اول: تهران، نشر مشعر، 1372، 124 ص. (موضوع: مفهومشناسي زيارت توسل)
*
اين اثر، تحقيقي درباره توسل، تبرك و زيارت قبور و يادآوري اولياي خدا مي‌باشد. مؤلف با بهرهگيري از كتاب‌هاي مهم حديثي اهل سنت (مانند سنن ابن ماجه، سنن ابي داود، سنن ترمذي، صحيح مسلم و...) و كتاب‌هاي حديثي شيعه (مانند بحارالانوار، كافي و...) به موضوع يادآوري و بزرگداشت اولياي الهي و استمداد از ارواح پاك آنها پرداخته است:
شناخت اولياي خدا و دوست داشتن آنها، اثر تربيتي فراوان دارد. بركاتي كه از اين آشنايي حاصل ميشود، جان و دل هر انسان حق‌جويي را نوازش ميدهد و او را به همسويي و همگامي با اسوههاي ايمان و تقوي فرا ميخواند (ص 11)
جهت ايجاد ارتباط نزديك‌تر و پيوند محكم‌تر با بندگان صالح خدا، پيش از هر چيز، بايد محبت آنها را در دل جاي داد، به گونهاي كه با محبت آنها زندگي كرد و با محبت آنها جان داد:
در اين رساله، با استفاده از كتاب و سنت و با استناد به سخنان خدا و رسول و سيرة صحابه و تابعين، مشروع و مطلوب بودن اين گونه كارها را به اثبات رسانديم و نشان داديم كه اين كارها هدفي جز اظهار دوستي با كساني كه خداوند، دوستي آنان را لازم كرده است، ندارد. (ص 12)
فهرست
فصل اول / اولياي خدا چه كساني هستند؟
فصل دوم / توسل به اولياي خدا: توسل در احاديث و سيرة مسلمين.
فصل سوم / تبرك جويي از آثار زيارت خدا: بيان چهارده حديث از منابع اهل سنت.
فصل چهارم / زيارت قبور اولياي خدا: فضيلت زيارت قبر پيامبر و سفر براي زيارت قبور.
فصل پنجم / تعمير قبور اولياي خدا: نقد و بررسي روايات نهي از ساختن قبر.
فصل ششم / مرثيه سرايي و گريه براي اولياي خدا.
فصل هفتم / شفاعت خواهي از اولياي خدا: احاديثي درباره مشروع بودن شفاعتخواهي.
فصل هشتم / استمداد از اولياي خدا.
فصل نهم / يادآوري سالروز تولد يا وفات اولياي خدا.
فصل دهم / كرامات اولياي خدا: اثبات كرامات و كارهاي خارق العادة اولياء الله.