بخش 8

176

المزار (مناسك المزار)

شيخ مفيد، به كوشش سيد محمد باقر موحد ابطحي. چاپ اول: قم، انتشارات مدرسه الامام المهدي، 1409 ق. (موضوع: مزارات اسلامي)

*

اين اثر، بعد از كتاب كامل الزيارات، تاليف ابن قولويه قمي، دومين كتاب مهم مكتب تشيع، درباره زيارت محسوب مي‏شود كه همواره مورد اعتماد و استناد عالمان بزرگ شيعه بوده است و از مآخذ اصلي كتاب‌هاي مهمي همچون تهذيب الاحكام شيخ طوسي، المصباح كفعمي و بحار الانوار علامه مجلسي به شمار مي‏رود.

مؤلف، اين كتاب را در خطبه آن، «مناسك زيارة الامامين» مي‏نامد، ولي در كتاب الارشاد خود، به عنوان «مناسك المزار» به آن ارجاع مي‏دهد. افزون بر اين دو اسم، برخي بزرگان از آن با نام المزار و برخي مناسك المزار و برخي مناسك المزارات ياد كرده‏اند.⁽¹⁾

روايات اين كتاب سه گونه است:

1. رواياتي كه با ارائه سند كامل از استاد خود ابن قولويه نقل مي‏كند كه قسمت عمده اين كتاب را تشكيل مي‏دهد. گاهي نيز روايات را از ديگر استادان خود با سند كامل ذكر كرده است.

2. رواياتي كه به صورت مرسل از يكي از ائمه (عليهم السلام) نقل مي‏كند و از

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. فرهنگ كتب حديثي شيعه، ج 1، ص 440.

177

ارائه منبع سند آن خودداري كرده است.

3. آداب و زياراتي كه آن را نقل كرده، ولي به معصومي نسبت نداده است كه در بسياري موارد، بعيد به نظر مي‏رسد از روايات اخذ نشده باشد، به ويژه آن كه برخي از آنها، در كتاب‌هاي ديگري به صورت مسند، از ائمه (عليهم السلام) روايت شده است.

علامه نجاشي هنگام برشمردن كتاب‏هاي شيخ مفيد، از مزار صغير ياد مي‏كند و علامه آقا بزرگ تهراني هم مزار موجود را مزار صغير مي‏نامد. از اين عبارت برمي‏آيد كه مؤلف، داراي دو كتاب مزار كبير و صغير بوده است و اكنون از كتاب مزار كبير او اطلاعي در دست نيست. البته احتمال ديگري هم هست كه مراد نجاشي، كوچكي حجم كتاب باشد نه وجود كتابي ديگر به نام المزار الكبير.

علامه آقا بزرگ تهراني در الذريعه، هنگام معرفي مزار مفيد، خطبه مزار شهيد را ذكر كرده است و اين، سبب اشتباهي شده و سبب شده برخي ديگر نيز نسخه‏هاي مزار شهيد و مفيد را خلط كرده‏اند.⁽¹⁾

فهرست

بخش اول / روايات مربوط به فضيلت و آداب زيارت اميرالمؤمنين و بعضي از اماكني كه در جوار آن حضرت است، مثل مسجد كوفه و مسجد سهله.

روايات مربوط به فضيلت و وجوب زيارت امام حسين (عليه السلام) و ثواب بسيار و آثار مادي و معنوي آن و آداب و مراسم ويژه زيارت آن حضرت و زيارات ايشان و همچنين زيارت حضرت علي اكبر و حضرت عباس (عليهما السلام) .

بخش دوم / فضيلت زيارت رسول خدا (صلّي الله عليه وآله) و آداب زيارت آن

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. فرهنگ كتب حديثي شيعه، ج 1، صص 441 ـ 438.

178

حضرت، فضيلت زيارت حضرت فاطمه (عليها السلام) و آداب زيارت ايشان، فضيلت زيارت امام حسن (عليه السلام) و ساير ائمه (عليهم السلام) و آداب زيارت آنها، زيارات جامعه و مربوط به همه ائمه، زيارت نيابتي و آداب و ثواب آن، فضيلت زيارت قبور شيعيان.

179

مصادرة قبر پيامبر

علي كوراني عاملي، ترجمه مريم كوراني. چاپ اول: قم، انتشارات دارالمهدي، 1385، 96 ص. (موضوع: زيارتگاه‏هاي اسلامي)

*

اين نوشته، تحقيقي كم برگ اما پر بار و پر سند و مدرك، درباره قبر رسول خدا (صلّي الله عليه وآله) است كه مؤلف با بهره‏گيري از منابع دست اول حديثي و تاريخي اهل سنت، به موشكافي آن پرداخته است:

مسلمانان از پيامبر بزرگشان حضرت محمد (صلّي الله عليه وآله) چيزهاي زيادي مي‏دانند. همه روزه نام او را بر فراز گلدسته‏هاي مسجدشان سر مي‏دهند و بانگ «اشهد ان محمد رسول الله» بر مي‏آورند.

ولي آنها كمتر چيزي درباره مزار و جايگاه مرقد پاكش مي‏دانند. آنها به درستي نمي‏دانند كه پيامبرشان در چه خاكي دفن شده است. (ص 7)

به گفته مؤلف، پس از درگذشت رسول خدا (صلّي الله عليه وآله) ، حكومتي كه تازه روي كار آمده بود، مرقد او را مصادره كرد و در مسجد و قبر شريف او حكومت نظامي برپا نمود و به هيچ وجه اجازه نداد مسلمانان و يا حتي خانواده‏اش، كنار تربت پاك او مجلسي برپا كنند.

حكومت حتي مانع خواندن نماز در نزديكي مرقد رسول خدا (صلّي الله عليه وآله) مي‌شد. به گفتة مؤلف، با تحقيق دربارة شواهد و مداركي كه از آن روزها به جا مانده، به روشني در خواهيم يافت كه پيامبر اسلام (صلّي الله عليه وآله) در خانه

180

خود به خاك سپرده شده است، نه آن گونه كه حكومت ادعا كرده در اتاق عايشه يا جايي كه پيامبر به او بخشيده است:

در اين زمينه بايد بدانيم كه قبر شريف پيامبر (صلّي الله عليه وآله) و خانه و مسجد او براي حكومت، اهميت بسيار ويژه‏اي داشته است. چون آنها ترسيده‏اند هاشميان اعتصاب كنند و به مرقد پيامبر (صلّي الله عليه وآله) پناهنده شوند و خواستار پس دادن حكومت شوند. چون يكي از عادت‏هاي عرب اين بود كه اگر كسي به قبر بزرگي پناه مي‌برد و چيزي مي‌خواست، به احترام صاحب قبر، خواسته‏اش را رد نكنند. (ص 12)

فهرست

گفتار اول / هجرت پيامبر به مدينه و ساخت مسجد النّبي: پيامبر اكرم (صلّي الله عليه وآله) از خانه خديجه تا مسجد مدينه، اعلام حكومت نظامي در مرقد شريف پيامبر، قداست و اهميت اتاق پيامبر.

گفتار دوم / ادعاي عايشه و پاسخ آن: ادعاي عايشه درباره به ارث بردن اتاق پيامبر يا داشتن اختيار آن، پاسخ به اين ادعا كه عايشه مالك اتاق پيامبر است، ادعاي عايشه در قرن دوم ناشناخته بوده است، تناقص گويي عايشه درباره اتاق پيامبر.

گفتار سوم / پيامبر كجا دفن شده است؟

الف. ديدگاه پيروان خلافت قريش: پيامبر در اتاق عايشه دفن شده است.

ب. ديدگاه اهل بيت (عليهم السلام) و پيروانشان: پيامبر در اتاق خودش دفن شده است.

ج. دلايل درستي ديدگاه اهل بيت (عليهم السلام) .

د. نقشة تقريبي مسجد النبي و خانه‏هاي پيرامون.

181

مصباح الزائر و جناح المسافر

ابوالقاسم علي بن موسي (سيد بن طاووس) . چاپ اول: قم، مؤسسه آل‌البيت لاحياء التراث، 1417 ق، 546 ص. (موضوع: زيارتنامه‏ها)

*

اين اثر، گزيده‏اي از زيارات ائمه معصومين (عليهم السلام) است كه مؤلف از منابع معتبر شيعي آنها را اخذ و در قالب اين كتاب تدوين كرده است.

مؤلف در مقدمه كتاب، مطالب ارزنده‏اي درباره امامت، لزوم نصب امام و نيز لزوم زيارت آنها و فضيلت آن ذكر كرده است، سپس فهرست مطالب كتاب را بيان و در جاي جاي كتاب نيز مطالب سودمندي ذكر كرده و برخي لغات و روايات را نيز توضيح داده است.

مؤلف، كتاب ديگري به نام المزار در همين موضوع تأليف كرده است. بنا به نقل علامه آقا بزرگ تهراني، اين دو كتاب با همديگر فرق دارند:

كتاب مزار سيد اجل جمال السالكين سيد رضي علي بن موسي طاووس حلّي است كه در آن، برخي ويژگي‏هاست كه در كتاب مصباح الزائر او نيست و از جهاتي اين دو كتاب با يكديگر متفاوتند، اولاً كتاب مزار به چند باب تقسيم شده ولي كتاب مصباح به فصل‏ها تقسيم شده است.

ثانياً كتاب مزار قبل از مصباح تأليف شده و خود سيد در مقدمه مصباح، به وجود آن اشاره كرده است. ثالثاً در مصباح، آداب سفر نيز ذكر شده كه در مزار نيامده است.

(الذريعه، ج2 ص319)

182

از جلوه‏هاي زيباي كتاب‌هاي سيد ابن طاووس، ترتيب منطقي مطالب و روايات است كه در اين كتاب هم به خوبي آشكار است. مؤلف ابتدا آداب سفر را نگاشته و سپس به ترتيب، ابتدا فضيلت زيارت هر امام و بعد زيارت معصومان را ذكر كرده است و با توجه به محل دفن هر معصوم، مطالب مربوط به آن شهر، مساجد و ساير اماكن متبركه آن را در كنار زيارت آن امام بيان و در پايان نيز زيارت امامزادگان و مؤمنان را ذكر كرده است. اين ترتيب موجب شده كه دسترسي به روايات، بسيار آسان باشد.⁽¹⁾

فهرست

الفصل الاول/ مقدمات السفر و آدابه.

الفصل الثاني / صفة زيارة رسول الله (صلّي الله عليه وآله) .

الفصل ثالث / شرح زيارة رسول الله و ذكر عمل مسجده.

الفصل الرابع / الامر بزيارة النبي من البعد.

الفصل الخامس / فضل زيارة اميرالمؤمنين (عليه السلام) .

الفصل السادس / فضل زيارة اميرالمؤمنين (عليه السلام) .

الفصل السابع / زيارات اميرالمؤمنين المخصوصه بالايام و الشهور.

الفصل الثامن / فصل زيارة الحسن ابن اميرالمؤمنين (عليه السلام) .

الفصل التاسع / مختار زيارات الامام الحسين (عليه السلام) .

الفصل العاشر / ذكر زيارة ائمة البقيع.

الفصل الحادي عشر / فضل زيارة الامام موسي بن جعفر (عليه السلام) .

الفصل الثاني عشر / زيارت علي بن موسي الرضا (عليه السلام) .

الفصل الثالث عشر / فضل زيارت الامام الجواد (عليه السلام) .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. فرهنگ كتب حديثي شيعه، ج2، ص746.

183

الفصل الرابع عشر / فضل زيارة الامام الهادي (عليه السلام) .

الفصل الخامس عشر / فضل زيارة الامام الحسن العسكري (عليه السلام) .

الفصل السادس عشر / زيارة صاحب الامر.

الفصل السابع عشر / مختار زيارات الجوامع الموضوعة لزيارة كل ايام.

الفصل الثامن عشر / زيارات جامعة و مختصه (عليه السلام) .

الفصل التاسع عشر / زيارة قبور اولاد ائمه.

184

مصباح الزائرين

سيد محمد رضا حسيني غياثي. چاپ اول: قم انتشارات اعراف، 1377، 202 ص. (موضوع: آداب و رسوم زيارت)

*

اين نوشتار، گزيده‏اي از آداب و احكام زيارت امام رضا (عليه السلام) است كه مؤلف از منابع مهم زيارتي شيعه استخراج و به اين شكل تدوين كرده است. مؤلف در مقدمه كتاب، پس از بيان اهميت زيارت امام رضا (عليه السلام) مي‏گويد:

با توجه به اين اهميت فوق العاده‏اي كه در زيارت حضرت امام رضا (عليه السلام) مي‏باشد، متأسفانه تا كنون، در مورد كيفيت زيارت آن حضرت، به طور جامع و واضح تحقيقي انجام نشده است...

زيارتي كه در كتاب مفاتيح الجنان مي‏باشد، مقداري طولاني و تشخيص چگونگي آن براي اكثر زائران مشكل است و زيارتنامه‏هاي دوره نيز علاوه بر اين كه در كتب معتبره شيعه نمي‏باشد، دچار پراكندگي است و به عنوان يك زيارت كامل محسوب نمي‏شود. (ص 14)

بنابراين، مؤلف با استناد به كتاب‌هاي معتبر زيارتي، زيارتنامة امام رضا (عليه السلام) را گرد آورده و به همراه آداب و احكام آن، به طور خلاصه و مفيد تقديم زائران نموده است.

185

فهرست

فصل اول / فضيلت زيارت امام رضا (عليه السلام) : روايتي از رسول خدا (صلّي الله عليه وآله) ، حضرت علي (عليه السلام) ....

فصل دوم / كيفيت زيارت امام رضا (عليه السلام) ، راهنماي زيارت، زيارت مقابل ضريح، زيارت كنار ضريح، زيارت وداع، دعاي هنگام خروج از منزل، دعاي هنگام غسل زيارت، دعاي كنار ضريح، زيارت ماه رجب، زيارت امين الله، زيارت جامعه كبيره، زيارت آل ياسين.

فصل سوم / احكام زيارت: غسل زيارت، نماز خواندن در اطراف قبر، احكام نماز جعفر طيار، احكام نماز مستحبي.

186

معماري امامزادگان قم در قرن هشتم

عمار كاوسي. چاپ اول: قم، انتشارات زائر، 1384، 136 ص. (موضوع: زيارتگاه‏هاي اسلامي)

اين كتاب، تحقيقي درباره سبك معماري آرامگاه‏هاي امامزادگان قم در قرن هشتم هجري است. در اين قرن، حكومت محلي و شيعي مذهب آل‌صفي در قم برپا بود و توجه فراواني به ساخت و بازسازي بناهاي امامزادگان داشت.

معماري آن دوره كه به ايلخاني معروف است، مرحله‏اي از تاريخ معماري ايران و در حقيقت تكامل هماهنگ شيوه و فنون معماري پيش از آن محسوب مي‏شود. در اين دوره، ساخت بناهاي مذهبي مانند مساجد، مدارس و زيارتگاه‏ها، از بناي ساختمان‏هاي غير مذهبي بيشتر بوده است.

شايد برجسته‏ترين ويژگي معماري دوره ايلخاني، استفاده فراوان از كاشي در تزئين بناها باشد.

فهرست

فصل اول / كلياتي درباره تاريخ معماري و تزئينات دوره ايلخاني

فصل دوم / كلياتي درباره مقابر برجي شكل.

فصل سوم / معرفي بناها: سيد سربخش، شاه احمد بن قاسم، خديجه خاتون، ابواحمد محمد بن حنفيه.

187

مقام ولايت، در شرح زيارت جامعه كبيره

احمد زمرّديان. چاپ سوم، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 1366، 827 ص. (موضوع: نقد و تفسير زيارتنامه)

*

اين نوشتار، تحقيقي مستند و جامع، دربارة مقام ولايت و امامت است كه در پرتو شرح زيارت جامعه كبيره به دست آمده است. مؤلف با بهره‏گيري از آيات الهي و روايات اهل بيت و كتاب‌هاي تفسيري و حديثي، مقام و جايگاه امامت و ولايت تكويني و تشريعي را در اسلام، ترسيم نموده است.

مؤلف در مقدمه خود آورده است:

در باب ولايت تكويني اولياي حق، خاندان عصمت و طهارت ائمه هدي (عليهم السلام) با اشاره به آيات مربوطه قرآني، اخبار و روايات به قدري زياد است كه جاي هيچ گونه شك و ترديدي در آن راه نمي‏يابد و همچنين در مورد ولايت تشريعي كه آن هم از جهتي مربوط به امر امامت و خلافت آن بزرگواران است، از نظر شيعيان و اهل ايمان، موضوعي حق و ثابت و پا بر جا مي‏باشد. و اين معنا در هر دو مورد، در ضمن شرح فقرات زيارت به تفصيل در متن كتاب آمده است و به طور كلي معاني ولاء و ولايت و وليّ، به وجه مبسوطي تشريح گرديده است. (ص 2)

بعد از مباحث مربوط به ولايت تشريعي و تكويني ائمه، به مبحث

188

زيارت و جايگاه آن در اسلام و آثار و نتايج آن پرداخته شده است:

با آن كه درباره زيارت ائمه هدي گفته‏اند به مجرد حضور نزد آن بزرگواران بلكه به مجرد توجه دل به سوي آنان، ديدار و زيارت تحقق حاصل مي‏نمايد و شرح اين معنا در متن كتاب آمده است كه حتي امام (عليه السلام) حيّ و ميت ندارد و با آن تصرفي كه از جنبه ولايت تكويني به اذن خداي تعالي بر عالم دارد، كلام را مي‏شنود و جواب مي‏دهد، ولي چه بهتر كه سالكان طريق الي الله و محّبان و دوستان برگزيدگان خدا، براي تقرب بيشتر و به منظور ديدار و زيارت و محبوب خدا، بهترين كلام را انتخاب كرده و در محضر مباركشان عرض ارادت نمايند.

(ص 4)

در جاي جاي كتاب، بنا به مناسبت موضوع، اشعاري زيبا و لطيف، سرودة مؤلف آمده كه بر غنا و جذّابيت كتاب افزوده است:

اي سلام ما بر اسباط رسول * آن رسول اكرم و باب بتول

اي سلام ما بر اعلي خاندان * كه فدا بادا بر آن روح وروان

هردم ازما جان‌نثاران اين سرود * بر رسول و آل او باشد درود

شك نباشد در جواب اين سلام * پاسخي نيكوتر آيد از امام

(ص 27)

از ديگر ويژگي‏هاي اين كتاب، استناد به آيات قرآن و بهره‏گيري از نكات تفسيري بسياري است كه به تبيين و شرح مفهوم ولايت و زيارت، كمك شاياني كرده است. برخي از منابع تفسيري اين كتاب عبارت است از: مجمع البيان، جامع الجوامع، تفسير لاهيجي، تفسير الميزان، تفسير نمونه و احاديث تفسيري اصول كافي و بحار الانوار.

فهرست

مقدمه / در مقام ولايت، درباره زيارت، شناسايي امام دهم (عليه السلام) ، مأخذ بعضي از مطالب كتاب.

189

فصل اول / ولايت: معني سلام چيست؟ اهميت سلام نزد رسول اكرم (صلّي الله عليه وآله) ، معني اهل و معني نبوت چيست؟ ارتباط فرشتگان به مقام نبوت و ولايت، ائمه هدي (عليهم السلام) پيشواي كدام امّت هستند؟ ائمه هدي (عليهم السلام) هيئت امناي دربار الهي هستند، امامت ائمه هدي (عليهم السلام) از كجا شروع شده است؟ ائمه هدي (عليهم السلام) وارث انبيا هستند، اهميت وارث در زيارت ائمه هدي (عليهم السلام) ، ائمه هدي (عليهم السلام) در مقام سيادت، ائمه هدي (عليهم السلام) مورد تأييد روح القدس قرار دارند.

فصل دوم / زيارت: حرم ائمه هدي (عليهم السلام) مركز ذكر الهي است، پناهندگي زائر به وسيله زيارت قبور ائمه هدي (عليهم السلام) ، ايمان زائر متوجه بر دوازده امام است، متابعت و همكاري با ائمه هدي (عليهم السلام) در تمام مراحل، دعاي زائر در پيوستگي و ارتباط با ائمه هدي، زائر تقاضاي تثبيت ايمان خود كرده است، در معناي شفاعت، حقيقت شفاعت.

190

موسوعة زيارات المعصومين

مؤسسه امام الهادي، جمعي از پژوهشگران. چاپ دوم: قم، انتشارات پيام امام هادي (عليه السلام) ، 1384، هفت جلد، 3085 ص. (موضوع: زيارتنامه‏ها، آداب و رسوم زيارت، كتابشناسي زيارت)

*

اين كتاب، دايرة المعارفي از زيارات معصومين (عليهم السلام) است كه بر اساس مهم‏ترين منابع زيارتي شيعه استخراج و در قالب اين مؤسوعه تنظيم و تدوين شده است. بنابراين مي‏توان گفت كه مهم‏ترين امتياز اين كتاب به غير از جامع بودن آن، مستند بودن تمامي زيارات آن است.

نصوص زيارات و غير آن، از منابع روايي و كتاب‌هاي خطي و چاپي استخراج گرديده و اختلاف نسخه‌ها نيز در پاورقي يادآوري شده است. درباره شخصيت‏ها و رجال نام برده در كتاب، زندگي‏نامه كوتاهي در پاورقي ذكر شده است.

اين كتاب با زيارات رسول الله (صلّي الله عليه وآله) و بيان فضائل شهر مدينه و ثواب زيارت حضرت آغاز مي‏شود و تا زيارات حضرت حجّت (عجل الله تعالي فرجه الشريف) و بيان فضل سامراء و سرداب مقدس ادامه مي‏يابد.

فصل پاياني نيز به زيارات جامعه اختصاص دارد. نحوه ارائه مطالب و زيارات هر كدام از معصومين (عليهم السلام) در قالب هشت باب به شرح زير آمده است:

191

باب اول: زندگينامه مختصري از هر معصوم.

باب دوم: فضيلت قبر و تربت هر معصوم.

باب سوم: فضيلت زيارت هر معصوم.

باب چهارم: اوقات مستحب براي زيارت هر معصوم.

باب پنجم: آداب زيارت هر معصوم.

باب ششم: كيفيت زيارت هر معصوم.

باب هفتم: آداب بعد از زيارت هر معصوم.

باب هشتم: كيفيت وداع با معصوم.

مقدمه اين كتاب، را كه در 500 صفحه، دربارة مفهوم، اهداف و آداب زيارت نوشته شده، مي‏تواند به عنوان كتابي مستقل، درباره فلسفة زيارت و دعا و توسل از ديدگاه اهل بيت (عليهم السلام) منتشر شود.

در اين مقدمه، با استناد به آيات الهي و احاديث اهل بيت (عليهم السلام) ، مفاهيم مورد نظر به دقت بررسي شده و جايگاه والاي آنها در فرهنگ اسلامي تبيين و تشريح شده است.

در پايان اين مقدمة عالمانه، فهرستي از كتاب‌ها و نسخه‌هاي خطي، با موضوع زيارت، توسل و مزار آمده است كه تحت اين عناوين دسته بندي شده‏اند:

كتب الزيارات عند الاماميه، كتب الزيارات عند العامه، كتب الزيارت المجهولة المؤلف، الزيارات ضمن كتب الادعيه و المناسك عند الاماميه، شروح الزيارات، تاريخ المزارات.

منبع اصلي پژوهشگران اين مجموعه در استخراج اين اسامي، كتاب‏هاي الذريعه، فهرست المكتبة المرعشية، كشف الظنون، فهرست مكتبة آية الله گلپايگاني، فهرست مكتبة الآستانة الرضويه بوده است.

از ديگر امتيازهاي اين مقدمه، بيان آرا، نظرات و شبهات ابن تيميّه، درباره زيارت و گردآوري پاسخ‏هاي مستند و مستدلّ عالمان اهل سنت و شيعه به آنهاست. در اين بخش، با استناد به منابع مهم اهل سنت و از زبان عالمان، به شبهات مطرح شده از سوي وهابيان پاسخ داده شده است.

192

فهرست

جلد اول: تمهيد، مفهوم الزيارة، الهدف من الزيارة، الزيارة في القرآن و السنة، ثواب الزيارة، آداب الزيارة، طلب الشفاعة، شروح الزيارات و...؛

جلد دوم: زيارات رسول الله (صلّي الله عليه وآله) (فضل المدينة، فضل مسجده و موضع قبره، فضل زيارته، الاوقات المستحبة لزيارته، آداب زيارته، كيفيتة زيارته و...)؛

زيارات فاطمة الزهراء (فضل موضع قبرها، في موضع قبرها، فضل زيارتها، الاوقات المستحبة لزيارتها و...)؛

زيارات الائمة بالبقيع (زيارات الامام الحسن بن علي (عليهما السلام) ، زيارات الامام علي بن الحسين (عليهما السلام) ، زيارات الامام الباقر (عليه السلام) ، زيارات الامام الصادق (عليه السلام) ، الزيارات الجامعة للائمة بالبقيع)؛

جلد سوم: زيارات اميرالمؤمنين (عليه السلام) (فضل الغري و الكوفه، فضل موضع قبره، فضل زيارته، كيفية زيارته، زيارته يوم الحادي و العشرين من شهر رمضان و...)؛

جلد چهارم: زيارات الامام الحسين (فضل كربلاء و تربة قبره، فضل زيارته، الاوقات المستحبة لزيارته، آداب زيارته، كيفية زيارته، زيارته في يوم عاشوراء و...)؛

جلد پنجم: زيارات الامام موسي الكاظم (عليه السلام) (فضل موضع قبره، فضل زيارته كيفية زيارته و الصلاة عليه، كيفية وداعه و...)؛

زيارات الامام الجواد (عليه السلام) (فضل موضع قبره، فضل زيارته، الاوقات المستحبة لزيارته، زيارتهما المشتركة و...)؛

زيارات الامام الرضا (عليه السلام) (فضل طوس و تربة قبره، فضل زيارته، آداب زيارته و...)؛

زيارات الامامين العسكريين (عليهما السلام) (فضل موضع قبرهما، آداب زيارتهما، الآداب بعد الزيارة و...)؛

زيارات الامام صاحب الزمان (عليه السلام) (فضل سامراء و السرداب المقدس، آداب زيارته، الدعاء له و...)؛

193

جلد ششم: الزيارات الجامعة (فضل تربة قبورهم، فضل زيارتهم، آداب زيارتهم، زيارتهم في رجب، زيارتهم بالنيابة و...)؛

جلد هفتم: فهارس (فهرس اسماء النّبي و الائمة و كناهم و القابهم، فهرس الكني و الالقاب و النعوت المشتركة للائمة المعصومين، فهرس الاماكن و البقاع، فهرس اوائل الاحاديث و الآثار و الزيارات و...).

194

نجواي سرخ (شرحي بر فرازهايي از زيارت عاشورا)

علي محقق طوسي، به كوشش مهديار بامشكي. چاپ اول: قم، انتشارات دليل ما، 1385، 172 ص. (موضوع: نقد و تفسير زيارتنامه)

*

اين نوشتار، مجموعه سخنراني‏هايي با موضوع شرح زيارت عاشورا و بيان برخي از وقايع كربلا است. در مقدمه كتاب، دربارة اهميت وعظ و خطابه آمده است:

وعظ و خطابه از دير باز، از جمله بزرگترين ابزارهاي دفاع از حريم دين و نشر معارف اسلامي و سخنان پيامبر و ائمه بوده است. پيشينة تاريخي استناد از اين روش تبليغي، به زمان خود پيامبر بر مي‏گردد كه مبلغاني را براي نشر و معرفي اسلام به شهرها و مناطق ديگر مي‏فرستادند. (ص 13)

در اين خطابه‏ها، با بهره‏گيري از آيات قرآن و با استناد به احاديث اهل بيت (عليهم السلام) ، فرازهايي از زيارت عاشورا شرح و تبيين شده است.

فهرست

گفتار اول: تفسير فجر، تفسير ليال عشر، تفسير شفع و وتر، معناي محرم، فوايد مجالس سوگواري امام حسين (عليه السلام) .

گفتار دوم: سلام و معناي آن، فضيلت سلام، حركت امام به سمت كربلا.

گفتار سوم: اقسام سلام، معناي آل ياسين، سلام به رسول خدا (صلّي الله عليه وآله) .

گفتار چهارم: عالي‏ترين مقام براي انسان بندگي خدا، عرش و رابطه آن با امام حسين (عليه السلام) و...

195

نغمة عاشقي (ده مجلس پيرامون شرح و تفسير زيارت جامعه كبيره)

محمد رحمتي شهرضا. چاپ سوم: قم، انتشارات صبح پيروزي، 1386، 352 ص. (موضوع: نقد و تفسير زيارتنامه)

*

اين نوشتار، تقرير ده مجلس، پيرامون شرح و تفسير زيارت جامعه كبيره است كه توسط استاد فاطمي‏نيا ايراد شده است.شرح و تفسير اين زيارت، بيشتر جنبه اخلاقي دارد كه براي بيان هر چه بهتر آن، از آيات قرآن و احاديث معصومان (عليهم السلام) بهره برده شده است.

بهترين زيارت، از راه دور و نزديك جامعه كبيره است. البته اين را هم مي‏گويم كه به شرط نشاط بخوانيد، اگر خواندي خسته شدي، همان جا بايد كنار بگذاري والا اگر تا انتظار بكشي كه حتماً به آخر برسد، فايده ندارد... جامعه كبيره را به مقداري كه نشاط داري بايد بخواني. (ص 35)

هر كدام از اين مجالس ده‏گانه، با مباحثي درباره شناخت اهل‌ بيت (عليهم السلام) و جايگاه معنوي آنها آغاز و با ذكر توسل تمام مي‌شود.

فهرست

محرميت به اهل بيت (عليهم السلام) ، فرق امام و پيغمبر، فرق هادي و منذر، مراتب ولايت، فرق كرامت و معجزه، عظمت اميرالمؤمنين (عليه السلام) ، تفاوت هجرت پيامبر و امام حسين (عليه السلام) ، حج امام سجاد (عليه السلام) و قصيدة فرزدق، تقدم معرفت بر محبت، طرق الي الله، هدايت عامه و خاصه، نمونه‏اي از عظمت اسلام، حقيقت محمديه.

196

وادي عشق

سيد جعفر طباطبايي اميري. چاپ اول: قم، انتشارات زبرجد، 1382، 192 ص. (موضوع: زيارتگاه‏هاي اسلامي)

*

اين اثر، تاريخچه مختصري از عتبات عاليات عراق است كه مؤلف با بهره‏گيري از مهم‏ترين كتب تاريخي مانند تاريخ ابن اثير، جامع التواريخ رشيدالدين فضل الله، مقاتل الطالبين ابوالفرج اصفهاني و مهم‏ترين كتاب‌هاي زيارتي مانند كامل الزيارات ابن قولويه و مصباح الزائر سيد ابن طاووس، آن را به نگارش درآورده است تا راهنماي زائران آن زيارتگاه‏هاي بزرگ باشد:

در تمام اديان، بعضي مكان‏ها، مقدس و مورد احترام پيروان آنها بوده است. انسان‏ها براي تقرب به خداوند، در آن مكان‏ها اجتماع كرده، از تخريب آن پيشگيري مي‏كنند، از جمله مكان‏هاي مقدس، قبور ائمه مطهر اميرالمؤمنين (عليه السلام) و فرزندان گرامي آن بزرگوار در عراق است كه پيوسته مورد توجه عاشقان بوده و خواهد بود. (ص 8)

فهرست

فصل اول / نجف اشرف: عكس گنبد و بارگاه، فضيلت زيارت نجف، نجف در تاريخ، حوزه علميه نجف، مراكز علم در نجف.

197

فصل دوم / بغداد: تاريخ بغداد، مسجد براثا، مراقد نواب اربعه.

فصل سوم / كوفه: عظمت كوفه در روايات، مسجد كوفه، مسجد سهله، قبور بزرگان در كوفه.

فصل چهارم / كربلا: گنبد و بارگاه كربلا، در فضيلت زيارت امام حسين (عليه السلام) ، گنبد و بارگاه حضرت عباس (عليه السلام) و...

فصل پنجم / كاظمين: گنبد و بارگاه كاظمين، قبور مشاهير در كاظمين.

فصل ششم / سامراء: گنبد و بارگاه سامراء، قصرهاي متوكل، قبور مشاهير، نرگس خاتون.

198

واسطه فيض يا توسل و شفاعت

سيد جعفر طباطبايي اميري. چاپ اول: قم، انتشارات طاووس بهشت، 1381، 157 ص. (موضوع: مفهوم‏شناسي توسل)

*

اين نوشته، تحقيقي درباره مفهوم توسل و شفاعت در اسلام و بيان جايگاه آن در فرهنگ شيعي است.

مؤلف، با بهره‏گيري از آيات قرآن و احاديث معصومان (عليهم السلام) و با استناد به مهم‏ترين كتاب‌هاي حديثي اهل سنت (مانند صحيح بخاري، صحيح مسلم، سنن ترمذي و صحيح نسايي) ثابت مي‏كند كه اتهام شرك در عبادات شيعيان بي‏اساس است و توسل و شفاعت، به توحيد برمي‏گردد، نه اين كه در مقابل توحيد باشد:

عده‏اي ناآگاه كه از رايحة جان نواز توحيد بي‏بهره مانده بودند، شيعيان را در توحيد عبادي به شرك منسوب داشتند و گفتند: شيعيان براي امامان خود، مقامي در برابر خدا قائلند و... براي اثبات دعاي خود، توسل، شفاعت، استشفاع، استشفاء و استغاثه شيعيان از ائمه معصومين (عليهم السلام) را دليل آورده‏اند.

در اين نوشته سعي شده است تا با بهره جستن از آيات قرآن كريم و روايات شريف، به بررسي موضوع پرداخته شود و توسل و شفاعت از ديدگاه مكتب تشيع، مورد بررسي و مداقه قرار گيرد و ان‏شاءالله روشن شود كه توسل و شفاعت، خود به توحيد بر مي‏گردد، نه اين كه در مقابل توحيد باشد. (ص 7)

199

فهرست

فصل اول / توسل: معناي توسل، توسل در نهج البلاغه، توسل در كتب اهل سنت، كلامي از امام خميني، كلامي از استاد سبحاني، كلامي از علامه اميني، كلامي از شهيد مطهري.

فصل دوم / وسيله: وسيله در لغت و اصطلاح، وسيله در قرآن، وسيله در روايات.

فصل سوم / دوازده وسيله در قرآن و حديث: دعا و توسل آيت‏الله گلپايگاني، توسل به امام هفتم (عليه السلام) ، توسل به حضرت معصومه (عليها السلام) .

فصل چهارم / استشفاع: معني شفاعت، شفاعت تكويني و تشريعي، شفاعت مجاز در قرآن.

فصل پنجم / استشفاء: معني شفا، شفا در قرآن، شفادهنده خداست، تربت امام حسين (عليه السلام) .

200

هدية الزائرين و بهجة الناظرين

شيخ عباس قمي، تصحيح سيد محمد تقي كشفي. چاپ اول: تهران، انتشارات دهقان، 1379، 713 ص. (موضوع: زيارتنامه‏ها)

*

اين اثر، مجموعه‏اي از زيارات و آداب آن و دعاهايي در زيارت معصومان و پيامبران و امامزادگان است كه مؤلف آنها را از مهم‏ترين منابع زيارتي شيعه استخراج و در اين مجموعه تدوين كرده است.

در مقدمه مصصح، درباره اهميت كتاب آمده است:

كتاب حاضر كه يكي از تأليفات ارزنده و بسيار مفيد مرحوم خاتم المحدثين، حاج شيخ عباس قمي است كه به درخواست بعضي از مؤمنين نوشته شده، در فضيلت زيارت و آداب آن و زيارت مخصوصه و مطلقه...

اين كتاب، به قول مرحوم علامه تهراني: «و هو كتاب وجيز جامع لما يحتاج اليه من الاعمال بقدر ما يسهل لنوع الناس العمل به» هم راهبر زائران است در زيارت و هم هادي عابدان است در عبادت شبانه روزي، هم راهنماي حجاج است در مشاهد مشرفه و پويندگان راه عبادت و بندگي كه از آن، حداكثر استفاده را بنمايند. (ص 9)

مؤلف در باب اول كتاب، به ذكر آداب زيارات و ورود در مشاهد مشرفه پرداخته و در باب‏هاي بعدي، به زيارات امامان مدفون در عراق و

201

سپس به زيارات مكه و مدينه توجه كرده است.

بخش‏هاي پاياني كتاب به آداب و اعمال و دعاهاي مناسبتي اختصاص دارد.

مؤلف در مقدمه كتاب، دربارة انگيزه خود از توجه به اين موضوع مهم و جمع‌آوري اين اثر مي‌نويسد:

بر ارباب بينش و دانش مخفي نماند كه چون دنيا مزرعه آخرت است، بايد هر عاقل دانشمند، اين ايام قليله را غنيمت دانسته و در صدد تحصيل توشه و زاد براي سفر هولناك معاد بوده باشد... شبهه‏اي نيست كه بهترين زاد براي اين سفر و محكم‏تر وسيله براي آسودگي از شدايد اين راه پرخطر، بعد از تكميل معارف الهي و اداي واجبات و ترك محرمات، تشبّث و تمسّك به دامان حجج طاهرين است و از براي آن طريق بسيار است، مانند نشر علوم ايشان و ذكر فضايل و مناقب آن بزرگواران، تشرّف به زيارت آنها و اقامه تعزيه و ماتم و احسان به موالي و دوستان و زائران قبور ايشان. پس هوشمند بصير و مؤمن مطلع خيبر با قدرت بر چنگ زدن به دامان اين رقم از اعمال خيريه، هرگز دست از آن نخواهد كشيد. (ص 11)

منابع مورد استناد مؤلف، در مقدمة هر فصل آمده است كه عبارتند از تهذيب شيخ طوسي، تحفة الزائر علامه مجلسي، تحية الزائر نوري، كامل الزيارات ابن قولويه، وسائل الشيعه شيخ حرّ عاملي.

فهرست

مقدمه / در بيان مختصري از آداب سفر.

باب اول / آداب زيارت و دخول در مشاهد مشرفه، در ذكر اذان، دخول در حرم‏هاي شريفه.

باب دوم / فضيلت و كيفيت زيارت امام موسي و امام محمد تقي (عليهما السلام) ، كيفيت زيارت كاظمين، زيارت مشاهير از علما كه در كاظمين مدفونند، فضايل حضرت سلمان و كيفيت زيارت او.

202

فصل سوم / فضيلت و كيفيت زيارت ائمه سامراء، زيارت عسكريين، تكليف زوار در حرم عسكريين، زيارت شخصي حكيمه خاتون، آداب و دخول در سرداب غيبت و ذكر وجه تسمية آن.

فصل چهارم / در زيارت مطلقه و مختصه سيدالشهدا (عليه السلام) : در ثواب زيارت آن حضرت، فضيلت و شرافت كربلا، زيارت جناب ابوالفضل (عليه السلام) ، فضيلت و كيفيت مخصوصة امام حسين (عليه السلام) .

فصل پنجم / در بيان زيارات حضرت امير (عليه السلام) ، اعمال مسجد كوفه، زيارت حضرت مسلم و هاني، اعمال مسجد سهله، زيارت روز عيد غدير، خواندن دعاهاي مخصوص تعقيب هر نماز در نجف.

فصل ششم / فضيلت و كيفيت زيارت حضرت رسول (صلّي الله عليه وآله) و فاطمه زهرا (عليها السلام) و ائمه بقيع (عليهم السلام) ، تكاليف زوّار در مدينه و مكه.

فصل هفتم / در زيارت حضرت ثامن الائمه امام رضا (عليه السلام) .

فصل هشتم / در زيارات جامعه و زيارت بعيد و زيارت وداع.

فصل نهم / در صلوات بر ائمه و نماز هديه به روح ايشان.

فصل دهم / زيارت انبيا و امامزادگان و مؤمنين و اصحاب و علما.

فصل يازدهم / اعمال ماه‏ها و ايام متبركه مانند ماه رجب و شعبان و رمضان.