بخش 5

101

ره توشه زيارت

محمود اكبري.چاپ دوم: قم، انتشارات شهاب الدين، 1384، 120 ص. (موضوع: آداب و رسوم زيارت)

*

اين اثر، مجموعه‏اي از دانستني‏ها، آداب و احكام زيارت است كه مؤلف در آن، به طور مختصر اما مفيد به بيان مهم‏ترين آداب و احكام زيارت پرداخته است:

طبيعي است كه زائرين در طول سفر، نياز به دانش‏هايي دارند تا زيارت آگاهانه و با معرفت داشته باشند، زيارتي كه بتواند در آنها تحرك و تحول ايجاد كند.

اين دفتر، مجموعه مختصري است از نيازهاي فرهنگي زائرين.

(ص 11)

فهرست

فصل اول / كليات زيارت: زيارت چيست؟ زيارت در قرآن، زيارت در سنت نبوي، زيارت در نگاه و سيره شخصيت‏ها.

فصل دوم / زيارت با معرفت: فضيلت زيارت امام رضا (عليه السلام) ، زيارت امام غائب (عجل الله تعالي فرجه الشريف) ، ايام زيارت.

102

فصل سوم / پيام‏هاي رضوي: توجه به مسجد و نماز جماعت، صلوات فرستادن.

فصل چهارم / دانستني‏هاي رضوي: تاريخچه حرم، نخستين مسجد جامع، نخستين رواق حرم.

فصل پنجم / احكام زيارت.

103

ره توشة عتبات عاليات

گروهي از نويسندگان. چاپ اول: تهران، نشر مشعر، 1383، 503 ص. (موضوع: آداب و رسوم زيارت)

*

اين كتاب، مجموعه مقالاتي با موضوع زيارت و احكام و آداب آن و آشنايي با زيارتگاه‏هاي اسلامي است. در مقدمه كتاب، درباره انگيزه تأليف آن آمده است:

اكنون كه پس از سال‏ها محروميت و حدود نيم قرن مسدود بودن راه زيارت شش تن از انوار پاك الهي و پيشوايان معصوم در سرزمين عراق، امكان زيارت و تجديد عهد با بارگاه علوي و پايگاه حسيني و سرزمين مقدس كاظمين و سامرا، ده‏ها مرقد و آستان مقدس امامزادگان و عارفان و عالمان بزرگ و مجاهدان تاريخ اسلام فراهم شده و خداوند زمينة زيارت را از نزديك فراهم آورده، شايسته است از اين سفرها، بهتر و بيشتر بهره‏مند شويم و با شناخت بزرگاني كه به قصد زيارت آنان بار سفر مي‏بنديم، زيارت را با معرفت و محبت بيشتر قرين سازيم و از راز و رمز جايگاه قدسي آنان، آگاه شويم. (ص 24)

مهم‏ترين ويژگي اين اثر، مستند و مستدل بودن مطالب است. نويسندگان اين مجموعه، با استناد به مهم‏ترين منابع اسلامي، گزيده‏اي از مهم‏ترين دانستني‏هاي فقهي و تاريخي درباره سفر به عراق و زيارت عتبات عاليات را فراهم آورده و به شكل موضوعي ارائه كرده‏اند.

104

خوانندة اين كتاب علاوه بر آشنايي با مفاهيمي چون زيارت، توسل و فراگيري احكام فقهي سفر زيارتي عتبات، با زندگينامه امامان معصومي كه مرقد شريفشان در عراق است و همچنين برخي از صحابه و دوستداران اهل‌بيت (عليهم السلام) مانند كميل بن زياد، حرّ بن يزيد رياحي، حبيب بن مظاهر، عثمان بن سعيد، محمد بن عثمان، علي بن محمد سمري و سلمان فارسي آشنا مي‏شوند.

آشنايي با تاريخچه مساجد بزرگي چون مسجد كوفه، سهله و براثا، از ديگر مزاياي اين كتاب ارزشمند است.

جاي خالي نمايه اشخاص، اماكن و... در پايان كتاب، به شدت محسوس است كه ان‏شاءالله در چاپ‏هاي بعدي، اين نقص بر طرف شود.

فهرست

مقدمه / زيارت، تجديد عهد، با خط امامت، احكام فقهي، سفر زيارتي عتبات، سيري در تاريخ و جغرافياي عراق.

فصل اول / نجف اشرف: در محضر امام علي (عليه السلام) ، ستارگان نجف (شيخ طوسي، علامه حلّي، مقدس اردبيلي، علامه بحرالعوم، شيخ مرتضي انصاري)

فصل دوم / كوفه: پيدايش مسجد كوفه، مسجد سهله از نگاه اهل‌بيت (عليهم السلام) ، صعصعة بن صوحان، زيد بن صوحان، در محضر مسلم بن عقيل، در محضر هاني بن عروه، ميثم تمّار، كميل.

فصل سوم كربلا / در محضر امام حسين (عليه السلام) ، در سايه حضرت ابوالفضل (عليه السلام) ، زينب كبري (عليها السلام) ، حضرت علي اكبر (عليه السلام) ، حضرت سكينه (عليها السلام) ، امّ كلثوم (عليها السلام) ، حرّ بن يزيد رياحي، حبيب بن مظاهر، طفلان مسلم.

فصل چهارم / كاظمين: در محضر امام كاظم (عليه السلام) ، در محضر امام جواد (عليه السلام) ، عثمان بن سعيد، محمد بن عثمان، حسين بن روح نوبختي، علي بن محمد سمري.

فصل پنجم / سامراء: در محضر امام هادي (عليه السلام) ، در محضر امام حسن عسكري (عليه السلام) ، بانوان سامراء، سرداب غيبت.

فصل ششم / مدائن: در محضر سلمان فارسي، حذيفه را بهتر بشناسيم.

105

زمزمه محبت

محمدرضا كريمي. چاپ اول: قم، انتشارات دليل ما. 1385، 72ص. (موضوع: متن زيارتنامه)

*

اين اثر، كه عنوان فرعي آن «كيفيت زيارت اميرالمؤمنين (عليه السلام) در روز شهادت است»، ترجمه زيارتنامه غديريّه مي‏باشد. مؤلف در مقدمه كتاب، درباره اين زيارتنامه آورده است:

روزي كه اميرالمؤمنين (عليه السلام) در آن، قبض روح گرديد، در اثر گريه مردم، شهر كوفه از حال عادي خود خارج گرديد و مردم مانند روز شهادت جانگداز رسول خدا (صلّي الله عليه وآله) به وحشت و تحير افتادند. در اين هنگام مردي (حضرت خضر (عليه السلام) ) گريان و با عجله و در حالي كه، «انالله و انااليه راجعون» مي‏گفت، وارد جمعيت گرديد و مقابل در حجره‏اي كه محل جلوس اميرالمؤمنين (عليه السلام) بود، ايستاد و با عباراتي، آن سرور را مخاطب قرار داد. (ص 21)

علامه مجلسي، اين زيارتنامه را جزو زيارت‌هاي مختصّ حضرت امير (عليه السلام) قرار داده و از آن، به عنوان «زيارت روز بيست و يكم ماه مبارك رمضان» ياد كرده است.

شيخ كليني در اصول كافي و شيخ صدوق در كمال الدين، اين زيارتنامه را نقل كرده‏اند.

مجموع سخنان حضرت خضر (عليه السلام) كه حدود يك صد جمله است، ذكر تعدادي از كلمات و فضايل والاي حضرت علي (عليه السلام) است.

106

فهرست

حقيقت زيارت، اسرار زيارت، فضايل زيارت اميرالمؤمنين (عليه السلام) ، زيارت معصومين (عليهم السلام) از راه دور، زيارت حاضر، اجمالي از واقعه ضربت خوردن و كيفيت شهادت اميرالمؤمنين (عليه السلام) ، متن عربي و ترجمه فارسي زيارت حضرت اميرالمؤمنين (عليه السلام) .

107

زيارت در پرتو ولايت

زهره صفاتي. چاپ اول: قم، انتشارات آيات بينات، 1383، 200 ص. (موضوع: نقد و تفسير زيارتنامه)

*

اين اثر، شرحي بر زيارت عاشورا است. مؤلف با بهره‏گيري از كتاب‌هاي تفسيري ـ حديثي، مانند بحارالانوار، اصول كافي و كنزالعمال، به ترجمه و شرح زيارت عاشورا پرداخته است:

درباره اهميت زيارت عاشورا همين بس كه مورد تأييد و تأكيد ائمه طاهرين (عليهم السلام) واقع شده و از جهات مختلف و ابعاد گوناگون، داراي زمينه بحث و تحليل است و از نظر ثواب، مورد ترغيب و تأكيد قرار گرفته، به طوري كه اگر از راه دور خوانده شود، داراي اجر و ثواب است. (ص 31)

بررسي و تحقيق درباره سند زيارت عاشورا و بيان دو طريق زيارت و دعاي آن، به عنوان مقدمه‏اي بر شرح زيارت عاشورا آمده است.

فهرست

فصل اول / فلسفه زيارت: علت اهتمام پيامبر (صلّي الله عليه وآله) به بيان شهادت امام حسين (عليه السلام) ، اذن دخول در حرم معصومين (عليهم السلام) راه يافتن به حريم سّر آنهاست، نكته‏اي در باب توحيد، روايات در مورد آية {فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ}.

108

فصل دوم / سند زيارت عاشورا: اهميت زيارت عاشورا، علت علني كردن زيارت در زمان امام باقر و امام صادق (عليهما السلام) .

فصل سوم / زيارت عاشورا و شرح آن: سلام به عنوان يك آداب اجتماعي، اهل بيت (عليهم السلام) چه كساني هستند؟ تبرّي جستن از ظالمين.

109

زيارت عاشورا (بيان آداب، بركات، شرايط و...)

سيد محمد الحسيني زنجاني. چاپ اول: قم، بوستان كتاب، 1383، 204 ص. (موضوع: نقد و تفسير زيارتنامه)

*

اين نوشته، ترجمه و شرح مختصري بر زيارت عاشورا است كه مؤلف در ابتداي آن، آداب و بركات و شرايط خواندن اين زيارت را به طور مختصر آورده است:

زيارت عاشورا با ترجمه زياد چاپ شده، ولي به طور كلي، مقدمه مفيدي كه اهداف آن زيارت شريفه را روشن كند، در آنها نيست كه زيارت يعني چه، شرايط زيارت چيست و آداب آن چگونه است؟ روشن است فهم اين معاني، در پيدايش حضور قلب و ارتباط استوار معنوي مؤثر است و شايسته است كه در رابطه با زيارات همه ائمه معصومين (عليهم السلام) اين كار انجام شود. (ص 8)

فهرست

مقدمه، زيارت عاشورا، سند زيارت عاشورا، خصيصة امام حسين (عليه السلام) ، زيارت موساي كليم، سؤال و جواب، ثواب زيارت، آداب زيارت، ثواب گريه بر امام حسين (عليه السلام) ، بركات زيارت عاشورا، آداب خاص زيارت عاشورا، دستور ميرزاي نائيني، زيارت كوتاه حضرت امير (عليه السلام) ، زيارت عاشورا.

110

زيارت عاشورا و دعاي علقمه

خانه كودك. چاپ دوم: قم، انتشارات دليل ما، 1384، 24 ص. (موضوع: زيارتنامه)

*

اين اثر، ترجمه‏اي از زيارت عاشورا و دعاي علقمه است. مهم‏ترين ويژگي اين ترجمه كه آن را از ديگر ترجمه‌ه‏اي مشابه متمايز مي‏سازد، اين است كه براي تدوين آن، به نسخه‏هاي متعدّدي از كتاب‌هاي مصباح المتهجد، تأليف شيخ طوسي مراجعه شده است.

اسامي نسخه‏هاي مراجعه شده عبارت است از: نسخه خطي كتابخانه آستان قدس رضوي، متعلق به سال 502 ق و نسخه خطي كتابخانه آيت‏الله گلپايگاني، متعلق به قرن 10 هجري كه با نسخه ابن ادريس و ابن سكون مقابله شده است و نسخه تصحيح شده آقاي علي اصغر مرواريد و نسخه تصحيح شده اسماعيل انصاري و مفاتيح الجنان شيخ عباس قمي.

در مقدمه كوتاه كتاب، ثواب زيارت و اهميت برگزاري مجالس عزا و يادآوري چند نكته آمده است.

111

زيارت قبور

علي اصغر رضواني. چاپ اول: قم، انتشارات مسجد مقدس جمكران، 1385، 172 ص. (موضوع: مفهوم‏شناسي زيارت)

*

اين اثر، كه در مجموعه «سلسله مباحث شناخت وهابيان» منتشر شده، تحقيقي درباره زيارت قبور و جايگاه آن در فرهنگ اسلامي است كه مؤلف با بهره‏گيري از آيات الهي و احاديث معصومان (عليهم السلام) و با استناد به مهم‏ترين كتاب‌هاي حديث اهل سنت، مانند صحيح بخاري، صحيح مسلم و سنن ابي‏داود، به شرح و تبيين آن پرداخته است:

مؤلف در مقدمه كتاب آورده است:

مسلمانان در طول تاريخ اسلام، بر جواز، بلكه استحبات سفر براي زيارت قبور اولياي الهي اجماع داشته‏اند، اما از ناحيه ابن تيميّه ممنوع شد. زيرا وي اولين كسي است كه از اين مسأله جلوگيري كرده و شديداً با آن مقابله نمود و به حرمت آن فتوا داد. (ص 13)

مؤلف پس از آوردن فتاواي وهابيان، به بيان پاسخ‏هايي مستند پرداخته است.

فهرست

بخش اول / زيارت قبور: فتاواي وهابيان، ادله مشروعيت زيارت قبور، فتاواي علماي اهل سنت درباره زيارت قبور، آثار زيارت قبور،

112

زيارت قبر پيامبر از نظر قرآن و سيره صحابه و...

بخش دوم / حكم طواف بر قبور اوليا: ديدگاه اهل سنت، تحقيقي از علامه مجلسي، اقوال در مسأله (قول به رحمت، قول به عدم استحباب، قول به كراهت، قول به جواز و استحباب).

بخش سوم / بناي بر قبور: فتواي وهابيان، قرآن و بناي بر قبور، مزار بزرگان، بررسي ايرادهاي وهابيان، آثار سازنده بناي قبور اولياي الهي.

بخش چهارم / بناي مسجد، روشن كردن چراغ بر قبور اوليا: فتاواي وهابيان، سيرة مسلمين، اصل وهابيان بر حرمت.

113

زيارتگاه‏ها و زيارتنامه‏هاي سوريه

زكريا بيگدلي. چاپ هشتم: قم، انتشارات شميم كوثر، 1386، 120ص. (موضوع: زيارتگاه‏ها و زيارتنامه‏ها)

*

اين كتاب، راهنماي مختصر، اما مفيدي براي زائران زيارتگاه‏هاي سوريه است. مؤلف در قالب گزارشي از آن سفر روحاني و معنوي، به معرفي مرقدها و زيارتگاه‏هاي شهرهاي سوريه و حلب مي‏پردازد و سيماي كلي زيارتگاه‏ها و مزارهاي آن سرزمين را ترسيم مي‏كند:

از آنجا كه زائرين عزيز خانم زينب (عليها السلام) ، معمولاً هنگام بازگشت از محضر آن بانوي بزرگوار، از روحانيون كاروان‏ها درخواست مي‏كنند كه اسامي اماكن زيارت‏شده سوريه را يادداشت كرده و به آنها تقديم كنند، در جواب اين درخواست، جزوة حاضر تهيه شد كه راهنماي مختصري براي زوّار و گزارشي است از آن سفر روحاني و معنوي. (ص 9)

فهرست

فصل اول / معرفي اجمالي سوريه.

فصل دوم / مراقد اهل بيت در دمشق: مرقد حضرت زينب (عليها السلام) ، زيارتنامه حضرت زينب (عليها السلام) ، مقام حضرت رقيه (عليها السلام) .

فصل سوم / زيارتگاه‏هاي حومه دمشق: حضرت هابيل (عليه السلام) و زيارتنامة ايشان.

114

فصل چهارم / مزارهاي شهر حلب: رأس الحسين، مشهد المحسن.

فصل پنجم / از تهران تا دمشق: نقشه مسير حركت از تهران تا دمشق.

فصل ششم / دانستني‏هاي لازم زائرين: دعاي سفر، آداب سفر، آداب زيارت.

115

سرزمين ماندگار

سيد ابراهيم كلاهدوزان. چاپ اول: قم، انتشارات پارسايان، 1385، 144 ص. (موضوع: زيارتگاه‏هاي اسلامي)

*

اين اثر، كه عنوان فرعي آن «عتبات عاليات در آيينة روايات» است، مجموعه‏اي از سيصد حديث، با موضوع آداب و اعمال سفر و زيارت و زيارتگاه‏هاي اسلامي عراق است.

مؤلف، گزارشي از زيارات اهل بيت (عليهم السلام) در عراق را به طور خلاصه و فضايل زيارت ايشان را از كتاب‌هاي حديثي، مانند بحارالانوار، خصال، تهذيب احكام آورده است.

فهرست

فصل اول / آداب سفر.

فصل دوم / نجف اشرف: وادي‏السلام، مرقد حضرت هود (عليه السلام) ، مرقد حضرت صالح (عليه السلام) ، زيارت حضرت علي (عليه السلام) .

فصل سوم / كربلا: آداب فرات، زيارت حضرت عباس (عليه السلام) ، زيارت امام حسين (عليه السلام) ، مكان‏هاي زيارتي كربلا.

فصل چهارم / كاظمين: زيارت امام كاظم و امام جواد (عليهما السلام) .

فصل پنجم / سامرا: زيارت امام هادي و امام حسن عسكري (عليهما السلام) ، حكيمه خاتون (عليها السلام) .

فصل ششم / بغداد: طفلان مسلم، زيارت نوّاب اربعه، زيارت حضرت سلمان (عليه السلام) .

116

سفيران رستگاري

محمد ملكي. چاپ اول: قم، انتشارات صبح صادق، 1384، 267 ص. (موضوع: امامزادگان)

*

اين مجموعه، شامل سي مقاله، درباره امامزادگان مدفون در ايران، چگونگي ورود آنان به ايران و تحليل و شرح زندگاني آنان است. بيشتر اين مقالات، از نشريه‌هايي همچون فرهنگ كوثر، وقف ميراث جاويدان، پاسدار اسلام و زائر استخراج و در قالب كتاب تدوين شده است.

مقالات به گونه‌اي انتخاب شده كه خواننده با زندگي‌نامة مهم‏ترين امامزادگان ايران (احمد بن موسي در شيراز، جعفر بن موسي در پيشوا، آقا علي عباس در نطنز، امامزاده موسي در كرج، امامزاده جعفر در يزد و سه امامزاده در ساري) آشنا شود.

از سوي ديگر نحوه پرداختن نويسندگان به موضوعات نيز يكسان نيست كه همين امر نيز بر جذّابيت كتاب افزوده است. به طوري كه در اين مجموعه، هم سرگذشت‏نامه امامزادگان وجود دارد و هم مقالات تخصصي درباره معماري آرامگاه‏هاي ايشان.

فهرست

ابراهيم فرزند امام كاظم (عليه السلام) فرماندار يمن، احمد بن موسي آفتاب شيراز، آستانه مباركه بي‏بي هيبت، امام جعفر بن موسي كاظم در پيشوا،

117

امامزاده ابو احمد موسي مبرقع، امامزاده آقا علي عباس، برادران امام رضا (عليه السلام) ، بقعه چهل اختران، بنا و بهسازي مرقد قمر بني هاشم (عليه السلام) ، حسين بن موسي، درآمدي بر مزارها، حضرت معصومه (عليها السلام) اختر تابان آل محمد (عليهم السلام) ، سرزمين آلباني و زيارتگاه عباس بن علي، صندوق منبت امامزاده موسي در كرج، فاطمه‏هاي ده‏گانه، معماري محلي مازندران، سه امامزاده شهر ساري.

118

سلام بر پرچم افراشته

سيد مجتبي بحريني. چاپ اول: تهران، انتشارات منير، 1377، 288 ص. (موضوع نقد و تفسير زيارتنامه)

*

اين كتاب، شرحي بر سلام‏هاي زيارت آل ياسين است. مؤلف با بهره‏گيري از مهم‏ترين كتاب‌هاي معارف اسلامي، به شرح و تبيين اين زيارت مقدس پرداخته است:

در ميان مذاهب و مكاتب و در بين همه اديان و مرام‏ها، اين مكتب است كه بر خود مي‏بالد و افتخار مي‏كند كه در كنار همة دانشكده‏هاي علوم و معارف اسلامي از تفسير و حديث و فقه و كلام و اخلاق كه بر كرسي‏هاي آنها استاداني پاك و آگاه و عالم و معصوم تكيه صدارت زده‏اند، من دو دانشكده و دو مدرسه ديگر دارم به نام مدرسة دعا و زيارت كه نخستين مدرّس اين مدرسه، حضرت خاتم الانبيا (صلّي الله عليه وآله) است.

(ص 17)

مؤلف در جاي جاي كتاب، از اشعار عرفان شاعري چون بابا طاهر، مولوي، عين القضاة همداني، سنايي غزنوي، حافظ شيرازي، صائب تبريزي و فيض كاشاني بهره برده كه بر جذّابيت و تأثيرگذاري كتاب افزوده است.

بررسي اسناد زيارت آل ياسين و خصوصيات و تركيب و چهارچوب

119

اجمالي اين زيارت، به عنوان مقدمه‏اي بر شرح آن آمده است:

دعاها و زياراتي كه از ناحيه سامية آخرين مدرّس اين مدرسه و استاد پاياني اين دانشگاه، يعني عبد مطلق معبود و محبّ مطلقه موعود كلمة الله المحمود، صدر نشين كرسي حشمت و اقتدار در پس پرده غيبت، وجود مسعود حضرت اباصالح المهدي (عليه السلام) صادر شده، از لطافت خاصي برخوردار است... اين زيارت، مجمع البحرين و مُلتقي النورين است، هم زيارت است و هم دعا. (ص 22)

فهرست

فصل اول / درباره زيارت آل ياسين: برخي از منابع زيارت، زيارت شريفه آل ياسين را چه كسي نقل كرده است؟ خصوصيات اين زيارت، تركيب و چهارچوب اجمالي اين زيارت.

فصل دوم / شرح سلام‏ها، و توضيح درودها: سلام علي آل ياسين، السلام عليك يا داعي الله و رباني آياته، السلام عليك يا باب الله و ديان دينه.

120

سلوك سرخ

مهرداد ويس كرمي. چاپ اول: اصفهان، انتشارات انتظار سبز، 1381، 110 ص. (موضوع: نقد و تفسير زيارتنامه)

*

اين نوشتار، شرحي عرفاني بر زيارت عاشورا است كه مؤلف با بهره‏گيري از آيات قرآن و احاديث اهل بيت (عليهم السلام) ، به بيان اسرار و لطايف عرفاني آن پرداخته است.

به عقيدة مؤلف، زيارت و ادعيه را مي‏توان از دو منظر مورد توجه قرار داد. منظر اول: از آن جهت كه ادعيه و زيارات، حاوي معارف عميق اعتقادي است، بيشترين توجه و عنايت شارحان، متوجه اين جنبه ارزشمند شده‏ است، اما از منظر دوم: ابعاد معنوي و عرفاني زيارات كه سالك الي الله را با خود به مقصد مي‏كشاند و او را تا وصول به سر منزل مقصود راهنمايي مي‏كند، مورد توجه است:

در اين نگاه، ادعيه و زيارات، حكايت از سلوك عملي معصوم مي‏نمايد و هنگامي كه سالك الي الله از لفظ و مفهوم گذر مي‏كند و به بطن وقايعي كه در وراي آن مستور است، راه پيدا مي‏كند، جان خود را درمتن وقايع مشاهده مي‏كند و عملاً به سوي مقصد رهسپار مي‏گردد.

منظر اول، كمين‌گاه لفظ و مفهوم است و زبان و عقل زائر به شكار در اين كمين‌گاه مي‏پردازد.

121

در حالي كه در منظر دوم، جان زائر در باطن زيارت شناور مي‏شود و پيش از آن كه به صيد بپردازد، اسير صيادِ قهاري مي‏شود كه او را به ساحل قرب مي‏كشاند. (ص 9)

فهرست

نيازمندي عالم انساني به صراط و ميزان، توضيحي درباره عقل عملي و عقل نظري، ضرورت همراهي تزكيه با تعليم، مراتب عقل عملي، جايگاه طواف در زندگي بشر، نقش ابا عبدالله الحسين (عليه السلام) در هدايت بشر، رواياتي در فضيلت زيارت عاشورا، عاشورا و احياي اسلام، فلسفه القاي زيارت عاشورا، مراتب سلام، مراتب لعن.

122

سمريّه

ابوطاهر سمرقندي، به كوشش ايرج افشار. چاپ سوم: تهران، انتشارات فرهنگ ايران زمين، 1343، 144 ص. (موضوع: مزارات)

*

اين كتاب، در بيان مزارها و احوال جغرافيايي و طبيعي شهر سمرقند است و جزو منابع مهم، درباره شناخت اين شهر كهن محسوب مي‏شود:

سمريه اگر چه قديمي نيست، اما مشحون به فوايد و براي ما ايرانيان، گويندة تاريخ شهري است كه يادش با شعر شيخ شيراز در قلب و روح ما همواره زنده است و آثار فكر اسلامي و مظاهر معارف ايراني را كه از قرون اولاي اسلام در اقصاي خراسان منتشر شده بوده است، به روز بر ما بازگو مي‏كند. (ص 6)

مؤلف كتاب، ابوطاهر خواجه سمرقندي نام دارد. خاندان وي به نحوي كه از مطالب كتاب بر مي‏آيد، اهل علم بوده‏اند. تاريخ دقيق تأليف كتاب معلوم نيست، اما با توجه به اين نكته كه در روز پنجشنبه، 16 جمادي الاولي 1251 به استنساخ كتابخانة مزار قثم بن عباس پرداخته (سمريه، ص 58)، در همين سال (1251) مشغول نگارش كتاب بوده است.

ابوطاهر، كتاب را بر يازده فصل و يك خاتمه تقسيم مي‏كند، اما ظاهراً توفيق به انجام رسانيدن آن را نيافته و چاپ‏هاي موجود، نه باب را در بر دارند:

123

اين كمينة مخلص به اسم ابوطاهر خواجه سمرقندي، بعد از تفتيش بسيار نشانِ خاك جاي ايشان را معلوم كرده، غبار آستان ايشان را به ديدة خود توتيا كرده است، مي‏خواهد كه علامت‏ها و نشان‏هاي ايشان را در اين كتاب بيان نمايد و آنچه از احوالات و مقامات ايشان معلوم كرده است، آن را در اثناي مزار ايشان ذكر كند؛ شايد كه زيارت كنندگان مزار ايشان در حقّ اين متحيّر، عاقبت كار دعاي خير نمايند. (ص 14)

فهرست

فصل اول / در بيان سبب نام اين شهر به سمرقند.

فصل دوم / در بيان آن كه اول اين شهر را كدام شخص بنا كرد و عمارت آن از كسيت؟

فصل سوم / در بيان خاصيت هواي اين شهر در چهار فصل.

فصل چهارم / در بيان وضع زمين و طرح اطراف اين شهر.

فصل پنجم / در بيان كوه‏هايي كه در اطراف اين شهر واقع‏اند.

فصل ششم / در بيان نهرها و چشمه‏هاي اين شهر و اطراف آن.

فصل هفتم / در بيان غارها و خاك‏هاي اطراف اين شهر.

فصل هشتم / در بيان خاصيت مساجد و صفت مدرسه‏هاي اين شهر.

فصل نهم / در بيان علامت‏هاي آن و نشانه‏هاي مزارات آن شهر و برج‏هاي آن.

فصل دهم / در بيان زيارات قبور و طريق آن.

فصل يازدهم / در بيان عبرت از اهل گورستان و نصيحت دوستان.

خاتمه: در تعليم آداب بر اهل اين ولايت و تجربيات كه لايق به اين كتاب است.

124

شدّ الازار في حطّ الاوزار عن زوّار المزار

معين الدين ابولقاسم جنيد شيرازي، تصحيح محمد قزويني و عباس اقبال. چاپ اول: تهران، چاپخانه مجلس، 1328، 621 ص. (موضوع: مزارات اسلامي)

*

اين اثر، يكي از نخستين و پرآوازه‏ترين كتاب‌ها دربارة مزارها، در شرح احوال و تعيين محل قبر سيصد و پانزده نفر از عالمان، عارفان و شاهاني است كه در شيراز دفن شده‏اند. از اين كتاب با نام‏هاي «المزارات»، «مزارات» و «مزارات شيراز» نيز ياد شده است.

انگيزة تأليف اين كتاب، راهنمايي زائران مزارهاي شيراز بوده، بنابراين كتاب را به عدد ايام هفته، به هفت قسمت يا هفت نوبت، شامل ذكر مدفونين يكي از قبرستان‏هاي معروف شيراز تقسيم نموده تا زيارت كننده، هر كدام را به نوبت در يكي از ايام هفته و اگر نتواند هر كدام را در يك شب جمعه يا صبح شنبه زيارت كند و به اين ترتيب، تمام آنها را در هفت روز يا هفت هفته به انجام برساند. اين هفت نوبت يا هفت قسمت به اين ترتيب است:

نوبت اول: در ذكر مدفونين قبرستان شيخ كبير

نوبت دوم: در ذكر مدفونين قبرستان باهليه

نوبت سوم: در ذكر مدفونين قبرستان دار السلم

نوبت چهارم: در ذكر مدفونين قبرستان امّ كلثوم و شيرويه

نوبت پنجم: در ذكر مدفونين قبرستان باغ نو

125

نوبت ششم: در ذكر مدفونين قبرستان جامع عتيق

نوبت هفتم: در ذكر مدفونين قبرستان مصلّي

مؤلف در مجموع، احوال سيصد و پانزده نفر را شرح كرده كه سيصد و پانزدهمين و آخرين آن، شيخ مشرف الدين مصلح بن عبدالله سعدي شيرازي است. درباره اهميت اين كتاب، در مقدمه آمده است:

هر چه در باب اهميت شدّ الازار از جهت احتواي آن بر مطالب تاريخي و رجالي و معروفة الكتبي نوشته شود، زائد است، زيرا مؤلف اين كتاب با اين كه مورّخ نبوده و به همين جهت اغلاط و مسامحات زياد به زبان و قلم او جاري شده، باز به علت قدمت زمان و دسترسي داشتن به يك عده كتبي كه حاليه ديگر اثري از آنها بر جا نيست و معاصر بودن با پاره‏اي از اشخاص و وقايعي كه در اين كتاب به ذكر آنها پرداخته، معلومات گران‏بهايي به دست داده است كه ساير مآخذ تاريخي موجود، از آنها خالي است و اين جمله به روشن كردن بسياري از حوادث تاريخي مربوط به فارس و نواحي مجاور آن و ترجمة احوال جمعي از رجال منتسب آن سرزمين‏ها، كمكي شايان مي‏نمايد. (ص ج)

اين كتاب توسط عيسي پسر مؤلف، به فارسي ترجمه شده و «ملتمس الاحبا خالصاً من الريا» نام دارد كه به همت دكتر نوراني وصال در شيراز، به چاپ رسيده است. اين ترجمه به «هزار مزار» و يا «هزار و يك مزار» شهرت دارد.

فهرست

مدفونين قبرستان شيخ كبير: شيخ كبير ابوعبدالله خفيف، ابواحمد كبير، ابوحيان علي صوفي التوحيدي، سيد مرتضي واعظ.

مدفونين قبرستان باهليه: شيخ باهلي، سيبويه نحوي، ابوعبدالله المقاريضي، فخرالدين احمد بن محمد الصادق.

126

مدفونين قبرستان دارالسلم: شيخ سلم بن عبدالله صوفي، ابوالسائب، ابومبارك عبدالعزيز و...

مدفونين قبرستان امّ كلثوم: السيدة امّ كلثوم، ابابكر زاهد، ابوسعيد ساوجي، شيخ شهاب الدين سهروردي و...

مدفونين قبرستان باغ نو: شيخ منذر بن قيس، ابوبكر بن علي تركي.

مدفونين قبرستان جامع عتيق: سيد امير احمد بن موسي بن جعفر، سيد محمد بن موسي، سيد عزالدين اسحاق و...

مدفونين قبرستان مصلي: شيخ معاذ، رستم بن عبدالله خراساني، شاه شجاع، سعدي شيرازي.