بخش 6

127

شرح زيارت جامعه كبيره

حسين همداني درودآبادي، ترجمه محمد حسين نائيجي. چاپ دوم: قم، انتشارات مسجد مقدس جمكران، 1385، 782 ص. (موضوع: نقد و تفسير زيارتنامه)

*

اين كتاب، ترجمه كتاب «الشموس الطالعه» است كه در آن، اسرار و معاني عرفاني اين زيارت مقدس شرح و تبيين شده است. مؤلف در مقدمه خود آورده است كه اين شرح را از كسي نگرفته و از هيچ كتابي اقتباس نكرده، بلكه آن را با كمك امام رضا (عليه السلام) ، به نگارش در آورده است، لذا او در اين كتاب، از كتاب‏هاي ديگران نقل قول نمي‏كند:

شبي مولا و سيّدم حضرت ابوالحسن امام رضا (عليه السلام) را در خواب ديدم. با دو دليل امامت خود را براي من ثابت كرد و جامي به من داد. آن را گرفتم و نوشيدم و از خواب بيدار شدم... در اين هنگام بر طبق عادت به قرائت قرآن و صحيفه و غير آنها مشغول شدم. پس نفس خود را از غير از آنچه بود، يافتم. گويا معلمي مرا راهنمايي كرد تا من از آيات استنباط كنم و معاني پوشيده اخبار و آثار را به دست آوردم... پس به خاطرم رسيد كه شكرانه اين نعمت را حديث آن بر ديگران بدانم. به همين خاطر كتابي در شرح زيارت جامعه ساختم و نام آن را «الشموس الطالعة من مشارق الزيارة الجامعة» يعني خورشيدهاي تابان از افق زيارت جامعه ناميدم. (ص 27)

128

مترجم درباره اهميت كتاب در مقدمه خود آورده است:

مطالب آن تازه و بكر است و در جاهاي ديگر نمي‏توان به دست آورد، لذا اهل تحقيق شايسته است در آن بنگرند و از آن استفاده كنند. افق مطالب اين شرح بسيار دور و گوهرهاي آن بي‏شمار است. مصنف در درياي بي‏پايان علوم اهل بيت (عليهم السلام) غوطه خورده و مرواريدهاي شاهواري را در ساحل اين كتاب فراهم آورده است. (ص 17)

از آنجا كه مؤلف در اين اثر، اسرار عرفاني و نكته‌هاي لطيف و دقيق اين زيارت را بيان كرده، شايد زبان آن براي عموم قابل فهم نباشد و در ابتدا دشوار به نظر آيد. مترجم در اين درباره مي‌نويسد:

رسيدن به قله فكر و عمق انديشه و قاف قلب مؤلف، براي كسي كه شروع به مطالعة شرح آن مي‏كند، دشوار است، ليكن آشنايانِ به زبان اگر اندك حوصله كنند و در مطالب بيان شده انديشه كنند، آنها را شيرين مي‏يابند و در فقرات مختلف از مقامات پر عظمت ائمه (عليهم السلام) ، شمّه‏اي خواهند بوييد. (ص 17)

علت دشواري زبان كتاب اين است كه سخن گفتن از مطالب عرشي و پايبند كردن به الفاظ خاكي، كاري دشوار است، به ويژه اگر در بيان مقام خلفاي الهي باشد كه انديشة بشر در ساحل آنها به گل مي‏نشيند و متحيّر و حيران مي‏ماند، كساني در عظمت به آن پايه صعود كرده‏اند كه به خلافت الهي نائل شده و ظلّ الله و ساية گسترده آفرينش هستند.

فهرست

مقدمه / زيارت وداع، در حمد و ثناي خداوند، در دوستي اهل بيت (عليهم السلام) ، در ادب زيارت، حقيقت زيارت، در تفسير عرفان طهارت و غسل زيارت، در حكمت تكبيرهاي قبل از زيارت، اركان اسم الله.

شرح زيارت / حقيقت نبوت، در مرتبه ذكر، سدرة المنتهي چيست؟ در

129

مراتب حقيقت، در حقيقت محمديّه، مقامات سه گانه عالم شهادت، در معناي وحي، در تفاوت رسول و نبيّ و امام و محدث، در معناي عقل و خرد، در حقيقت معبوديت، مراد از امانت چيست؟ سرّ خاتميت، در معاني هدايت، معاني تقوي، در معاني داعي بودن امام، هدف خلقت، درخت آدم چه بوده است؟ در توقيفيّت اسماء و...

130

شرح زيارت عاشورا

علي اصغر عزيزي تهراني. چاپ دوم: تهران، انتشارات دارالصادقين، 1376، 246 ص. (موضوع: نقد و تفسير زيارتنامه)

*

اين نوشته، شرحي تاريخي ـ سياسي بر زيارت عاشورا است كه در آن سعي شده، به ابعاد مختلف اين زيارت ـ به ويژه جنبه‏هاي تاريخي سياسي ـ توجه شود:

اين زيارتنامه، منشوري است كه از هر جهت نوري از آن جلوه‏گر است، چرا كه اين صحيفه، بهانه‏اي براي بيان مختصر، اما كامل، از معارف اسلام‏شناسي، معرفت شناسي، امام‏شناسي، جامعه‏شناسي و انسان‏شناسي است. پس چنان‌كه از هدف تعليم آن مي‏توان فهميد، بايد به خواندن ظاهر اين زيارت اكتفا نكرد، بلكه به عمق معاني آن دقت نموده تا بهره لازم گرفته شود. (ص 13)

پس از بيان اسرار اجتماعي ـ سياسي اين زيارت، معارف و دقايق عرفاني زيارت عاشورا نيز مدّ نظر مؤلف بوده اما كمتر از جنبة مصائب ظاهريِ عاشورا بحث شده است:

زيارت، مفسّر و مبين دعاست، به طوري كه دعا بدون زيارت، به جاي رشد و بالندگي و سازندگي فرد و اجتماع، به فريبندگي و ناداني و گمراهي بشر دعوت مي‏نمايد؛ زيرا دعاي

131

بدون زيارت، به معناي دعاي بدون امامت است. دعاي همراه زيارت، به معناي توحيد به همراه مبارزه با تضادّ طبقاتي، مبارزه با فساد در منكرات فردي، اجتماعي و اقتصادي است.

(ص 19)

با خواندن زيارت امام حسين (عليه السلام) و ياد او، خداي مستضعفان و محرومان و ستمديدگان تاريخ، درون انسان زنده شده و تمام كساني كه در طول تاريخ با نام خدا و پيام‏آوران او، به استضعاف و استثمار و استبداد مردم مشغول بوده‏اند، زير سؤال مي‏روند كه چرا دم از مناجات و ارتباط با خدا زده ولي با همدستي شيطان‌ها و اطاعت نفس، به خيانت و ظلم به مردم مي‏پردازند.

فهرست

فصل اول / زيارت و دعا: اهميت زيارت امام حسين (عليه السلام) در روايات، ثمرات اهتمام به زيارت امام حسين (عليه السلام) ، آثار اجتماعي و سياسي زيارت، كربلا و انقلاب ايران، آداب زيارت امام حسين (عليه السلام) ، بررسي كوتاه آداب زيارت، كيفيت و سند زيارت عاشورا، داستان در اثر خواندن زيارت عاشورا.

فصل دوم / معناي سلام، در قرآن، سلام بر امام حسين (عليه السلام) ، شرح كلمه اباعبدالله (عليه السلام) ، شرح جامعه شناسانة ثار، لعن در قرآن، شرح برائت از دشمنان اهل بيت (عليهم السلام) و...

132

شفاعت و توسل

سيد محمد كاظم روحاني. چاپ هفتم: قم، دفتر نشر معارف، 1385، 88 ص. (موضوع: مفهوم‏شناسي شفاعت و توسل)

*

اين نوشتار، چهاردهمين دفتر از مجموعه پرسش‏ها و پاسخ‏هاي دانشجويي است كه پاسخ به سؤالات دانشجويان، درباره شفاعت و توسل است.

مؤلف با استناد به كتاب‌هاي تفسيري و حديثي مانند: تفسير الميزان، صحيح مسلم، صحيح بخاري، سنن ابن ماجه، من لايحضره الفقيه و... و بهره‏گيري از آثار شهيد مطهري و آيت‏الله سبحاني، پاسخ‏هايي مستدلّ به پرسش‌هاي دانشجويان ارائه كرده و مفهوم شفاعت و توسل را از ديدگاه اسلام، به خوبي ترسيم نموده است:

شفاعت از ماده شفع، به معناي زوج در مقابل وتر به معناي فرد گرفته شده است. گويا شخصي كه متوسل به شفيع مي‏شود، نيروي خود را به تنهايي براي رسيدن به مقصود كافي نمي‏بيند، بدين جهت نيروي شفيع و ميانجي را به آن ضميمه مي‏كند تا به مقصود خود نايل آيد. (ص 11)

همچنين در اين اثر، مفهوم و حقيقت توسل و ديدگاه ‏انديشوران دربارة آن آمده است:

133

توسل در لغت به معناي مدد جستن از وسيله، براي نيل به مقصود است. انسان براي رسيدن به مراد خويش، بايد به اسباب و واسطه‏هاي فيض متوسل شود. ايجاد مزرعه‏اي آباد، جز از طريق شخم زدن زمين و كاشتن نهال و دادن آب و كود به مقدار مشخص و زمان معين امكان پذير نيست. بر اين اساس، توسل به معناي استفاده از اسباب، لازمه زندگي انسان در مباني است كه بر آن، قانون اسباب مسببات حاكم است. (ص 49)

فهرست

فصل اول / شفاعت: مفهوم واقعي شفاعت چيست و اقسام آن كدام است؟ نظر اهل سنت و فرقه وهابيت در مورد شفاعت چيست؟ شرايط شفاعت شوندگان چيست؟ آيا شفاعت موجب جرأت افراد بر گناه مي‏شود؟ آيا شفاعت عدالت خدا را زير سؤال نمي‏برد؟

فصل دوم / توسل: مقصود از توسل چيست؟ چرا در حالي كه خدا وجود دارد، به پيامبر و امام متوسل مي‏شويم؟ آيا توسل در زمان پيامبر سابقه داشته است؟ چگونه؟ به چه كساني مي‏توان توسل نمود؟ مدرك دعاي توسل چيست؟ آيا اين روش توسل كه الآن وجود دارد، روش درستي است؟

134

شفاعت و زيارت

جمعي از محققان. چاپ اول: تهران، انتشارات كانون انديشه جوان، 1386، 165، ص. (موضوع: مفهوم‏شناسي زيارت)

*

اين اثر، پاسخ‌نامه‏اي به پرسش‌ها و شبهه‌هايي است كه در قلمرو مفاهيمي چون شفاعت و زيارت اهل قبور وجود دارد. محققان اين كتاب، پس از مطالعه آثار آيت‏الله جعفر سبحاني و با الهام از ديدگاه‏هاي ايشان، پاسخ‏هايي كوتاه اما مستند و مستدل به پرسش‏هاي مطرح شده داده‏اند. در مقدمه كتاب آمده است:

كانون انديشه جوان برآن است تا مخلصانه و مشتاقانه، از ساحت ارجمند پژوهشگران استمداد كند و براي پرسش‏هاي معاصر، پاسخ‏هايي متقن و روزآمد فراهم آورد... اين كتاب حاصل يكي از همين كوشش‏هاي همدلانه در باب موضوعات دين پژوهي است كه در حلقه نقد و پاسخ حكمت و دين‌پژوهي كانون، با همفكري و تلاش جمعي، به بررسي برخي از مهم‏ترين پرسش‏ها و شبهات پيرامون شفاعت و زيارت پرداخته و پاسخ‏هاي ارائه شده را با الهام از ديدگاه‏هاي آيت‏الله سبحاني، پس از ارزيابي، تكميل و بازنويسي، در اين دفتر گرد آورده‏اند. (ص 8)

همان گونه كه در مقدمه كتاب اشاره شده، محققان اين اثر، با زباني

135

ساده و روان، به شرح و تبيين مفهوم شفاعت و زيارت و شبهات آن پرداخته‏اند و با استناد به قرآن و كتاب‌هاي حديثي اهل سنت مانند: سنن بيهقي، سنن ابي داود، صحيح بخاري و... و كتاب‌هاي حديثي شيعه مانند: اصول كافي، بحارالانوار، علل الشرايع و... جايگاه رفيع اين دو مفهوم ديني را ترسيم كرده‏اند.

فهرست

بخش اول / شفاعت: شفاعت يعني چه؟ آيا شفاعت از ديدگاه قرآن پذيرفته شده است؟ چه كساني شفاعت مي‏كنند؟ شفاعت با واسطه‏گري دنيوي چه تفاوتي دارد؟ آيا درخواست شفاعت با توحيد در عبادات منافات ندارد؟

بخش دوم / زيارت قبور: آيا زيارت قبور، آثار و پيامدهاي سودمندي در پي خواهد داشت؟ آيا زيارت قبرها از ديدگاه قرآن و روايات پذيرفته شده است؟ ديدگاه قرآن درباره زيارت قبر پيامبر (صلّي الله عليه وآله) چيست؟ نظر اسلام درباره زيارت بانوان چيست؟ آيا سفر براي زيارت و مرقد پيامبر (صلّي الله عليه وآله) جايز است؟

136

شور عندليب

صادق دارابي، به كوشش ميرزا عبدالمهدي عندليبي. چاپ اول: قم، انتشارات انصاريان، 1385، 584 ص. (موضوع: نقد و تفسير زيارتنامه)

*

اين اثر، شرحي بر زيارت «مفجعه» است كه مؤلف با بهره‏گيري از آيات الهي و احاديث اهل بيت (عليهم السلام) آن را به رشته تحرير درآورده است. درباره تاريخچه اين زيارت، در مقدمه كتاب آمده است:

زيارت مفجعه، بنا بر رأي صاصب‏نظران، انشا و پرداخته مولي محمد رسول، فرزند عبدالعزير كاشاني، شاگرد محقق و فقيه بزرگ، مولي احمد نراقي است. وي مضامين اين زيارت را از زيارت‏هاي مأثور حضرت ابي عبدالله الحسين (عليه السلام) كه املا و انشاي ائمه معصومين (عليهم السلام) است، اقتباس كرده، و مخصوصاً از زيارتي كه صاحب نفس قدسيه سيد ابن طاووس در كتاب مصباح الزائر از سيد مرتضي نقل كرده، بيشتر اقتباس و نقل نموده است. (ص 8)

خوانندة كتاب با خواندن اين شرح، با حوادث و وقايع كربلا و شهادت امام حسين (عليه السلام) و يارانش همراه مي‏شود و بر مصايب آنان مي‏گريد. در جاي جاي كتاب، اشعاري از مؤلف در مصيبت خاندان امام حسين (عليه السلام) آمده كه بر غناي كتاب افزوده است:

مرا زين گفتگو نيكو بياني * به ياد آمد مناسب داستاني

137

كه چون در كربلا از تيغ كفّار * قلم شد چون علم قدّ علمدار

جوانان جملگي با جسم گلگون * گلوي تشنه غلتيدند در خون

در آن وادي ميان قوم عدوان * شه دين ماند و اشك وآه طفلان

(ص 228)

مؤلف ابتدا فرازهايي از اين زيارت را آورده و تحت عنوان «نگارش اول: در معني تحت اللفظي»، معناي جملات را به طور مختصر بيان مي‏كند. سپس تحت عنوان «نگارش دوم: در قواعد و احكام صناعيّه» كلمات را تجزيه و تركيب مي‏كند و معاني مختلف آن را بيان مي‏دارد:

السلام عليك يابن فاطمة الزهراء سيدة نساءالعالمين، السلام عليك يا اخاالحسن: درود بر تو اي پسر فاطمة رخشنده و اي برادر حسن... فاطمه، وصف مؤنث است از يفطم فطما... معني لغوي فطم، فصل و قطع است. زهرا مؤنث است، مذكر آن ازهر از زهر يزهر است... (ص 167)

پس از اين بخش‏هاي مقدماتي، در بخشي با عنوان «نگارش سوم: در ذكر مجملي از اخبار و برخي از مصائب»، به شرح كامل و مبسوط زيارات مي‏پردازد و ابعاد مختلف معنايي آن را با استناد به آيات و روايات، بازگو مي‏كند:

بدان كه نسبت فاطمي از براي ائمه نسبتي است كه عامه و خاصه ايشان را به آن نسبت تعظيم و تكريم مي‏نمايند... فضايلي كه خداوند به دختر خاتم الانبيا عطا فرموده، به هيچ يك از بنات پيغمبران گذشته نداده، بلكه بعضي از محققين در افضليت انبياء سواي اميرالمؤمنين و ائمه طاهرين، بر فاطمه تأمل دارند. (ص 175)

فهرست

مقدمه / شرح احوال مؤلف.

باب الاول / في توضيح لغة: الزيارة و ثواب زيارة الحسين.

باب الثاني: في سند الزيارة و بيان صيغة المفجعة و معناها.

العنوان الاول: المعتبر عن الامام الثاني عشر كما في الذكر المختصر.

العنوان الثاني: از عناوين اثني عشريه مشتمل بر عناوين ثلاث.

138

شوق ديدار

محمدمهدي ركني. چاپ پنجم: مشهد، بنياد پژوهش‏هاي اسلامي آستان قدس رضوي، 1386، 316 ص. (موضوع: آداب و رسوم زيارت)

*

اين كتاب، دربارة زيارت و آداب و رسوم اين آموزة اصيل اسلامي نوشته شده است. مؤلف با بهره‏گيري از آيات الهي و روايات ا‌هل بيت (عليهم السلام) و با استناد به مهم‏ترين آثار شيعه و اهل سنت مانند: صحيح مسلم، صحيح بخاري، كامل الزيارات، مفاتيح الجنان و... به شرح و تبيين اين مفهوم مهم پرداخته و جايگاه والاي آن را در فرهنگ اسلامي ترسيم نموده است.

مؤلف در مقدمه، دربارة انگيزه خود از تأليف اين كتاب مي‌نويسد:

با آن كه اين سنت اسلامي همواره در بين شيعيان رواج داشته، اما غير از كتاب‏هايي كه علماي زمان شناس گذشته بر طبق نياز و به سبك آن روزگار تأليف كرده‏اند، كتابي تازه به نظر نرسيد كه اين برنامه مذهبي ـ اجتماعي را چنان كه شايسته آن است، براي عموم، تحليل و توجيه نمايد و از ابعاد گوناگون در آن بحث كند. اين بنده شرمسار به احساس ضرورت مذكور و خالي بودن جاي چنين اثري، گام نخستين را برداشت، به اين اميد كه خوانندگان را نوشتاري گويا و كتابي راهنما در معرفي زيارت و آداب و فضايل آن باشد. (ص 12)

بيان اهميت فرهنگي ـ اجتماعي بارگاه‏هاي ملكوتي امامان و پاسخ

139

شبهه‌هاي منكران، از ديگر اهداف نويسنده است كه با استناد به منابع مهم اسلامي، با قلمي روان و شيرين، به خوبي از عهده اداي آن برآمده است.

نگاهي كوتاه به درون‏ماية زيارت‏ها، از ديگر بخش‏هاي مهم اين كتاب است كه خواننده را با ابعاد مختلفي از زيارتنامه‏هاي اهل بيت (عليهم السلام) آشنا مي‏كند.

از ديگر ويژگي‏هاي مهم اين تحقيق، بهره بردن از آثار شهيد مطهري، آيت‏الله مكارم شيرازي و ديگر عالمان معاصر است كه بيان ديدگاه‏هاي آنان، در كنار نظريات عالمان گذشته، دايرة المعارف كوچكي از معارف اعتقادي ـ اخلاقي را فرا روي خوانندگان مي‏گذارد.

فهرست

بخش اول / زيارت و آداب آن: زيارت در بعد تاريخي، پاسخ به يك شبهه، انگيزه فطري زيارت، ادب زيارت، آداب سفر، ارزيابي و خودسازي.

بخش دوم / مشاهد امامان در گذرگاه زمان: نخستين عبادتگاه، بازسازي خانه خدا، مزار امام مركز عبادت و معرفت، مرقد شريف سيد شهيدان در گذرگاه زمان.

بخش سوم / زيارت در احاديث: اهميت زيارت در احاديث، فضيلت زيارت پيامبر اكرم (صلّي الله عليه وآله) و جواز آن، اهميت زيارت عاشورا و ثواب آن، آداب باطني و حالات زائران حسيني.

بخش چهارم / منكران زيارت: تاريخچه آيين وهابي، استحباب زيارت قبور، توسل و شفاعت جستن، سنگ نوشته بر قبور، فتواي فقيهان.

بخش پنجم / درون‏مايه زيارت‏ها: نمونه‏اي از زيارت‏ها، اسلام شعار اسلام، زيارت جلوه‏گاه توحيد، تولّي و تبرّي، دعا و زيارت، ارزش ادبي زيارت، تصحيح فرهنگ زيارت.

140

شهر پيامبر

حبيب يغمايي. چاپ اول: تهران، بي‏نا، 1354، 47 ص. (موضوع: زيارتگاه‏هاي اسلامي)

*

اين اثر، سفرنامه‌اي منظوم از سفر حج است كه شاعر تحت تأثير «مشاهدة مشاهد متبركه» سروده است. در مقدمه كتاب آمده است:

زهي توفيق كه استاد حبيب يغمايي گرامي، مدير مجله ادبي يغما كه خود از سادات موسوي است به طواف مكه معظمه موفق و به زيارت مدينه طيّبه مشرّف و به يمن حُسن عقيدت، تحت تأثير مشاهد متبرّكه، طائر شوقش پر گشوده و در اين‏باره نيكو اثري سروده است كه سرود اهل ايمان و بيان احساس همه مسلمانان جهان است.

الحق اين سفرنامة منظوم، بهترين ره آورد او و اهل دلِ دور از ديار وحي را ارمغاني بس نيكوست. (ص 6)

شاعر با زباني ساده و روان، شهر مدينه و زيارتگاه‏هاي آن را توصيف كرده است:

چون ز شهر مدينه ياد آرم * اشك حسرت ز ديدگان بارم

ياد آن روزها كنم بسيار * كه بدانجا فكنده بودم بار

***

برتر از بقعة رسول امين * نبود بقعه‏اي به روي زمين

141

مهبط وحي و مصدر الهام * جايگاه رسيدن پيغام

آن مقدس سرا كه جبرائيل * پر فروهشته از پي تنزيل

مسكن دُخت برگزيدة او * مولد نور هر دو ديدة او

در پايان كتاب، دربارة اشخاصي كه نامشان در كتاب آمده، توضيح مختصري بيان شده است، اشخاصي چون، ابو ايّوب انصاري، ابوسعيد خدري، ابولبابه، اسعد بن زرارة بن عدس، امّ البنين، اوس بن ثابت، بلال بن رباح و حمزة بن عبدالمطلب.

142

عتبات عاليات عراق

اصغر قائدان. چاپ اول: تهران، نشر مشعر، 1383، 225 ص. (موضوع: زيارتگاه‏هاي اسلامي)

*

اين نوشتار، تاريخچه‏اي از آثار و اماكن مقدس عراق است كه مؤلف با بهره‏گيري از مهم‏ترين منابع تاريخ اسلامي، مانند تاريخ ابن اثير، سفرنامه ابن بطوطه، العبر ابن حلدون، عمدة الطالب ابن عنبه و تاريخ طبري، آن را به نگارش درآورده است:

در اين نوشتار، آثار و مكان‏هاي مقدس عراق كه در اصطلاح از آن به عتبات عاليات ياد مي‏شود، ارائه و بررسي خواهد شد. از لحاظ لغوي، عتبات جمع واژه عتبه است و به آستانة در گفته مي‏شود. جايي كه مماس با زمين قرار مي‏گيرد. آستانة در، نخستين جايي است كه زائر به هنگام ورود به حرم، بر آن قدم مي‏گذارد. (ص 22)

نويسنده در پيش درآمد خود، موقعيت جغرافيايي و تاريخي عراق را به طور خلاصه بيان كرده و سپس در چهار فصل، به معرفي پنج منطقه (نجف اشرف، كوفه، كربلا، سامرا، كاظمين) پرداخته است. در معرفي هر كدام از اين مناطق نيز ابتدا موقعيت جغرافيايي و تاريخي آن منطقه بررسي شده و در ادامه، تاريخچه بناي بارگاه‏هاي آن منطقه آمده است.

143

فهرست

فصل اول / نجف اشرف: موقعيت جغرافيايي و تاريخي نجف، تاريخچه بناي مرقد و بارگاه امام علي (عليه السلام) ، آثار و اماكن حرم مطهر، مسجدهاي نجف، قبرستان وادي‏السلام، مقبره علمان و بزرگان دين، مزار حاكمان و دولتمردان، آثار تاريخي نجف.

فصل دوم / كوفه: موقعيت جغرافيايي و تاريخي كوفه، آثار اسلامي و عناصر كوفه (مسجد كوفه، مسجد سهله، خانه امام علي (عليه السلام) )

فصل سوم / كربلا: موقعيت جغرافيايي، وجه تسميه، تاريخ ساختمان حرم، آثار و اماكن حرم، بارگاه و مرقد حضرت عباس، ساير مقبره‏ها و مزارات كربلا، آثار تاريخي كربلا.

فصل چهارم / كاظمين، بغداد، مدائن: تاريخچه حرم كاظمين، قبرهاي علما و پادشاهان در كاظمين و بغداد و مدائن.

فصل پنجم / سامراء: موقعيت جغرافيايي و تاريخي، تاريخچه آستان عسكرين، ساير قبرهاي سامراء، مسجدهاي تاريخي سامراء.

144

عطر سيب

حامد حجتي. چاپ اول: قم، انتشارات مسجد مقدس جمكران، 1378، 53، ص. (موضوع: نقد و تفسير زيارتنامه)

*

اين نوشته، دريافت عاشقانه و رهيافتي ادبي از زيارت ناحيه مقدسه است. نويسنده در قالب قطعات ادبي، ترجماني از مفاهيم اين زيارت مقدس را ارائه كرده كه خواندن آن، براي آشنايي اوليه نسل جوان با اين زيارت و درك مفاهيم والاي آن، مفيد است:

از آنجا كه بر آن بوديم تا دريافتي عاشقانه از زندگي امام عشق را در قالب پرداختي ادبي تقديم اهل ولايت كنيم، بهتر اين گونه يافتم، با برداشتي از زبان حضرت ولي عصر[ در ناحيه مقدسه مقتل نياي بزرگوارشان اباعبدالله (عليه السلام) را زمزمه كنيم، لذا خود را به شطّ زيارت ناحيه مقدسه خواهيم زد تا جرعه نوش جام نيزه‏ها نيز باشيم. (ص 7)

در ابتداي كتاب، بخش‏هايي از زندگي امام حسين (عليه السلام) به عنوان «مقدمه‏اي براي ورود به بارگاه رفيع ناحيه» آمده است.

145

علي (عليه السلام) و زيارت جامعه كبيره

عبدالعلي گويا. چاپ اول: تهران، انتشارات زُراره، 1378، 312، ص. (موضوع: نقد و تفسير زيارتنامه)

*

اين كتاب، شرحي بر زيارت جامعه كبيره است. مؤلف به تفصيل و با استناد به منابع درجه اول اسلامي، به شرح مفاهيم و موضوعات آن پرداخته است:

زيارت جامعه كبيره، تنها يك زيارت ساده‏اي نيست كه در آن اظهار ارادت و محبت نسبت به ساحت قدس علي (عليه السلام) و ائمه هدي شده باشد، بلكه امام هادي (عليه السلام) در اين زيارت، به گونه‏اي خاص، عقايد شيعه را منقّح نموده و آن را غير مستقيم بيان داشته‏اند، نيز به طور ضمني، تمام عقايد انحرافي فرق باطله غير شيعه دوازده امامي را تخطئه نموده‏اند. (ص 1)

به گفته مؤلف، حضرت هادي (عليه السلام) با ايراد زيارتنامه جامعه كبيره، راه حقيقي شيعه اثني عشري را از فرقه‏هاي ديگر جدا نموده و به صورت خاصي آن را بيان داشته‏اند، نيز ارائه طريق نموده‏اند كه شرايع و سنن دين و بيان احكام دين، جز در خانة اين دوازده امام، در محل ديگري يافت نمي‏شود.

ناگفته نماند كه اگر اين سخنان به صورت خطبه‏اي از طرف امام دهم (عليه السلام) ايراد مي‏شد، شايد هيچ وقت به اندازه اين زيارت، بين همه طبقات شيعه شهرت نمي‏يافت.

146

فهرست

مقدمه مؤلف: شروح زيارت جامعه، تقسيم‌بندي زيارت جامعه.

فصل اول / مقدمه زيارت جامعه: ذكر تكبير قبل از زيارت جامعه، ذكر تكبير در امت‏هاي سلف، اقامه نماز ميت بر مؤمنين و منافقين توسط رسول خدا (صلّي الله عليه وآله) ، كثرت ذكر تكبير.

فصل دوم / حقيقت صلوة و سلام: صلوة پايه اساس شناخت حدود و احكام، علت تسبيح و تهليل و تكبير و تحميد ملائكه.

فصل سوم / شهادت: اولين شهادت (توحيد)، دومين شهادت (نبوت)، سومين شهادت (امامت)، چهارمين شهادت (تولّي و تبرّي)، پنجمين شهادت (مقامات ائمه هدي).

فصل چهارم / عرض ارادات و فدويّت به ساحت قدس ائمه معصومين (عليهم السلام) .

فصل پنجم / دعا و مناجات: ايمان به آنچه رسول خدا فرموده‏اند، بخشش گناهان، توفيق اطاعت، شفاعت انوار قدس الهي، صلوات بر محمد و آل محمد (عليهم السلام) .

147

فرحة الغري في تعيين قبر اميرالمؤمنين

غياث الدين عبدالكريم بن طاووس. چاپ اول: قم، منشورات الرضي، بي‏تا، 164 ص. (موضوع: زيارتگاه‏هاي اسلامي)

*

اين نوشتار، مجموعه‏اي از روايات، درباره تعيين قبر حضرت علي (عليه السلام) است كه مؤلف با گردآوري اين روايات كه از زبان رسول خدا (صلّي الله عليه وآله) و تمامي ائمه معصومين (عليهم السلام) صادر شده، ثابت مي‏كند سخن دشمنان و ناآگاهان و شبهة آنان درباره مرقد شريف حضرت علي (عليه السلام) ، بي‏اساس است و خاندان علي (عليه السلام) ، بارها و به صراحت جايگاه قبر او را باز گفته‏اند.

احمد بن داود حلّي، رجالي معروف كه از معاصران مؤلف كتاب بوده، از او با عنوان سرور ما و امام معظّم ياد مي‏كند و مي‏نويسد:

پس از او و پيش از او كسي را همانند وي در اخلاق و رفتار و شيريني معاشرت و ذكاوت و قدرت حافظه نديدم. چيزي به ذهنش وارد نمي‏شد كه فراموش كند، قرآن را در مدت كمي در يازده سالگي حفظ كرد و در نگارش در چهار سالگي ظرف چهل روز از معلم بي‏نياز شد. رياست سادات به او منتهي شد و يگانة دورانش بود. فقيهي نسب‏شناس، نحوي‏اي اهل عروض و ادبيات و شعر، به هر حال فضايل و مناقب او قابل شمارش نيست.

تمام روايات و داستان‏هاي اين كتاب، با سند متصل به گويندة آن نقل

148

شده است. در پايان كتاب، پس از نقل چهارده قصه از كرامات قبر شريف مي‏گويد:

اين دري است كه اگر گشوده شود، كاغذها آن را برنتابند و جاي سخن گسترده و بسياري است. آنچه گفته آمد، قطره‏اي از دريايي مواج و فروغي از آتش است.⁽¹⁾

فهرست

مقدمه اول / استدلال نظري در اثبات وجود قبر مطهر حضرت در نجف، علت مخفي بودن قبر حضرت.

باب اول ـ يازدهم / روايات رسول اكرم و ائمه هدي (عليهم السلام) درباره تعيين محل قبر حضرت در نجف.

باب دوازدهم / روايتي از زيد بن علي درباره تعيين محل قبر حضرت در نجف.

باب سيزدهم / نظريات منصور و هارون و ديگر خلفايي كه در نجف به زيارت آن حضرت رفته‏اند.

باب چهاردهم / نظريات علما و فضلا و جمعي از بني هاشم درباره تعيين محل قبر حضرت در نجف.

باب پانزدهم / حكاياتي از كراماتي كه از ضريح مقدس نجف ظاهر شده است.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. فرهنگ كتب حديثي شيعه، ج2، ص771.

149

فرهنگ زيارت

جواد محدثي. چاپ اول: تهران، انتشارات مشعر، 1386، 360 ص. (موضوع: آداب و رسوم زيارت)

*

اين كتاب، دايرة المعارفي از دانستني‏هاي زيارت در فرهنگ اسلامي به ويژه در مكتب تشيع است كه مؤلف با بهره‏گيري از مهم‏ترين منابع اسلامي، به ترسيم جايگاه والاي زيارت پرداخته و در آن، ابعاد مختلف اين آموزة ديني را به دقت تشريح و تبيين كرده است.

كتابي كه در دست داريد، زيارت را مورد مطالعه بررسي و تحليل قرار داده است تا زمينه‏اي براي توشه و بهره گرفتن از گنجينه معارف اهل بيت (عليهم السلام) و سيراب شدن از زمزم علومشان و كوثر هدايتشان و فرات معرفتشان باشد.

از اين رهگذر آشنا مي‏شويم با:

زيارت و فلسفة تربيتي و سازندة آن،

زيارت و ابعاد اجتماعي سياسي و سابقة تاريخي آن،

زيارت و محتواي فرهنگي و اعتقادي آن،

زيارت و مفاهيم بلند و پرمحتواي زيارتنامه‏ها،

زيارت و موقعيت زائر و مكانت مكان‏هاي زيارتي،

زيارت و آداب آن.

باشد كه ما را به اين حريم، راه و بار دهند و از اين زمزم بنوشانند. (ص 11)

150

مهم‏ترين ويژگي اين كتاب، توجه به همه ابعاد معنوي و معنايي زيارت است، به طوري كه خواننده پس از مطالعه اين كتاب، علاوه بر آشنايي با مفهوم و فلسفه زيارت، جلوه‏هاي اخلاقي و تربيتي و درس‏هاي اجتماعي و سياسي زيارت‌ها را نيز فرا مي‏گيرد:

زيارت در ارزش و پاداش، همپاي بسياري از عبادات، بلكه برتر از حتي جهاد و شهادت به حساب آمده است. مزارها در اسلام، از اعتبار خاصي برخوردار است. مزورها مورد تكريم فراوان قرار گرفته است.

زيارتنامه‏ها يك دنيا تعليمات و فرهنگ و آموزش و تربيت را شامل است كه بايد به محتواي آنها، نگاهي دوباره انداخت.

(ص 17)

نثر كتاب نيز مانند ديگر تأليفات نويسنده، با بهره‏گيري از آرايه‏هاي ادبي، روان و لطيف است كه بي‏شك در جذب نسل جوان و آشنايي آنها با اين مفهوم ديني مؤثر است:

در زيارت بايد به دل پرداخت يا به عقل؟

در زيارت به منفعت بايد انديشيد يا به معرفت؟

زائر، عاشق است يا جهانگرد؟

زيارت، دخل است يا خرج؟

زيارت، عملي عبادي است يا جنبه سياسي هم دارد؟

(ص 17)

آنچه در اين كتاب آمده، قبلاً در قالب دو كتاب: «زيارت» و «كربلا كعبه دلها» و در قالب مقالاتي در مجله پيام انقلاب به چاپ رسيده بوده، كه بعدها مؤلف با ويرايش جديد و كاستن و افزودن‏هايي چند، مجموعه حاضر را فراهم آورده است.

فهرست

فصل اول / فرهنگ زيارت: زيارت، قلمرو دل و وادي محبت، محبت پشتوانه زيارت، راز قداست آثار، سيره سلف صالح، پيشينه و مشروعيت زيارت.

151

فصل دوم / نقش تربيتي زيارت: در برابر آينه، حدود مرز كمال، خويشاوندي معنوي و فرهنگي، توجه به خدا، تقرب به خدا، تحول روحي، توبه و گناه‏زدايي، پا به ‏پاي عالمان فرزانه.

فصل سوم / زيارت و فلسفه ياد و احياگري: حق شهداي آل محمد، دعبل احياگر آل رسول، نقش زيارت در عصر خفقان و خشونت، رابطه‏ها، ديدارها، ذكرها.

فصل چهارم / حج ميعاد در سرزمين موعود: زائر ديار يار، در حريم حرم دوست، زيارت حج و ادب باطني و...

فصل پنجم / زيارت ائمه شيعه: زيارت در حيات و ممات، تجديد ميثاق با امام، احياي حق مكتوم و...

فصل ششم / تحليل محتواي زيارتنامه‏ها: ادب كلام در محضر امام، زيارتنامه‏ها و اعلام مواضع، سلام‏ها و لعن‏ها، ولايت و برائت، زيارت و شهادت طلبي، مفهوم خدا و...

فصل هفتم / ادب و آداب زيارت: ادب ظاهري و باطني، (غسل، لباس تميز، وقار، خضوع و خشوع، اذن دخول و...)