بخش 7
فضل زیارة الحسین فلسفه زیارت فلسفه زیارت و آیین آن کامل الزیارات کتابشناسی امامزادگان و بقاع متبرکه کربلا و حرمهای مطهر مراقد اهل بیت (علیهم السلام) مزار المزار المزار الکبیر
فضل زيارة الحسين
ابوعبدالله محمد بن العلوي الشجري، تصحيح سيد احمد حسيني اشكوري، چاپ اول: قم، مكتبة آية الله المرعشي ، 1403ق، 122 ص. (موضوع: زيارتگاههاي اسلامي)
*
اين اثر، يكي از مهمترين كتابهايي است كه درباره فضيلت زيارت امام حسين (عليه السلام) نوشته شده و در آن، روايات مربوط به ثواب امام حسين (عليه السلام) و ايام خاص زيارت آن حضرت و ثواب گريه بر آن امام و خمسه طيبّه و شهداي مظلوم اهل بيت (عليهم السلام) آمده است.
مؤلف كتاب كه از شاگردان شيخ صدوق به شمار ميآيد، در ميان دانشمندان تراجم، به القابي چون «مسند كوفه» و «علامه» مشهور است و تمامي تأليفاتش مورد اعتماد و استناد عالمان بزرگ شيعه بوده و ميباشد.
احاديث اين كتاب با سند كامل ذكر شده و در ابتداي آن، كلمه «حدثنا» و يا «اخبرنا» آمده است. اسامي برخي از كساني كه مؤلف، روايات را از آن، شنيده و نقل نموده عبارتاند از: ابوالحسين زيد بن جعفر خراز، محمد بن عبدالله حنفي، علي بن الحسين بن يحيي علوي.
مؤلف در ابتداي كتاب، سند خود را ذكر كرده و سپس بدون هيچ مقدمه و حتي خطبهاي، به بيان روايات پرداخته است. در بخش اول كتاب، روايات به صورت ترتيب زمان گويندگان آنها آمده است، يعني
ابتدا احاديث رسول خدا (صلّي الله عليه وآله) ، سپس روايات امير مؤمنان (عليه السلام) و پس از آن روايات ديگر معصومان (عليهم السلام) آمده است.
بيشتر احاديث از امام صادق (عليه السلام) است. البته به غير از ائمه، از برخي بزرگان مانند زيد بن علي، محمد بن الحسين بن علي بن الحسين و موسي بن عبدالله بن الحسن نيز رواياتي نقل شده است.
پس از اين بخش، فصل ديگري در فضيلت زيارت روز عاشورا و برخي ديگر از ايام خاص بر اساس رواياتي از امام سجاد، امام باقر و امام صادق (عليهم السلام) آمده است.(1)
فهرست
مقدمه / كلمة السيد احمد الحسيني، ترجمة مؤلف الكتاب، اسناد الكتاب الي المؤلف.
متن / ما روي عن النبي في زيارة الحسين، ما روي عن الميرالمؤمنين في زيارة الحسين، ما روي عن الحسن بن علي، ما روي عن الحسين بن علي في زيارة الحسين، ما روي عن ابي جعفر في زيارة الحسين، ماروي عن جعفر في زيارة الحسين، ما روي عن عبدالله بن الحسين، في زيارة الحسين...
فضل الزيارة يوم عاشورا، فضل الزيارة في اول يوم من رجب، فضل زيارة الحسين في نصف من شعبان و في شهر رمضان و يوم عرفه، زيارة يوم العيد، زيارة يوم الغدير، في تربة الحسين، في من زار الحسين.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. فرهنگ كتب حديثي شيعه، ج 1، ص 486.
فلسفه زيارت
احمد عابدي. چاپ اول: قم، انتشارات زائر، 1376، 138، ص. (موضوع: مفهومشناسي زيارت)
*
اين كتاب، ترجمه و شرح رسالة زيارة القبور فخر رازي است. بيشتر كتابهايي كه در اين موضوع نوشته شده، به جنبههاي نقلي و روايي زيارت پرداخته و آداب و فضايل و كيفيت زيارت را با استناد به احاديث اهل بيت (عليهم السلام) بيان كردهاند، اما كتابهايي كه با نگاهي فيلسوفانه، مباحث عقلي زيارت را مورد توجه قرار دهند، بسيار اندك است.
رسالة زيارة القبور فخر رازي، يكي از مهمترين كتابهايي است كه در اثبات عقلي و نقليِ زيارت، به رشته تحرير درآمده است. مصحّح كتاب در مقدمه آن، در بيان اهميت اين رسالة كوتاه و كمبرگ اما بزرگ و پربار آورده است:
رساله «زيارة القبور» امام فخر الدين رازي، از آن جهت كه مؤلفش سنّي مذهب و امام المشككين بوده و در هر مسأله عقلي دچار شك و ترديد شده، اما در اين مسأله هيچ ترديدي به خود راه نداده و آن را مورد بحث عقلي و فلسفي قرار داده، از اهميت ويژهاي برخوردار است.
در قرن يازدهم هجري، محمد بن عبدالوهاب پديد آمد و در شك و ترديد، گوي سبقت را از فخر رازي ربوده و اين مسأله
را مورد انكار قرار داد و تصور نمود كه زيارت قبور، از اختصاصات شيعيان است. شايد اگر او اين رساله را كه از دانشمندان بزرگ خودشان است، ديده بود، گرفتار اين انحرافات نميگرديد. (ص 11)
مصحح اين رساله، علاوه بر ترجمه و شرح آن، ديدگاههاي دانشمندان مسلمان دربارة زيارت قبور را نيز يادآور شده كه بر غنا و ارزش كتاب افزوده است.
فخر رازي در اين رساله، با بيان دقيق، اين آموزة ديني را برهاني نموده است، اگر چه ريشة استدلالهاي او در كتاب‌هاي ابنسينا و سهروردي ديده ميشود، اما به هر حال تقرير و تفسير او، بسيار عالمانه است.
وي براي تفسير فلسفي زيارت قبور، سه مقدمه ميآورد:
مقدمه اول: با فنا شدن بدن، روح فاني نميشود.
مقدمه دوم: روحي كه از بدن جدا شده است، چون از جهتي قويتر از روحي است كه متعلق و وابسته به بدن است، همه علوم و معارف را فرا ميگيرد و...
مقدمه سوم: ارتباط روح و بدن، ارتباط عاشقانه است و پس از مرگ، فوراً اين ارتباط قطع نميشود.
فخر رازي پس از بيان اين سه مقدمه ميگويد:
وقتي انسان نزد قبري ميرود، روح زائر با آن تربت و خاك قبر ارتباط پيدا ميكند و چون روح ميت نيز با آن تربت ارتباط دارد، در اين هنگام اين دو روح با يكديگر ملاقات نموده و مثل دو آينه متقابل ميباشند كه شعاع و نور از هر كدام به ديگري سرايت ميكند و علوم و اخلاص و معارف هر كدام به ديگري ميرسد. به اين جهت زيارت قبور، هم براي زائر مفيد است و هم براي زيارت شده. (ص 60)
فهرست
متن عربي رساله:
الفصل الاول: من براهين اثبات النفس الناطقة و هي عشرة.
الفصل الثاني.
الفصل الثالث: في بقاء النفس مع هلاك البدن.
الفصل الرابع: في فوائد زيارة القبور.
متن فارسي رساله: ترجمه متن رساله، تأليفات رازي، صحّت نسبت اين رساله به فخر رازي، اعتبار نسخه، هدف از تأليف اين رساله، اهميت اين رساله، زيارت قبور از نظر آيات و روايات، حكم فقهي زيارت قبور، زيارت در آثار فيلسوفان (ارسطو، ابن سينا، سهروردي، فخر رازي، محمد غزالي، سيد حيدر آملي، مير داماد، ملاّصدرا و امام خميني).
تعليقات: برهان اول تا برهان نهم، معناي رياضت، كلام افلاطون، علم نفس به جزئيات، اشكال، ادله نقلي بر بقاي نفس، عبرت از مردگان، دو حكايت.
فلسفه زيارت و آيين آن
مرتضي واعظ جوادي. چاپ سوم: قم، انتشارات اسراء، 1385، 255 ص. (موضوع: مفهومشناسي زيارت)
*
اين اثر، تحقيقي مستند و جامع درباره مفهوم زيارت و آيين و آداب اين آموزة ديني است كه سعي شده به لايههاي معنايي و فلسفي آن پرداخته شود و از اسرار عرفاني آن پردهبرداري گردد. مؤلف در مقدمه كتاب آورده است:
شريعت بيضاي الهي، چون دعا و زيارت را پايه همه كمالات بشري ميداند، با اهتمام به آن پرداخته است... شناخت اين گونه ميادين فراگير و تفسير و بر شماري منافع و آثار فراوان آن و نگاه صحيح و واقعي به آن، به گونهاي كه از خرافات، تحريفات و انحرافات جلوگيري كند، به ويژه در دوراني كه راه شهوات باز و باب شبهات گشوده و قلمهاي تحريف و قدمهاي انحراف روان است. سزاوارتر است كه اين گونه مباحث ضروري و همگاني، بيشتر مورد توجه و اهتمام واقع شود و تب وتاب اين گونه حقايق، همواره در جامعه وجود داشته باشد. (ص 12)
بنابراين، مؤلف در اين تحقيق، سعي دارد هم حاصل تلاش پيشينيان اين فن را گرد آورد و هم پژوهشي را تقديم جامعه كند كه پاسخ‌گوي
نياز زمان باشد و هم زمينهاي براي مطالعات بعدي و عرضه اثري كاملتر. در اين نوشته، با مبرهن ساختن زيارت با دلايل عقلي و نقلي و تحليل ارزشهاي بر آن، تفكر واهي و سست مخالفان زيارت مانند ابن تيميّه و همفكران آنها ابطال ميشود، اما مؤلف در اين اثر، نگاه مستقيم و برجستهاي به تلقّي دگرانديشان و شبهات مطرح شده از سوي آنها درباره زيارت ندارد و خواننده كتاب را براي مطالعه نظرات مستقيم مخالفان، به كتابهايي مانند الغدير ارجاع ميدهد.
مؤلف، زيارت را از دو ديدگاه عام كلام و علم فقه بررسي كرده است:
علم كلام: اعتقاد به امامت و پيوند قطعي و ناگسستني ميان امت و امام، از نقطه نظر مباحث كلامي و اعتقادي ايجاب ميكند كه همواره انسان، خود را در آستان پيامبر و آل او بداند و لحظهاي خود را از محضر و منظر آنان دور ندارد. در حال حيات ظاهري امام باشد يا پس از رحلت و اين گرايش كه از اعتقاد قلبي و از جايگاه ايمان برخاسته است، در قالب زيارت ظهور ميكند.
علم فقه: مسلمان معتقد، مكلف به يك سلسله اعمال و وظايفي است كه از جمله آنها تولي و تبري است. شايسته است كه مسلمان با انجام زيارت، وظيفه ارزشمند و تكليف والاي خود را نسبت به مواليان حقيقي و اوصياي والايشان انجام دهد. (ص 14)
مهمترين منابع مورد استفاده در اين كتاب عبارت است از:
منابع فلسفي: اسفار ملا صدرا، تعليقات علي شرح فصوص الحكم امام خميني، رسائل ابن سينا، مبدأ و معاد آيت الله جوادي آملي.
منابع حديثي: بحارالانوار علامه مجلسي، جواهر الكلام محمد حسين نجفي، خصال شيخ صدوق، صحيح مسلم.
منابع زيارتي: كامل الزيارات ابن قولويه، هداية الزائرين و بهجة الناظرين شيخ عباس قمي.
فهرست
بخش اول / فلسفه زيارت: معنا و مفهوم زيارت، ضرورت و اهميت زيارت، قرآن و ارتباط با اهل بيت (عليهم السلام) ، اهداف زيارت (مراد از زيارت الهي، امامشناسي، آشنايي با سنت و سيره امام، زيارت و ميثاق الهي، زيارت و اداي حق، زيارت و تولي و تبري، دشمنشناسي در پرتو تبري، تأثير زيارت در زندگي و رفع نيازها).
بخش دوم / آيين زيارت: ويژگيهاي سفر زيارتي(تعبد به احكام و آداب زيارت، استحباب مؤكد يا وجوب زيارت، معيار شرافت زيارت نيابتي) آداب زيارت (غسل زيارت، اذكار غسل زيارت، خضوع و خشوع، پوشيدن لباس تميز، اذن دخول، بوسيدن عتبه، آهسته سخن گفتن، تكبير، خواندن نماز، تلاوت قرآن، زيارت وداع، كمك به تهيدستان).
كامل الزيارات
جعفر بن محمد بن قولويه، ترجمه سيد محمد جواد ذهني تهراني. چاپ دوم: تهران، انتشارات پيام حق، 1377، 1024 ص. (موضوع: زيارتنامهها)
*
اين نوشتار، دايرة المعارفي از معارف اسلامي، درباره زيارت‌هاي معصومان (عليهم السلام) و از مهمترين منابع و مآخذ در اين زمينه است. اين كتاب گرانسنگ را ميتوان اولين كتاب مستند و موثّق درباره زيارات اهل بيت (عليهم السلام) دانست كه از گذشته به ارث رسيده است.
ابوالقاسم جعفر بن محمد بن جعفر بن موسي بن قولويه قمي، مشهور به ابن قولويه، از عالمان بزرگ قرن چهارم هجري است كه آثار او مورد اعتماد و استناد عالمان بزرگ شيعه ـ از شيخ مفيد تا علامه مجلسي و عالمان معاصر ـ بوده است.
نجاشي درباره او نوشته است:
او از ثقات علما و برجستگان آنها در علم حديث وفقه ميباشد و استاد ما شيخ مفيد، فقه را از او فرا گرفته است و هر چه درباره مردم از صفات نيكو و وثاقت فقه گفته شود، او برتر از آن است. او داراي كتبهاي نيكويي است كه اكثر آنها را من نزد شيخ مفيد و حسين بن عبدالله فرا گرفتهام.
علامه مجلسي درباره اهميت كتاب كامل الزيارات مينويسد:
كتاب كامل الزيارت، از اصول معروف شيعه است و شيخ طوسي در تذهيب الاحكام و ديگر محدثين از آن روايت كردهاند. (بحارالانوار، ج1، ص22)
علامه محمد علي غروي اردوبادي نيز در مقدمهاي كه بر اين كتاب نگاشته آورده است:
برترين كتاب نزد شيعه كه در بر دارندة اين مقصود (زيارت) از سنت شريف است، همين كتاب كامل الزيارت از شيخ فقيه ابن قولويه قمي است كه در وثاقت او هيچ كس اختلافي نكرده است... هيچ يك از كتاب‌هاي رجال را نميبيني مگر آن كه با صراحت تمام فرياد به وثاقت مؤلف برداشتهاند و كتب حديث نيز لبريز از نشانههايي است كه بيانگر نهايت اعتماد مؤمنين آن به اين كتاب و مؤلف آن و راستگويي و دقت و حفظ و استواري اوست.
روايات اين كتاب را از نظر موضوع، ميتوان به سه دسته تقسيم كرد:
1. روايات مربوط به زيارت رسول اكرم (صلّي الله عليه وآله) و اهل بيت معصوم (عليهم السلام) او.
2. روايات مربوط به زيارت ديگر اولياي الهي همچون حمزه سيدالشهدا (عليه السلام) و شهداي احد، حضرت عباس (عليه السلام) و شهداي كربلا، حضرت فاطمه معصومه (عليها السلام) ، حضرت عبدالعزيز حسني (عليه السلام) و نيز زيارت مؤمنان.
3. بيان فضيلت و آداب برخي اماكن مشرفه همچون: مسجد النّبي، مسجد سهله، مسجد كوفه، مسجد قبا، مشربه امّ ابراهيم، مسجد فضيخ، مسجد احزاب يا فتح.
اصليترين و مفصلترين بخش اين كتاب، روايات مربوط به زيارات امام حسين (عليه السلام) است كه ظاهراً انگيزة اصلي تأليف كتاب نيز بوده است.
در كنار روايات مربوط به زيارت، برخي مطالب كه با زيارت يا مشاهد مشرفه و يا زندگي معصومان (عليهم السلام) ارتباط داشته نيز بيان شده
است. به عنوان نمونه، در بخش زيارت حضرت سيدالشهدا (عليه السلام) ، فضيلت آداب فرات، آيات نازل در شهادت حضرت ابا عبد الله (عليه السلام) ، علم انبيا به شهادت آن حضرت و لعن آنها بر قاتلان او، گريه مخلوقات و فرشتگان در شهادت آن حضرت، ثواب گريه و گرياندن و شعر گفتن درباره آن حضرت نيز بيان شده است.(1)
فهرست
باب 7ـ1 / ثواب زيارت پيغمبر اكرم (صلّي الله عليه وآله) و قبر ايشان و خواندن نماز در مسجد رسول الله (صلّي الله عليه وآله) و...
باب 12ـ8 / فضيلت نماز خواندن در مسجد كوفه و مسجد سهله، ثواب زيارت حضرت علي (عليه السلام) كيفيت زيارت و نحوة خواندن دعا در آنجا، وداع با قبر حضرت و...
باب 98ـ13 / فضيلت آب فرات و نوشيدن و غسل نمودن در آن، محبت حضرت رسول (صلّي الله عليه وآله) به حسنين (عليهما السلام) ، زيارت امام حسن (عليه السلام) و قبور ائمه معصومين (عليهم السلام) ، كلام رسول خدا (صلّي الله عليه وآله) در شهادت امام حسين (عليه السلام) ، گريستن فرشتگان بر حضرت امام حسين (عليه السلام) ، نوحه‌سرايي طايفه جنّ بر ايشان، زيارت انبيا بر امام حسين (عليه السلام) ، زيارت فرشتگان بر امام حسين (عليه السلام) ، ثواب زيارت امام حسين (عليه السلام) در روز عرفه، كيفيت خواندن زيارت عاشورا، زيارت قبر حضرت عباس (عليه السلام) ، وداع با قبور شهدا و...
باب 108ـ99 / ثواب زيارت قبر موسي بن جعفر و محمد بن علي الجواد (عليهم السلام) ، زيارتنامه حضرت موسي بن جعفر و امام جواد (عليهما السلام) ، زيارت قبر حضرت رضا (عليه السلام) ، زيارتنامه ائمه (عليهم السلام) ، زيارت جامعه، فضيلت زيارت مؤمنين و كيفيت آن، فضيلت زيارت حضرت معصومه (عليها السلام) .
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. فرهنگ كتب حديثي شيعه، ج 1، ص 325.
كتابشناسي امامزادگان و بقاع متبركه
سيد اصغر احمدي. چاپ دوم: قم، انتشارات صبح صادق، 1385، 400 ص. (موضوع: زيارتگاههاي اسلامي)
*
اين اثر، معرفي كتابها، مقالات و پاياننامههايي است كه مستقلاً درباره امامزادگان و يا بقاع متبركه نوشته شده است. ابتدا شخصيتهايي معرفي شده‌اند كه مشهورتر بوده و بيشتر مورد توجه نويسندگان قرار گرفته است. در پايان هر مقاله نيز حداقل پانزده منبع درباره آنان ذكر شده است.
مطالب اين قسمت از حضرت عباس (عليه السلام) شروع و به امامزاده علي بن محمد باقر در مشهد اردهال ختم ميشود.
در قسمت دوم، زيارتگاه‌هايي كه شرايط مذكور را دارا نبودند، به صورت منطقهاي و استاني معرفي شده‌اند.
در قسمت سوم، ذيل عنوان امامزادگان ديگر، زيارتگاه‌هايي كه از پراكندگي بيشتري برخوردار بوده و يا محل دفنشان مورد اختلاف است، ذكر شده است.
پس از اين سه قسمت، آثار مربوط به نسبشناسي امامزادگان معرفي شده و در پايان، آثاري كه به صورت كلي، دربارة امامزادگان و موضوعات مرتبط با آنان نوشته شده، ذيل عنوان «مباحث عمومي» معرفي شده‌اند.
در پايان و پس از فهرستوارهها، تعدادي از تاريخهاي محلي كه
بخش مستقلي از آنها به معرفي امامزادگان هر منطقه پرداخته، با عنوان «ضميمه» آمده است:
كتابشناسي امامزادگان و اماكن متبركه، با هدف شناسايي منابع مربوط به زندگينامه، فضايل و كرامات امامزادگان و سادات و زيارتگاهها و بقاع متبركه آنها در ايران و برخي از كشورهاي اسلامي، به معرفي كتابها، مقالات و پاياننامهها در اينباره همت گماشته و فهرست و چكيده اين آثار را در مدتي محدود و تا حدّ امكان به صورت موضوعي، در اختيار محققان و دانشجويان قرار داده است، به اميد اين كه حق صاحبان قلم را ادا كرده و راه را براي پژوهشهاي بيشتر و عميقتر اين زمينه، هموار كرده باشد. (ص 11)
فهرست
بخش اول / معرفي منابعي درباره زندگي و فضائل و... حضرت ابوالفضل، حضرت زينب، حضرت سكينه، حضرت عبدالعظيم، حضرت علي اكبر، حضرت فاطمه معصومه، زيد بن علي بن الحسين، شاهچراغ، علي بن محمد باقر.
بخش دوم / معرفي منابعي درباره زندگي و فضائل و... امامزادگان آذربايجان، اصفهان، تهران، شهر ري، خراسان، خوزستان، سمنان، فارس، قزوين، قم، مازندران، گيلان، مركزي، همدان، يزد، افغانستان، سوريه، عراق، مصر.
بخش سوم / معرفي منابعي درباره زندگي و فضائل و... امامزادگان ديگر مانند امامزاده يحيي بن زيد در جوزجان افغانستان.
بخش چهارم / نسبشناسي سادات.
بخش پنجم / مباحث عمومي.
بخش ششم / فهرستوارهها (عنوان، پديد آورنده، ناشر، موضوع و...)
كربلا و حرمهاي مطهر
سلمان هادي آل طعمه، ترجمه حسين صابري. چاپ اول: تهران، نشر مشعر، 1378، 360 ص. (موضوع: زيارتگاههاي اسلامي)
*
اين اثر، تاريخچهاي از مرقد مطهر امام حسين و حضرت ابوالفضل العباس (عليهما السلام) در كربلا است.
مؤلف، تاريخ بنا و سير رخدادهاي اين دو مرقد مطهر را بررسي كرده و به جلوههاي هنر معماري و كاشي كاري و خط و كتابت در اين دو حرم پرداخته است. در پايان نيز فهرستي از دانشوران و عالماني كه در اين حرمها به خاك سپرده شده‌اند، آمده است:
كتابي را كه در پيش ديد خود داريد، تاريخ مرقد الحسين و العباس است كه در آن ره آورد همة آنچه را كه در كتابها و نوشتهها و يا بر زبان پيران سزاوار اعتماد در اينباره وجود داشته، خواهيد يافت.
نگارنده براي پديد ساختن اين اثر، سالهاي بسياري كوشيده است و به اميد اين كه تشنگان تاريخ كربلا و مرقد امام حسين (عليه السلام) از آن بهره برند و رهگذران آن، با جلوههايي از تمدن و فرهنگ اسلامي و برخي از آنچه بر كربلا و بر مرقد امام شيعيان در كربلا گذشته است، آگاهي يابند. (ص 17)
نويسنده براي تدوين اين كتاب، تا آنجا كه توانسته، به مهمترين منابع
مكتوب خطي و چاپي تكيه كرده و كوشيده تا همه آنچه را كه در عرصههاي تاريخ و علم و ادب و انديشه به كربلا مربوط ميشود و نيز همه آداب و رسوم كهن اين شهر را باز كاود و تصويري از آن ترسيم كند.
اشعار زيادي نيز به عربي، در مدح امام حسين و حضرت ابوالفضل (عليهما السلام) ، در جاي جاي كتاب به چشم ميخورد كه بر غنا و جذّابيت آن افزوده است. اگرچه مترجم كتاب در پايان، اشعاري به فارسي در مدح حضرت ابوالفضل (عليه السلام) آورده و به ترجمه اشعار عربي نپرداخته است. اشعار اين بخش از ميرزا نصير اصفهاني، محمد حسين عنقا، وصال شيرازي، عمان ساماني، محمد علي مجاهدي، صغير اصفهاني و حبيب الله چايچيان (حسان) است.
فهرست
بخش اول / تاريخ مرقد امام حسين (عليه السلام) : شخصيت امام حسين (عليه السلام) ، سفر به عراق، شهيدان كربلا، سجده بر تربت امام حسين (عليه السلام) ، بناي حرم، نخستين بارگاه، آتش سوزي در حرم، سير تاريخي مرقد امام حسين (عليه السلام) ، توصيف عمومي حرم، گنجينه حرم، فهرست آثار موجود در گنجينه، قرآنهاي خطي در گنجينه، رواقها و درها، گلدستهها، نقيبان كربلا، زيارات مطلقه امام حسين (عليه السلام) .
بخش دوم / تاريخ مرقد حضرت عباس (عليه السلام) : تاريخ مرقد، توصيف عمومي مرقد، ضريح جديد، رواقها و درها و گنجينه حرم، درهاي حرم، ايوان طلا، به خاك سپرده شدگان حرم، گلدستهها، متولّيان حرم، ابوالفضل (عليه السلام) در شعر فارسي، زيارتنامه حضرت ابوالفضل (عليه السلام) .
مراقد اهل بيت (عليهم السلام) در شام
سيد احمد فهري. چاپ اول: تهران، انتشارات اميركبير، 1367، 113 ص. (موضوع: زيارتگاههاي اسلامي)
*
اين نوشتار، تاريخچة مختصري از مراقد و بقاع متبركه در كشور سوريه است كه به منظور آشنايي زائران آن مكان‌هاي مقدس، نوشته شده است.
مؤلف در ابتدا به موقعيت جغرافيايي كشور سوريه اشاره ميكند و در ادامه، آيات و رواياتي درباره شام ميآورد. خواننده كتاب علاوه بر شناخت زيارات و مقابر سوريه، با تاريخ مختصري از زندگي بزرگان مدفون در آنجا مانند حضرت يحيي، بلال، عبدالله بن جعفر بن ابي طالب نيز آشنا ميشود. اشعاري به عربي و فارسي، بنا به مناسبتهاي مختلف در اين مجموعه آمده كه بر ارزش آن افزوده است.
فهرست
آيات و روايات درباره شام، مسجد اموي در شام، آتش سوزي در مسجد اموي، مختصري از شرح حال حضرت يحيي، سرّي از ولايت، مقام رأس الحسين (عليه السلام) ، باب الصغير، قبرستان عمومي دمشق، مختصري از شرح حال بلال، عبدالله بن جعفر بن ابي طالب، مرقد فضّه خادمه، قبر حضرت رقيه (عليها السلام) ، قبر و مقام حضرت زينب (عليها السلام) ، قبر حضرت زينب (عليها السلام) در قريه راويه، كيفيت شهادت حجر، عقيدة محيي الدين درباره امام زمان (عليه السلام) .
مزار
آقا جمال خوانساري، به كوشش رضا استادي. چاپ اول: قم، دبير خانه كنگره آقا حسين خوانساري، 1377، 200 ص. (موضوع: مزارات اسلامي)
*
اين اثر، يكي از مهمترين كتابهايي است كه عالمان بزرگ شيعه، دربارة زيارات و آداب آن ـ به ويژه زيارت امام رضا (عليه السلام) ـ به رشته تحرير در آوردهاند. مرحوم محدث نوري، درباره اهميت تأليفات آقا جمال خوانساري نوشته است:
تأليفات آقا جمال خوانساري، حاكي از خوش فهمي، حسن سليقه و صفاي ذهن او به ويژه در فهم معني احاديث اهل‌بيت (عليهم السلام) است. گواه اين مطلب، ترجمه مفتاح الفلاح او و حواشي آن و نيز مزار و توضيحاتي است كه در شرح عبارات زيارات جامعه كبيره و غيره نوشته است. تا آنجا كه من واقف هستم، اين قبيل توضيحات در كتاب‌هاي ديگران يافت نميشود. (خاتمه المستدرك، ج2، ص51)
مؤلف، اين كتاب را در پاسخ به درخواست شاه سلطان حسين صفوي نوشته است. سلطان حسين كه قصد زيارت امام رضا (عليه السلام) را داشت، از مؤلف خواست تا در كتابي، آداب زيارت امام رضا (عليه السلام) را براي او به رشته تحرير بكشد. آقا جمال خوانساري اين كتاب را به زبان فارسي نوشت و تمامي آيات و روايات و زيارات آن را به فارسي ترجمه كرد.
مؤلف، از آوردن اسنادِ روايات خودداري كرده؛ زيرا كتاب براي استدلال و استفاده متخصصان نوشته نشده است.
در ضمن در نقل برخي آداب و احكام زيارت، گاهي با عنوان «توضيح»، به معاني لغات و اخفلاف نسخه‌ها و جمع بين روايات، اشارههايي شده است.
اين كتاب، از منابع مرحوم محدث قمي در تدوين مفاتيح الجنان بوده و ايشان، زيارت حضرت عبدالعظيم (عليه السلام) را از اين كتاب نقل كرده است:
به عزم زيارت روضه مقدسه منوره امام معصوم مطهر، وارث مناقب عليه جدّ و پدر، نجم درخشان آسمان نبوت و مصباح افشانِ دودمان فتوت... علي بن موسي الرضا، به فيروزي و اقبال سعادت قرين از يمين و شمال متوجه صوب خراسان [...شديم و اين حقير] حسين خوانساري را به جمع رساله محتوي بر زيارت آن جناب مستطاب و ترجمه و توضيح عبارات و ما يتعلّق بهذا الباب مأمور داشتند، لهذا امتثالاً لامره الاشرف الاعلي، اين رساله را كه مشتمل است بر مقدمه و سه فصل و خاتمه، ترتيب داد. (ص 9)
فهرست
مقدمه / در ذكر بعضي از احاديث معتبره كه در فضيلت و ثواب زيارت آن حضرت (امام رضا (عليه السلام) )وارد شده است.
فصل اول / در آنچه پيش از سفر و در اثناي آن بايد كرد: بهتر است قمر در عقرب نباشد، روز دوشنبه و چهارشنبه نباشد و...
فصل دوم / در آداب زيارت آن حضرت: غسل كردن، نماز خواندن، خواندن زيارتنامههاي منقول از ائمه.
فصل سوم / در ذكر بعضي از زيارت‌هاي جامعه كه هر يك از ائمه طاهرين (عليهم السلام) را به آن، ميتوان زيارت كرد: زيارت جامعه كبيره، زيارت امين الله.
فصل چهارم / در بيان زيارت امامزادهها مانند بعضي زيارات متعلّقه به شهداي كربلا و زيارت حضرت معصومه (عليها السلام) در قم و...
المزار
محمد بن مكي (شهيد اوّل)، تصحيح محمود بدري. چاپ اول: قم، مؤسسه المعارف الاسلاميه، 1375، 331 ص. (موضوع: مزارات اسلامي)
*
اين اثر، مجموعهاي از زيارت‌هاي معصومان (عليهم السلام) و آداب و اعمال مخصوص زيارت آنهاست كه جزو منابع مهم زيارات شيعه محسوب ميشود و از همان آغاز تأليف تا كنون، مورد توجه عالمان بوده است.
مؤلف در اين كتاب، موارد بسياري از زيارات و اعمال آن را نقل كرده، بدون آن كه آنها را به معصومي نسبت دهد و يا منبع و سند آن را بيان كند، ولي در برخي كتاب‌هاي ديگر، اسناد و مدارك آنها ذكر شده است.
البته مؤلف در بعضي موارد، نام گويندة زيارت و سؤال راوي از آن حضرت را ذكر كرده و سپس دعا و يا زيارت و اعمال آن را آورده است. به عنوان مثال ميتوان به زيارت اميرالمؤمنين در روز غدير مشهور به (امين الله) كه از جابر جعفي، از امام باقر (عليه السلام) ، از پدر بزرگوارش امام سجاد (عليه السلام) نقل كرده است و نيز زيارت امام حسين (عليه السلام) كه صفوان بن مهران جمّال از امام صادق (عليه السلام) نقل ميكند و دعاي «اللهم عظم البلاء» كه از امام زمان نقل ميكند و يا دعاي مسجد كوفه كه از امام صادق نقل ميكند، اشاره كرد. يكي از ويژگيهاي اين كتاب، وجود برخي از دعاها و زيارت‌ها است كه تنها در اين كتاب نقل شده و بدون شك، مؤلف كه
از بزرگترين عالمان شيعه است، آن را بدون مدرك و سند ذكر نكرده است، اما به لحاظ اختصار و يا دليل ديگري، از ذكر منبع و سند آن خودداري نموده است، مانند زيارت مختار بن ابي عبيده ثقفي.
برخي كتاب مزار شهيد اول را با مزار شيخ مفيد اشتباه گرفتهاند كه بهترين راهحل اين شبهه، مراجعه به كتابهايي است كه در آن از مزار شهيد اول نقل شده است، مانند رواياتي كه بحارالانوار از مزار شهيد نقل ميكند و با مزار شيخ مفيد، تفاوت اساسي دارد.
نكته ديگر اين كه برخي از زيارت‌ها و دعاهايي كه در اين كتاب بدون اسناد به معصوم آمده، در كتاب‌هاي ديگر از قول معصومان (عليهم السلام) به طور مسند ذكر شده است، مثلاً زيارت حضرت زهرا (عليها السلام) در تهذيب و بحارالانوار، به طور مسند از امام باقر (عليه السلام) نقل شده است يا زيارت ائمه بقيع (عليهم السلام) كه در كامل الزيارات و بحارالانوار، از يكي از ائمه (عليهم السلام) نقل شده است.
زيارت عاشوراي معروف كه از امام محمد باقر (عليه السلام) ، توسط علقمه يا عقبه در كامل الزيارات، مصباح المجتهد و بحارالانوار نقل شده، در اين كتاب بدون اسناد به معصوم آمده است.(1)
فهرست
بخش اول / زيارت‌ها: زيارت رسول خدا (صلّي الله عليه وآله) و حضرت فاطمه (عليها السلام) ، زيارت ائمه بقيع (عليهم السلام) ، زيارت علي (عليه السلام) و ساير مشاهد نجف، زيارت امام حسين (عليه السلام) و اصحاب او، زيارت امام موسي بن جعفر (عليه السلام) ، زيارت امام جواد (عليه السلام) ، زيارت امام رضا (عليه السلام) ، زيارت امام هادي (عليه السلام) ، زيارت امام حسن عسكري (عليه السلام) ، امام زمان (عجل الله تعالي فرجه الشريف) و مادر ايشان.
خاتمه: زيارت جامعه، زيارت سلمان، زيارت قبور شيعه، زيارت به نيابت ديگران.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. فرهنگ كتب حديثي شيعه، ج2، ص 824.
بخش دوم / اعمال و آداب مساجد كوفه: اعمال هنگام ورود به كوفه، اعمال مسجد جامع كوفه، اعمال و فضيلت مسجد سهله، اعمال و فضيلت مسجد صعصعه، اعمال و فضيلت مسجد غني، اعمال و فضيلت مسجد جعفي، اعمال و فضيلت مسجد بني كاهل.
خاتمه: زيارت مسلم بن عقيل، هاني بن عروه، مختار ثقفي.
المزار الكبير
ابوعبدالله محمد بن جعفر المشهدي، تصحيح جواد قيومي اصفهاني. چاپ اول: قم، انتشارات قيوم، 1419 ق، 704 ص. (موضوع: مزارات اسلامي)
*
اين مجموعه، يكي از قديميترين منابع اسلامي دربارة زيارت، آداب و ادعيه اماكن مقدسه است كه بسياري از عالمان بزرگ شيعه به اين كتاب اعتماد كرده و روايات، زيارات، اعمال و ادعيه آن را در كتاب‌هاي خود آوردهاند.
علامه مجلسي درباره اهميت اين كتاب آورده است:
كتاب بزرگي در زيارات هست كه بنابر آنچه كه از كتب سيد ابن طاووس معلوم ميشود، از تأليفات محمد بن المشهدي است و ما آن را المزار الكبير نامگذاري ميكنيم... از كيفيت اسناد كتاب مزار كبير استفاده ميشود كه كتاب معتبري است و سيد ابن طاووس و نيز عبدالكريم بن طاووس، بسياري از روايات و زيارات را از اين كتاب گرفتهاند.
(بحارالانوار، ج1، ص35 و18)
محدث نوري، دربارة مؤلف اين كتاب و مقام علمي و معنوي او مينويسد:
مؤلف اين كتاب از بزرگان علما و داراي دانشي بسيار و روايات زياد و مورد اعتماد است و بنابر آنچه از مقدمه كتابش استفاده ميشود، تمام آنچه از دعاها و زيارات در اين كتاب آمده است، از ائمه معصومين (عليهم السلام) فرا گرفته شده است.
(مستدرك الوسائل، ج19، ص 364)
مؤلف در مقدمه بيان ميكند كه اين كتاب را به درخواست فردي به نام ابوالقاسم هبةالله بن سلمان نگاشته و در آن، از فضيلت زيارت، آداب مساجد و ادعيه برگزيده و تعقيبات نماز بحث خواهد كرد. ولي با مراجعه به كتاب معلوم ميشود دربارة تعقيبات نماز در اين كتاب، مطلبي ذكر نشده است. از اين رو احتمال دارد نسخهاي كه به دست ما رسيده ناقص است و در نسخه اصلي كتاب، مطالبي در اينباره ذكر شده باشد. وي پس از مقدمه، زيارت رسول خدا (صلّي الله عليه وآله) و ديگر امامان معصوم (عليهم السلام) به همراه فضائل و آداب آن را بيان ميكند.
دعاها، آداب و اعمالي كه در اين كتاب ذكر شده، از نظر بيان سند و كيفيت نقل، به چند دسته تقسيم ميشوند.
1. روايات، ادعيه و زياراتي كه به سند متصل (از مؤلف تا معصوم) بيان شده است.
2. رواياتي كه سند آن به قبل ارجاع شده است.
3. رواياتي كه سند آن ناقص است.
4. گاه سند مؤلف به شخصي ذكر شده و گفته شده كه آن شخص با سند متصل خود، اين گونه روايت كرده است ولي سند راوي به معصوم، نيامده است.
5. رواياتي كه به صورت مقطوعه به امام نسبت داده شده‌اند.
6. برخي از اعمال و آداب زيارت كه به هيچ معصومي نسبت داده نشدهاند و مشخص نيست از سخنان مؤلف است يا از معصومان (عليهم السلام) روايت شده است؛ اگر چه محدث نوري، از برخي جمله‌هاي مقدمة كتاب استفاده كرده كه تمامي اين زيارات و ادعيه، توسط روايات مورد اعتماد به مؤلف رسيده است.(1)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. فرهنگ كتب حديثي شيعه، ج 1، ص 653 ـ 648.
فهرست
مقدمه / آداب زيارت و دعا.
متن / آداب و زيارات رسول خدا (صلّي الله عليه وآله) ، ساير زيارات مدينه، زيارات شهر نجف و اعمال مساجد آن، زيارت امام حسين (عليه السلام) و اعمال ماه شعبان و ذي حجّه، زيارات ساير ائمه (عليهم السلام) ، ذكر استغاثه به حضرت مهدي (عجل الله تعالي فرجه الشريف) .