بخش 3

4. جغرافياي اجتماعي
در اين بخش، وضعيت اجتماعي، نقش دين، آداب و رسوم اجتماعي، وضعيت زنان و خدمات اجتماعي اين كشور مورد توجه قرار گرفته است:
الف. وضعيت اجتماعي
از ديرباز، جامعه عربستان بر پايه روابط قبيله‌اي استوار بوده و عامل «تعصب و پيوند نيرومند قبيله اي»، ساختار اجتماعي و فرهنگ كلي آن را شكل داده است؛ پس از ظهور اسلام، عامل «دين و مذهب» هم در اجتماع نقش آفرين گرديده است ولي اين سرزمين هر چند در دوران خلافت سه خليفه نخستين، مركز جهان اسلام بود، امّا به دليل وجود قبيله‌هاي فراوان و آداب و رسوم مختلف، تمدّن اسلامي در اين سرزمين، رشد و بالندگي و پويايي كشورهاي اسلامي ديگر را نيافته است.
با پايتخت قرار گرفتنِ كوفه در زمان امام علي( عليه السلام ) و با انتقال مركز خلافت به شام در عصر امويان و با مركزيت بغداد در دوران عباسيان، از اهميت نخستين عربستان كاسته شد و بار ديگر فرهنگ ملوك الطوايفي در آن حاكم گرديد.
هم اكنون نيز علي رغم روي آوردن اكثر مردم اين كشور به شهرنشيني و تأثيرات فرهنگي بيروني و طي نمودن فراز و نشيب‌هاي بسيار، آثار نظام قبيله‌اي در فرهنگ اجتماعي عربستان به روشني مشهود است.

از سوي ديگر بافت اجتماعي كنوني عربستان، به دليل عدم توزيع ثروت و عدم تعادل در برخورداري ها، دچار اختلاف و فاصله طبقاتي بسياري شده است و بين اقشار مختلف، فاصله فراواني يافت مي‌شود؛ خانواده هاي سلطنتي، ارتشي و دانشگاهي در درجات اوّل و كارمندان بخش‌هاي ديگر در رده دوم دارند و قشر زيادي به ويژه ساكنان روستاها از وضعيت اقتصادي مطلوبي برخوردار نيستند. در بسياري از شهرها، در فصل تعطيلي مدارس يا اوقات فراغت، كودكان در چهار راه‌ها به گدايي يا مشاغلي نظير فروش كبريت، بطري آب و دستمال كاغذي

55

مي‌پردازند. بسياري از شهرهاي بزرگ عربستان و از جمله رياض، حاشيه و كپرنشين هايي را در اطراف خود جا داده‌اند كه در اوج فقر به سر مي‌برند. ^{( 1 )}

ب.نقش دين
دين در ميان مردم عربستان نفوذ زيادي داشته، در اوضاع فرهنگي، سياسي و اجتماعي آن نقش اساسي و گسترده‌اي ايفا مي‌كند.
اين كشور بر اساس ظواهر شريعت اسلامي اداره مي‌شود؛ قوانيني چون قصاص و تعزيرات در آن اجرا مي‌شود. هيچ ديني غير از اسلام پذيرفته نيست و اماكن مذهبي غير اسلامي همچون كليسا، كنيسه و ... در آن وجود ندارد. رسانه‌هاي عمومي، احكام اسلامي را تبليغ و ترويج مي‌كنند، از نشر و پخش هر گونه كتاب، مقاله و سخن خلاف دين اسلام و مذهب وهابيت جلوگيري مي‌شود.
جناح مذهبي و سنت گرايان، از قدرت و نقش بسيار زيادي در حكومت و جامعه عربستان برخوردار هستند.

ج. آداب و رسوم
اگر چه آداب و رسوم اين كشور، آميخته‌اي از سنت‌هاي قبيله‌اي و فرهنگ اسلامي است، ولي مردم عربستان از نظر آداب و رسوم به سه گروه تقسيم مي‌شوند:
1. حجازيان: كه به دليل ميزباني زائران خانه خدا و برخورد با ملل و فرهنگ‌هاي گوناگون، آداب و رسوم معتدل تري دارند.
2. نجديان: كه به دليل سكونت در منطقه خشك و بي آب و علف مركزي، داراي آداب و رسوم خشك و خشن تري هستند.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آشنايي با عربستان، ص 58 ـ 57.

56

3. ساكنان منطقه شرقيه: كه به دليل پيروي از مكتب اهل بيت و نزديكي به خليج فارس، آداب و رسوم متفاوتي دارند.
آداب و رسوم عمومي مردم عربستان در بخش‌هاي مختلف چنين است:

نام‌گذاري، سخن و گفتگو
بيشتر نام‌هاي افراد، اسلامي بوده و مردم اين كشور، افراد را با نام كوچك صدا مي‌زنند و هماره نام فرزند و پدر را با هم ذكر مي‌كنند. اگر نام شخصي را ندانند، با نام «محمد» او را صدا مي‌زنند. گاه در صدا زدن، الفاظي نظير «سيّد» و «سيّده» نيز به كار مي‌رود كه احترام به حساب مي‌آيد.
در گفتگوهاي روزانه مردم، نام خداوند، شكر، طلب رحمت، روزي، هدايت و عاقبت به خيري، فراوان شنيده مي‌شود و نفرين و دشنام به يكديگر بسيار كم است.

پوشاك
در اين كشور، مردان اغلب پيراهنِ سفيدِ بلند (دشداشه) مي‌پوشند و از پارچه خط دار قرمزي به نام «شماغ» يا سفيد به نام «غتره» براي پوشاندن سر خود استفاده مي‌كنند. جز علماي مذهبي كه به «شيخ» يا «مُطوّع» معروفند، بقيه مردم بر روي سرپوش خود، يك حلقه مشكي به نام «عِقال» مي‌پيچند.
اين پوشش اكنون بخشي از لباس رسمي سعودي بوده و نشانه آراستگي است. شخصيت‌هاي سياسي، مذهبي و بزرگان قبايل اين كشور در محافل عمومي و مردم در مراسم رسمي، از عباي قهوه‌اي يا كِرِم روشن استفاده مي‌كنند. پوشيدن جوراب در بين آنان مرسوم نيست و به جاي كفش از نوعي دمپايي به نام «مراس» استفاده مي‌كنند.

ارتباطات و پذيرايي

57

سلام كردن نزد مردم اين كشور لازم و پاسخ دادن به آن واجب و ورود به هر مكان بدون سلام، بي ادبي تلقي مي‌شود. دست دادن در هنگام ملاقات، عملي پسنديده و نوعي اظهار محبت و صميمت به حساب مي‌آيد و در مجالس رسمي نيز معمول است؛ اوج مصافحه، بوسيدن شانه يكديگر است.
مهمان نوازي از ويژگي مردم اين سرزمين و بهترين پذيرايي، حاضر نمودن گوسفند كامل بريان شده، در ميان سفره است. قهوه عربي به همراه هل دم شده، نوشيدني رسمي پذيرايي است. تنوع غذايي، استفاده از ادويه فراوان، آوردن برنج همراه كباب و ماهي و مصرف سبزيجات و سالادهاي گوناگون، از ويژگي‌هاي غذايي آن منطقه است. خوردن غذا با دست و نشستن بر روي زمين را بر شكل‌هاي ديگر پذيرايي ترجيح مي‌دهند.

رسوم و تشريفات
حفظ ظواهر اسلامي، پخش اذان از مأذنه مساجد، التزام به نماز در ابتداي وقت، حضور در نمازهاي جماعت كه در پنج نوبت اقامه مي‌گردد يا اقتدا به فرد بالا دست در طول مسير، تعطيل نمودن بازار به هنگام نماز، برگزاري نماز تراويح و افطاري دادن در مساجد در ايام ماه مبارك رمضان و انجام عمره و اعتكاف در مسجدالحرام از رسوم ديني - اجتماعي مردم اين كشور است.
به دليل نفوذ افكار وهابيت، مردم در مرگ كسي نمي‌گريند، مجالس ترحيم و فاتحه وجود ندارد؛ بلكه تنها پس از مرگ هر فرد، مردم به منزل وي رفته و به بازماندگان تسليت مي‌گويند. شستشو و دفن مردگان بدون حضور زنان صورت مي‌گيرد و رفتن زنان به قبرستان ممنوع است.
در شهرهاي گوناگون اين كشور بيشتر افراد را در حالي مي‌بينيد كه تكه چوب كوتاهي از ريشه درخت ارگ را به عنوان مسواك طبيعي به دهان دارند.

مهمترين جنبه‌هاي آشكار زندگي مردمان در عربستان را مي‌توان در برگزاري نماز، جدا كردن مردان و زنان، خانواده‌هاي گسترده با وابستگي زياد، دوستي،

58

مهمان داري، گفتگوهاي طولاني و غذا خوردن‌هاي دسته جمعي مشاهده كرد.

معماري
بيشتر خانه‌هاي مسكوني قديمي، داراي طرح عربي و به سبك اندروني و بيروني و بدون اشراف بر يكديگر طراحي شده است و اغلب داراي پنجره‌هاي كوچك با شيشه‌هاي مات مي‌باشد تا درون خانه ديده نشود، اما اخيراً و در محله‌هاي جديد و شهرهاي مركزي از معماري سبك غربي استفاده مي‌شود.
اگر چه برخي از خانواده‌هاي سعودي در آپارتمان‌ها زندگي مي‌كنند و از اسباب و وسايل مدرن استفاده مي‌نمايند، ولي هنوز در بسياري از آنها به جاي كاناپه و مبل از پشتي، متكا و نيمكت‌هاي كوتاه استفاده مي‌شود و كفش‌ها را دم در خانه از پا بيرون مي‌آورند.

صنايع دستي
در عربستان، قاليچه هايي كه به سبك عربي و يا طرح هايي از درخت خرما، آب، آفتاب، بيابان، ماه و ستاره بافته مي‌شوند و همچنين وسايل نقاشي شده ظروف نوشيدن قهوه مثل قهوه جوش، استكان و سيني مخصوص و متكا يا پشتي‌هاي نرم و راحت با طرح و مدل‌هاي گوناگون از صنايع دستي به شمار مي‌آيند. ^{( 1 )}

هنر و ادبيات
هنر خطاطي به ويژه خط ثلث در سبك كوفي و نسخ براي تزيين آيات قرآن و كتاب‌هاي مهم و هنر معماري، نساجي، جواهرسازي و آرايش، تزيين اسلحه و ظروف فلزي در عربستان رواج دارد اما هنرهاي نقاشي، عكاسي و مجسمه سازي بسيار كم ديده مي‌شود.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ برازش، عربستان سعودي، ص 38.

59

موسيقي نيز از هنرهاي باستاني و مرسوم در اين كشور بوده است؛ از دير باز، باديه نشينان اين كشور داراي موسيقي بسيار ساده و داراي دو يا سه نت بوده‌اند؛ موسيقي «حدي» مخصوص شتربانان و موسيقي «نصب» ويژه قشر جوان بود.
همچنين از ديرباز در ميان اعراب، سرودن شعر، ارائه سخن فصيح و بليغ و نثر ادبي و زيبا، رواج داشته و جشنواره ادبي ساليانه براي انتخاب برترين سروده در بازار عكاظ برگزار مي‌شده است و افراد برجسته‌اي همچون سرايندگان معلقات سبع يعني امرؤالقيس، طرفه بن عبد بكري، زهير بن ابي سلمي مزني، لبيد بن ربيعه عامري سحابي، عمروبن كلثوم بن ملاك عدناني، عنتره بن شداد عبسي، حارث بن حلزه يشكري در ادبيات عرب درخشيده‌اند ولي محتواي اشعار جاهلي اغلب در محور اسب و شمشير و زن سروده مي‌شد و بيانگر فضا و انديشه جاهلي بود ولي پس از اسلام، ادبيات عرب به شدت تحت تأثير قرار گرفت و به طور اساسي دگرگون شد. همچنين قصه گويي كه از دوران‌هاي بسيار دور در ميان مردم عرب رواج داشت و در زندگي بدوي آنان نقش مهمي ايفا مي‌كرد، با ظهور اسلام تغييرات اساسي يافت. ^{( 1 )}
بر اساس فرمان ملك فهد در سال 1392 ه‍ . 1972م «جمعية الفنون العربية السعودية = انجمن هنرهاي عربي سعودي» تأسيس شد. اين جمعيت كه در سال 1398ه‍ .ق. نامش به «جمعية العربية السعودية للثقافة و الفنون = انجمن فرهنگ و هنر عربي سعودي» تغيير يافت، در امور ادبي، هنرهاي نمايشي، موسيقي، اعلام و مطبوعات فعاليت مي‌كند.

اين سازمان در اوايل دهه 1980 پروژه بزرگي را با هدف حفظ رقص‌ها و موسيقي فولكلوريك سنتي عربستان آغاز كرد. اين سازمان فهرست بيش از پنجاه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ برازش، عربستان سعودي، ص 37.

60

گروه فعال رقص و موسيقي فولكلوريك را ارائه كرده است كه بسياري از آنها رقص ملي عربستان سعودي را اجرا مي‌كنند كه نوعي رقص با شمشير به نام «عرضه» است و در منطقه نجد ريشه دارد.
«عرضه»، ريشه سنتي فولكلوريك و ديرينه دارد كه در آن فردي نقّال، خوانندگان و رقّاصان را همراهي مي‌كنند. تمام مردان شبيه هم هستند. آنها لباس هايي رنگارنگ مي‌پوشند و شمشيرهايي را در دست مي‌چرخانند و شانه به شانه مي‌رقصند، در حالي كه خوانندگان و طبال‌ها به همراهي هم موسيقي سنتي را اجرا مي‌كنند و نقال، اشعار شاعران مشهور را درباره شجاعت، وفاداري و خداوند مي‌خواند.

تفريحات، ورزش و جوانان
رفتن به همراه خانواده به بيابان‌هاي اطراف شهر و ساعت‌ها در فضاي باز و بي آب و علف آن، به هنگام خنكي هوا در روزهاي تعطيل استراحت نمودن، تفريح دلپذير آنان به حساب مي‌آيد.
ورزش شترسواري، بسيار رايج و همه ساله مسابقات جام سلطان با بيش از 2000 شتر در بيابان‌هاي اطراف رياض در مسافتي طولاني برگزار مي‌شود. مسابقه اسب سواري سرعت نيز متداول است و خانواده هاي سلطنتي در اين مسابقات حضور مي‌يابند. شكار با قوش، صحرانشيني و رقص شمشير معروف به «عرضه» همچنان مورد علاقه مردم است. در طول خط ساحلي نيز قايقراني، ماهي گيري و غواصي توسط سعودي‌ها و خارجي‌ها رواج يافته است.

به دليل جوان بودن جمعيت، (43% كمتر از پانزده سال) فوتبال در عربستان رايج ترين ورزش است و محبوبيت زيادي ميان كودكان تا بزرگسالان دارد. فدراسيون فوتبال در سال 1959 تأسيس شد و در همان سال به عضويت فيفا در آمد. اين كشور داراي 123 باشگاه مي‌باشد. تيم فوتبال عربستان تاكنون سه بار (1984، 1988، 1996) مقام اول جام ملت‌هاي آسيا را كسب كرده و چهار بار

61

(1994، 1998، 2002، 2006) به جام جهاني راه يافته است. ^{( 1 )}
پس از فوتبال؛ واليبال، بسكتبال، تنيس، اسكواش، تيراندازي و اخيراً گلف از ورزش‌هاي متداول در اين كشور است.
براي رسيدگي به امور مختلف جوانان، به فرمان ملك فهد در سال 1969 م. تشكيلاتي به نام «الرئاسة العامة لرعاية الشباب = رياست كل امور جوانان» به وجود آمد. اين تشكيلات، براي جذب جوانان، مراكزي با عنوان «خانه جوانان» راه اندازي نمود.
عربستان براي انجام فعاليتها و برگزاري مسابقات ورزشي، دوازده شهر ورزشي ايجاد كرده است كه بزرگترين آن در شمال شرقي رياض، مساحتي بالغ بر /000/500 متر مربع دارد و سه شهر ورزشي ديگر نيز در دست احداث است. ورزشكاران اين كشور در بيست رشته ورزشي فعاليت دارند و در برخي از رشته‌ها در سطح آسيا و جهان صاحب مدال هستند.

د. وضعيت زنان
در ترسيم وضعيت زنان سه محور مورد توجه است:

حضور و مشاركت اجتماعي
در اين كشور حضور زنان و دختران در محافل عمومي و حتي مساجد، بسيار كم و محدود است. رفت و آمد زنان نيز به سهولت ميسّر نيست بلكه حضور آنان در مجامع ويژه مردان و پارك‌هاي عمومي ممنوع است؛ به زنان اجازه داده نمي‌شود به تنهايي و بدون اجازه و همراهي مرد به مسافرت بروند. رانندگي براي زنان ممنوع است مگر زنان ارتش آمريكا كه مجاز هستند در داخل مناطق نظامي، رانندگي نمايند ولي آنان نيز حق رانندگي در خيابان‌هاي عمومي را ندارند.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ برازش، همان، ص 39.

62

ساختمان‌هاي مسكوني دولتي موظف به ساختن زمين‌هاي تفريحي براي زنان و مردان به طور جداگانه هستند و استخدام زنان در فروشگاه‌ها و ادارات عمومي ممنوع است. البته در مراكز پزشكي و درماني، مدارس، دانشگاه‌ها و ... به طور رسمي از وجود بانوان استفاده مي‌شود.
از اواخر دوره ابتدايي، علاوه بر پوشيدن چادر مشكي عربي (عبايه)، پوشاندن دست‌ها و صورت (روبند و دستكش) توسط دختران، اجباري مي‌باشد و در مورد رعايت آن سخت گيري صورت مي‌گيرد؛ چنانچه زني بدن خود را به خوبي نپوشاند، توسط مأموران موسوم به «مطوّع» كه وظيفه امر به معروف و نهي از منكر را بر عهده دارند، مورد بازجويي قرار مي‌گيرد. البته اخيراً حضور زنان غير مسلمان خارجي كه صرفاً با پوشيدن يك عباي عربي و با سر و پاي برهنه رفت و آمد مي‌كنند، در شهرهاي غير مكه و مدينه، امري عادي شده است.
زنان در زير لباس مرسوم و در مجالس شادي، از لباس‌هاي متنوع و رنگي استفاده مي‌كنند.
در اين كشور امكانات آموزشي براي مردان و زنان يكسان نيست؛ در بعضي از دانشگاه‌هاي عربستان از ثبت نام زنان خودداري مي‌شود و در برخي رشته‌ها فقط مردان حق ثبت نام دارند. زنان از دريافت بورس براي تحصيل در خارج از كشور همواره محروم بوده‌اند.
اگر چه در عربستان انتخابات برگزار نمي‌شود ولي در دو سال اخير نيز كه نيمي از اعضاي شوراي شهرها با رأي مردم انتخاب شده‌اند، زنان از رأي دادن منع شده و در آن نقشي نداشتند. ^{( 1 )}

بعد از جنگ عراق و كويت يك گروه به نام «كميته دفاع از حقوق قانوني» نيز در عربستان تأسيس شد كه با عكس العمل شديد دولت عربستان مواجه گرديد.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آشنايي با عربستان، ص 58.

63

دو سال بعد اين گروه دچار انشعاب شد و سعدالفقيه كه سمت سخنگوي كميته را بر عهده داشت، «جنبش اصلاح اسلامي» را در خارج ايجاد كرد كه هم اكنون بارزترين معارض دولت سعودي به شمار مي‌رود و در لندن فعاليت دارد.

ازدواج و طلاق
در عربستان سعودي قانون و رسم انتخاب چند همسر و تعدد زوجات وجود دارد و اكثر ثروتمندان اين كشور بيش از يك همسر اختيار مي‌كنند.
برابر قوانين عربستان، ازدواج زنان عربستان با مردان بيگانه ممنوع است، مگر با مجوّز دولت كه به ندرت صادر مي‌شود.
در عربستان يك مرد به راحتي مي‌تواند همسر خود را طلاق دهد ولي زنان براي طلاق گرفتن از شوهران خود، بايد به نظام حقوقي پيچيده‌اي متوسل شوند.
در ساليان اخير، مشكلات تأمين امكانات زندگي و استفاده افراطي از ماهواره ها، باعث بالا رفتن ميانگين سن ازدواج جوانان شده، به گونه‌اي كه طبق آمار رسمي منتشر شده در رسانه‌هاي عمومي در حال حاضر حدود 2 ميليون دختر كه از سن ازدواج آنان گذشته است و «عانسه» ناميده مي‌شوند، در عربستان وجود دارند. اين پديده باعث رواج گونه‌هاي مختلف ازدواج‌هاي موقت در اين كشور شده است، رسانه‌ها تا 9 عنوان آن را ذكر كرده و «زواج فرند» كه تابع هيچ قاعده و قانوني نيست و سلامت اخلاقي جامعه سعودي را تهديد مي‌كند، نيز يكي از اين انواع برشمرده‌اند. ^{( 1 )}

تلاش‌هاي نوين

وضعيت زنان در سال 1990 مورد توجه بيشتري قرار گرفت. در اين سال حدود پنجاه زن از خانواده‌هاي عالي رتبه عربستان به منظور كسب حق رانندگي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آشنايي با عربستان، ص 52 - 54.

64

براي خانم‌ها در پايتخت كشور، تظاهراتي به پا كردند.
به دنبال اقدامات اصلاح گرايانه و ارتقا بخش ملك عبدالله، پادشاه كنوني اين كشور، گام هايي در جهت بهبود وضع زنان برداشته شده است؛ عضويت و حضور زنان در جلسات علني مجلس مشورتي عربستان، بر عهده گرفتن پست‌هاي اجرايي همانند رئيس اجرايي صندوق جمعيت سازمان ملل متحد در نيويورك، معاونت وزير و رئيس آموزش و پرورش دختران عربستان و برخوردار شدن دختران و زنان اين كشور كه تا كنون فقط نامشان در شناسنامه پدر يا همسرشان ثبت مي‌شد، از شناسنامه مستقل ميسّر شده است. ^{( 1 )}
از سال 1992 كه دسترسي مردم به اينترنت مجاز شد، براي زنان سعودي «اوّل نت براي زنان» طراحي گرديد. در اين سايت حتي امور فني را نيز زنان انجام مي‌دهند. بدين سان امروز زنان عربستان سعودي كه قبلا از حوادث و منابع جهان دور نگه داشته مي‌شدند، مي‌توانند از طريق اينترنت به اخبار بين المللي و اسلامي، پژوهش ها، اطلاعات مربوط به آموزش، كتاب ها، كاريابي، بهداشت، سلامت، ورزش، فيلم‌هاي سينمايي و .... دسترسي پيدا كنند.

ه‍ . بهداشت و درمان و خدمات اجتماعي
كشور عربستان سعودي با بهره گيري از 34 هزار پزشك در 314 بيمارستان و 3315 مركز بهداشتي و 41763 داروخانه و خريد پيشرفته ترين تجهيزات فني بيمارستاني، خدمات بهداشتي و درماني نسبتاً خوبي به مردم ارائه مي‌نمايد. شهرك پزشكي ملك فيصل در حومه رياض، بيمارستان تخصصي چشم ملك خالد و بيمارستان تخصصي ملك فيصل از بيمارستان‌هاي مهم اين كشور هستند.

در سال 1963 ميلادي = 1383 ه‍ . ق . تأسيس سازمان هلال احمر با 144

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ عربستان سعودي، ص 34.

65

مركز اورژانس و 787 ماشين ويژه، ارائه خدمات به مردم و حجاج را روند بهتري بخشيد.
مراكز آموزش بهداشت نيز در كشور فعال شده‌اند و انجام واكسيناسيون بيش از 90% از مردم در برابر هپاتيت ب، حصبه و سل و واكسيناسيون 89% از اطفال نشانگر پيشرفت در زمينه بهداشت مي‌باشد. ^{( 1 )}
علاوه بر بيمارستان‌هاي دولتي، 64 بيمارستان و 392 درمانگاه خصوصي نيز در عربستان وجود دارد كه دولت 50% هزينه ساخت آنها را به سازندگان مي‌پردازد.
در اين كشور 000/500/2 نفر تحت پوشش بيمه‌هاي اجتماعي قرار دارند. وزارت كار و امور اجتماعي سالانه كمك‌هاي زيادي به معلولان و خانواده‌هاي آنان مي‌كند، علاوه بر آن 157 مؤسسه خيريه با بودجه‌اي بالغ بر 700 ميليون ريال به نيازمندان خدمات اجتماعي ارائه مي‌كنند.

5. جغرافياي فرهنگي و آموزشي
در اين بخش، نخست امور فرهنگي در زمينه كتاب و كتابخانه ها، راديو و تلويزيون، خبرگزاري‌هاي داخلي و خارجي، مطبوعات و موزه‌ها بررسي شده است و سپس نظام آموزشي عربستان را از نظر وضعيت سواد، مدارس و آموزشگاهها و تحصيلات عالي مورد توجه قرار مي‌گيرد:

الف. امور فرهنگي

در اين بخش به وضعيت كتاب، كتابخانه ها، راديو و تلويزيون، خبرگزاري‌هاي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ دليل المملكة العربية السعودية، ص 70.

66

داخلي و خارجي، مطبوعات، اينترنت و موزه‌ها اشاره مي‌شود:

كتاب
در سال‌هاي اخير، فرهنگِ تدوين و نشر كتاب در عربستان سعودي، تحول زيادي يافته است؛ تعدد موضوع، كثرت عناوين، تنوع فزاينده، ارتقاي كيفيت، بهبود چشمگير شكل ظاهري، گسترش بسيار زياد مراكز نشر و فروش كتاب، نشانگر تحوّل مطبوعاتي و فرهنگي اين ديار است.
جهت گيري كلّي آثار منتشره ديني در زمينه تحقيق متون، تصحيح آثار كهن و تك نگاري‌هاي موضوعي، بر محور نشر انديشه سلفي گري و وهابيت و ردّ مخالفان آنان به ويژه شيعه دور مي‌زند. با جذب متفكران اهل قلم كشورهاي اسلامي، برخي از آثار مهم تاريخي، رجالي و تفسيري اهل سنت نيز تجديد چاپ يافته است.
مهم ترين مؤسسات انتشاراتي عربستان «التهامه» سپس مؤسسه انتشاراتي «البلاد» در جده، مؤسسه «چاپ مدينه»، مؤسسه «مكه مكرمه» و مؤسسه «اليمامه» در رياض هستند.
شمارگان معمول نشر كتاب در عربستان، بين 5000 تا 10000 نسخه معرفي شده است. ^{( 1 )}

كتابخانه‌ها
در سال 1989، كتابخانه ملي ملك فهد (دار الكتب الوطنيه) با مساحت 23000 متر مربع و 000/225 كتاب افتتاح شد كه در امور كتاب شناسي و هماهنگي فعاليت‌هاي كتابداري نيز فعاليت مي‌كند.

افزون بر آن عربستان داراي كتابخانه عمومي (60 عدد)، دانشگاهي(8)،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ روزنامه جام جم، سه شنبه 6 مهر 1381، سال سوم، شماره 693، ص 7.

67

آموزشگاهي (حدود 1000) و تخصصي (100) است. كتابخانه‌هاي عمومي عربستان كه از سال 1410 تأسيس شده‌اند، اكنون افزايش كمّي يافته است ولي از ساماندهي مطلوبي برخوردار نيست. كتابخانه‌هاي دانشگاهي و تخصصي با سالن‌هاي جداگانه براي دختران و پسران با ميليون‌ها جلد كتاب عربي و انگليسي و تعداد اندكي فارسي، صدها هزار MSS ، پايان نامه، اسلايد و ميكروفيلم، مجلات دوره اي، ده‌ها هزار كتاب تاريخي و كمياب، هزاران مدرك و سند اصلي و تصوير مدارك درباره تاريخ و توسعه كشور و سكه‌هاي ضرب شده دوران امويان، عباسيان، اشكانيان، سامانيان، غزنويان، آل بويه، فاطميان، سلجوقيان، ايوبيان، ايلخانيان، مملوكيان عثماني و سكه‌هاي برنزي مربوط به دوران قبل از اسلام ساسانيان و بيزانسي پذيراي مردم و دانش پژوهان است.
مهمترين كتابخانه‌هاي عربستان عبارتند از:
1 ـ كتابخانه ملي بسيار وسيع و مجهز ملك فهد 2 ـ كتابخانه دانشگاه اسلامي در مدينه منوره 3 - كتابخانه مسجد نبوي (درون مسجد نبوي مشتمل بر كتب به صورت تخصصي و موضوعي با سالن مطالعه) 4 ـ كتابخانه اوقاف مدينه (عارف حكمت) و (محموديه) 5 ـ كتابخانه الحرم ]مكه[ 6 ـ كتابخانه مدرسة الحديث ]مكه [7 ـ كتابخانه انجمن اداره عمومي 8 ـ كتابخانه شوراي انگليس 9 ـ كتابخانه عمومي ملك عبدالعزيز 10 ـ كتابخانه دانشگاه ملك سعود 11 ـ كتابخانه فرهنگي 12 ـ كتابخانه ملك فيصل 13 ـ كتابخانه دانشگاه امام محمد بن سعود 14 ـ كتابخانه سرويس اطلاعاتي سازمان ايالات متحده در جده 15 ـ كتابخانه مركز اطلاعات سازمان استانداري عربستان سعودي ^{( 1 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ عربستان، ص 47 - 48، با اندكي تصرف و تلخيص.

68

راديو و تلويزيون
به فرمان ملك عبدالعزيز در سال 1932 ميلادي = 1351 ه‍ . ق در عربستان راديوي اختصاصي ايجاد گرديد و در سال 1948 ميلادي = 1367 ه‍ . ق نخستين راديوي عمومي در جده آغاز به كار كرد و در سال 1964 ميلادي = 1384 ه‍ . ق شبكه راديوي سراسري رياض و راديوي «نداي اسلام» در مكه راه اندازي شد. هم اكنون راديوي سراسري رياض و راديو قرآن از رياض پخش مي‌شود و داراي فرستنده‌هاي راديويي در شهرهاي جده، رياض، دمام و ابها است.
راديو عربستان داراي برنامه‌هاي درون مرزي به زبان‌هاي عربي و انگليسي و برنامه‌هاي برون مرزي مختلفي به زبان‌هاي عربي، بنگالي، انگليسي، فارسي، فرانسوي، اندونزيايي، سوماليايي، سواحلي، تركستاني، تركي و اردو مي‌باشد.
تلويزيون عربستان در سال 1965 ميلادي = 1385 ه‍ . ق تأسيس شد و نخستين برنامه تلويزيوني خود را از دو ايستگاه رياض و جده پخش نمود. اكنون ايستگاه مركزي آن در رياض است ولي در شهرهاي جده، مدينه، دمام، قصيم و ابها نيز داراي ايستگاه مي‌باشد. تلويزيون داراي دو شبكه است؛ شبكه اول به زبان عربي است و اغلب به پخش برنامه كودك و اخبار مي‌پردازد ولي كانال دوم نيمي از ساعات را به ورزش اختصاص داده و بيشتر به زبان انگليسي، فيلم سينمايي پخش مي‌كند.
شركت آمريكايي - سعودي آرامكو در ظهران عربستان براي كارمندان خود، راديو و تلويزيون ديگري به زبان انگليسي راه اندازي نموده كه برنامه‌هاي آن براي همگان پخش مي‌شود.
راديو و تلويزيون در عربستان دولتي و زير نظر وزارت فرهنگ و اطلاع رساني فعاليت مي‌كند و خط مشي و سياست‌هاي دولت را تبليغ و ترويج مي‌كند.

گفتني است از سال 1990 ميلادي = 1411 ه‍ . ق تلويزيون سعودي براي فرستادن امواج خود، ماهواره را به خدمت گرفته است. همچنين به دليل

69

محدوديت‌هاي داخلي، در خارج از كشور شبكه هايي را ايجاد نموده كه شبكه خبري العربيه - ام. بي. سي 1 و 2 و شبكه رقص و موسيقي روتانا مهمترين آنها هستند.

خبرگزاري‌هاي داخلي و خارجي
در عربستان سعودي تنها خبرگزاري و منبع رسمي، خبرگزاري «S.P.A » يا «واس» مخفف «وكالة الانباء السعوديه» است كه در سال 1970 ميلادي = 1390 ه‍ . ق تأسيس شده است. البته خبرگزاري دولتي اسلامي [IPA ]نيز وجود دارد كه اغلب به نشر اخبار مذهبي مبادرت مي‌كند.
افزون بر آن دو خبرگزاري داخلي، خبرگزاري وابسته به سازمان كنفرانس اسلامي با نام اختصاري «ايينا» نيز در بندر جده فعاليت دارد.
حضور خبرگزاري‌هاي خارجي در اين كشور بسيار محدود است و تنها هفت خبرگزاري خارجي از جمله رويتر و آسوشيتدپرس و خبرگزاري جمهوري اسلامي «ايرنا» در آن اجازه فعاليت يافته‌اند.

مطبوعات

در كشور عربستان، جريان اطلاعات به مردم به كندي صورت مي‌پذيرد و نظام اطلاع رساني، اخبار و مطبوعات كاملا تحت كنترل و زير نظر دقيق دولت است. در مسائل سياسي، اغلب نويسندگان، به وسيله دولت تغذيه مي‌شوند. اگر چه مقررات سانسور و مميزي وجود ندارد، ولي وابستگي‌هاي مالي و سياسي و فضاي حاكم بر جامعه، به گونه‌اي است كه عملا مطالب حاوي انتقاد به خانواده سلطنتي يا سياست‌هاي داخلي و بين المللي حاكميت، سانسور مي‌شود و نشريات سعودي نه تنها از انتقاد خودداري مي‌كنند؛ بلكه از درج گزارش مربوط به زندانيان يا حتي آمار تصادفات و ... بدان دليل كه ممكن است انتقاد به حساب آيد، خودداري مي‌كنند. بدين رو در مطبوعات اين كشور تنها خط فكري و مشي سياسي دولت

70

تبليغ مي‌شود.
تا سال 2001 ميلادي = 1422 ه‍ . ق روزنامه نگاران سعودي از حق داشتن انجمن صنفي محروم بودند ولي بر اساس قانون جديدِ مؤسسات مطبوعاتي، آنها اجازه يافته‌اند تا اتحاديه صنفي تأسيس كنند.
از سال 1578 ميلادي، كارگزاران سعودي تلاش آرامي را براي تحت كنترل در آوردن رسانه‌هاي عرب زبان ديگر كشورها براي عدم درج مخالفت‌هاي سياسي با آن كشور را آغاز نموده و در اين زمينه موفقيت‌هاي زيادي به دست آورده‌اند.
كنترل دولتي و نظارت سخت گيرانه رهبران مذهبي بر چاپ و نشر مطالب ديني اعمال و از نشر هر مخالفتي با قرائت رايج وهابيت به شدت مقابله مي‌شود.
روزنامه‌هاي عربي زبان عربستان عبارتند از: الجزيره، الرياض، المدينة، عكاظ، اليوم، البلاد، الندوه، المسائيه، الشرق الاوسط و الحياة. دو روزنامه فرا منطقه‌اي به نام «الشرق الاوسط» و «الحياة» نيز در لندن منتشر مي‌شوند.
گفتني است روزنامه جديد الوطن از آزادي بيشتري برخوردار است و انتقادهاي ملايم و كنترل شده‌اي را منتشر مي‌كند. همچنين مجله «البحوث الفقهيه» كه مباحث جلسات كنفرانس «المجمع الفقهي الاسلامي» عالمان مسلمان كشورهاي اسلامي را چاپ مي‌كند، گام جديدي براي شكستن جمود فقهي حاكم و گستراندن زمينه‌هاي تحقيق در مسائل فقهي به شمار مي‌آيد.
روزنامه‌هاي انگليسي زبان عربستان عبارتند از: عرب نيوز، سعودي گازت، رياض ديلي و سعودي ريويو.
مجلات هفتگي كه به زبان‌هاي عربي و انگليسي چاپ مي‌شوند، عبارتند از مجلات عربي: الدعوة، المجتمع، المسلمون، اليمامه، اقرأ، الشرق، اخبار العالم الاسلامي و مجله‌هاي الوسط و المجله كه در لندن چاپ مي‌شوند.
مجلات انگليسي: News From Saudi Arabia ،Arabian Sun ، Saudi Business ، Saudi Arabia Business Week ، Saudi Economic Survey .

71

اينترنت
در عربستان از سال 1992 دسترسي مردم به اينترنت مجاز اعلام شد، بر اساس آمار سال 2004، اين كشور داراي 22 سرويس دهنده، 931/15 كلوپ و 000/500/1 كاربر اينترنتي مي باشد و كد اينترنتي آن sa است. ^{( 1 )}

موزه‌ها
اگر چه ايجاد موزه و به ويژه نگهداري آثار مذهبي با نگرش وهابيت تناسب زيادي ندارد، اما در سال 1978 اداره آثار باستاني و موزه‌هاي عربستان در رياض، موزه باستان شناسي و نژادشناسي را تأسيس كرد كه آثار مربوط به دوران عصر حجر و پس از ظهور اسلام در آن نگهداري مي‌شود.
افزون بر آن شش موزه ديگر نيز در رياض ساخته شده است و يك موزه ملي و پنج موزه ناحيه‌اي نيز در حال تأسيس مي‌باشد. ^{( 2 )}
در موزه مكه نيز برخي از آثار پيشين مربوط به در كعبه، وسايل مربوط به چاه زمزم و ... نگهداري مي‌شود.

ب. نظام آموزشي
در اين بخش وضعيت سواد، مدارس، آموزشگاه‌ها و تحصيلات عالي و دانشگاه‌ها مورد بررسي قرار مي‌گيرد:

وضعيت سواد

بر اساس آمارهاي ارائه شده، 8/78% مردم اين كشور با سواد هستند كه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سايت world atlas  home ،com:geojraphy  about. www. .
2 ـ برازش، عربستان سعودي، ص 117.

72

مردان 7/84% و زنان 8/70% اين آمار را تشكيل مي‌دهند. ^{( 1 )}
طبق آمارهاي رسمي ميزان بي سوادي در آن كشور، 5/8% ^{( 2 )} و به صورت غير رسمي 14 درصد است. در حال حاضر بيش از 6 ميليون از جمعيت جوان عربستان در مدارس و بالغ بر 600 هزار نفر نيز در دانشگاه‌ها به تحصيل اشتغال دارند و حدود 100 هزار نفر از جوانان اين كشور در خارج تحصيل مي‌كنند. ^{( 3 )}

مدارس و دانشگاه‌ها
در دوران گذشته عربستان، مدارس ديني و مساجد، مسؤوليت آموختن خواندن و نوشتن و علوم ديني را بر عهده داشتند. در دوران حكومت ملك عبدالعزيز و به فرمان وي، نخستين مدرسه بنا نهاده شد و به تدريج مديرت معارف و در سال 1953 وزارت فرهنگ تأسيس و ملك فهد به عنوان اولين وزير معارف منصوب شد.
در اين كشور از آغاز آموزش و پرورش به دو بخش جداگانه دختران و پسران تقسيم شده بود؛ ولي در سال 2001 م = 1422 هـق. به فرمان ملك فهد، تشكيلات جداگانه آموزش دختران در وزارتخانه آموزش و ادغام دكتر جوهره بنت فهد قائم مقام وزير در امور آموزش دختران گرديد.
مدارس عربستان در هر دو بخشِ پسران و دختران، به دو نوع دولتي و ملي تقسيم مي‌شوند؛ در مدارس دولتي ثبت نام رايگان و كليه هزينه‌ها و امكانات آموزشي از سوي دولت پرداخت مي‌شود. ولي مدارس ملي با دريافت شهريه‌هاي مختلف از امكانات و كيفيت بالاتري برخوردار مي‌باشند. مدارس ويژه در مقاطع مختلف تحصيلي جهت روشندلان نيز وجود دارد.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سايت world atlas  home ، .www.about.com:geojraphy
2 ـ روزنامه جام جم، سه شنبه 6 مهر 1381، سال سوم، شماره 693، ص 7.
3 ـ آشنايي با عربستان، ص 55.

76

علاوه بر مدارس ملي و دولتي، مدارس فراگيري و حفظ قرآن نيز زير نظر وزارت آموزش و پرورش فعاليت دارند.
اكنون دوران تحصيل در اين كشور 12 سال است كه به جز پيش دبستاني، به سه مرحله «ابتدايي» كه از 6 تا 12 سالگي، «متوسطه يا مياني» از 12 تا 15 سالگي، «ثانويه يا دبيرستان» از 15 تا 18 سالگي تقسيم مي‌شود. دوره آموزش دبيرستان سه سال مي‌باشد كه بعد از سال اول، دانش آموزان به دو گروه علوم و هنر تقسيم مي‌شوند. البته مدارس صنعتي، بازرگاني و كشاورزي نيز در عربستان وجود دارد كه دانش آموزان پس از طي دوره مياني مي‌توانند تحصيلات خود را در اين مدارس ادامه دهند.
سال تحصيلي در عربستان از اواخر سپتامبر يعني اوايل مهرماه آغاز شده و در اواخر ژوئن يعني اوايل تيرماه به اتمام مي‌رسد. سال تحصيلي به دو دوره نيم سال اوّل و دوم تقسيم مي‌گردد؛ پس از نيم سال اوّل، تعطيلات «اجازة الربيع» به مدت دو هفته آغاز مي‌گردد. افزون بر آن، به مناسبت عيد فطر و عيد قربان، هر كدام بيست روز مدارس تعطيلند كه ناپيوستگي دوران تحصيل و افول سطح آموزش را به دنبال داشته است.

تحصيلات عالي
پذيرش در دانشگاه‌هاي عربستان بدون كنكور و با توجه به معدل دبيرستان مي باشد و تحصيل در آنها رايگان است؛ بلكه ماهيانه مبلغ 800 ريال سعودي نيز به عنوان كمك هزينه به دانشجويان پرداخت مي‌شود. عربستان سعودي داراي هشت دانشگاه دولتي به شرح ذيل است:
1. دانشگاه ملك سعود با رشته‌هاي گوناگون در شهر رياض قرار دارد و داراي دو شعبه در «ابها» و «القصيم» با مركز مطالعات دانشگاهي زنان، انجمن زنان عربي، انجمن زبان و ترجمه مي باشد.

77

2. دانشگاه ملك عبدالعزيز در جده مي باشد و داراي دانشكده‌هاي هنر و علوم انساني، اقتصاد و علوم اداري، علوم، علوم دريايي، زمين شناسي، مهندسي، پزشكي و علوم پزشكي، تعليم و تربيت و هواشناسي است.
3. دانشگاه نفت و معدن ملك فهد در دمام است و شعبه‌اي در احساء با پنج دانشكده علوم، مهندسي تطبيقي، مديريت، صنايع و محيط زيست دارد.
4. دانشگاه ملك فيصل در احساء است و شعبه اي در دمام دارد؛ كه شامل دانشكده هاي كشاورزي و صنايع غذايي دامپزشكي و مديريت و نقشه كشي و تعليم و تربيت در احساء و معماري و نقشه كشي، علوم پزشكي در دمام مي شود.
5. دانشگاه اسلامي امام محمد بن سعود داراي شعباتي در قصيم، احساء و جنوب است با دانشكده‌هاي شريعت، تبليغ و اصول دين، علوم اجتماعي، شريعت و اصول دين، عربي و علوم اجتماعي، شريعت و اصول دين، عربي و علوم اجتماعي (در جنوب)، عربي و مطالعات اسلامي (الاحساء)، انجمن تعليم عربي، مركز مطالعه ويژه دختران.
6. دانشگاه اسلامي مدينه منوره: مركز اصلي جذب جوانان مسلمان كشورهاي مختلف براي تربيت مبلغ وهابيت و سياست‌هاي عربستان در خارج از كشور و داراي دانشكده‌هاي شريعت، زبان و ادبيات عربي، تبليغ و اصول دين، مطالعات قرآني، مطالعات اسلامي و حديث است.
7. دانشگاه ام القري در مكه مكرمه داراي هفت دانشكده شريعت، مطالعات اسلامي، تعليم و تربيت، مهندسي و علوم تابعه، انجمن زبان عربي، تبليغ و اصول دين، زبان و ادبيات انگليسي و علوم اجتماعي است.
8. دانشگاه ملك خالد در منطقه عسير.
دانشگاه‌هاي اين كشور، به كتابخانه‌هاي غني و پيش رفته ترين وسايل و لوازم آزمايشگاهي جهت پژوهش‌هاي علمي مجهز است و در آنها آموزش زبان عربي براي خارجيان داير است.

78

بر اساس اطلاعات سال تحصيلي 97 - 1996 تعداد دانشجويان به 992/273 نفر افزايش يافته است ^{( 1 )} و بيش از 8000 دانشجو نيز در كشورهاي خارجي به تحصيل اشتغال دارند. ^{( 2 )}
براي اسكان استادان و دانشجويان، شهرك هايي مجهز به امكانات ويژه و بيمارستان ايجاد شده است.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سايت www.socidogy.com .
2 ـ الاصاله و المعاصره، ص 389. براي تفصيل بيشتر به البعثات الخارجيه للمملكة العربيه السعوديه، نوشته صادق علي حجازي مراجعه شود.

79

چكيده فصل
عربستان سعودي داراي سيستم حكومت پادشاهي مطلقه به پايتختي رياض است. اين كشور با وسعت جغرافيايي 350/240/2 كيلومتر مربع، چهارمين كشور بزرگ آسيا و سيزدهمين كشور جهان است. آمار جمعيت آن بيش از 26 ميليون نفر (21 ميليون اصيل و 5 ميليون مهاجر) است. مذهب رسمي آن اسلام و كشور بر اساس مذهب حنبلي و آيين وهابيت اداره مي‌شود. نژاد، خط و زبان مردم آن عربي است. اين كشور به 13 منطقه و استان تقسيم شده و تقويم آن برابر سال هجري قمري تنظيم و ساعت آن در شش ماه نخست سال 5/1 ساعت نيم ساعت و در شش ماه دوم سال 5/1 ساعت جلوتر از ساعت جمهوري اسلامي ايران است. اين سرزمين كه نقطه آغاز گسترش و مادرِ زمين و تمدن‌هاي آن است، با طراحي الهي براي امتحان و زدودن تكبر، داراي آب و هوايي خشك و خشن و پوشش گياهي كم مي‌باشد، ولي به دليل عنايت و رحمت ويژه الهي و پذيرش دعاي حضرت ابراهيم( عليه السلام )، هماره از نعمت‌هاي فراوان و فرآورده‌هاي متنوع جهاني، سرشار است.

از ديرباز تاكنون روابط و پيوند قبيله‌اي در آن نقش آفرين بوده و دين در آن نفوذ فراوان دارد. اگر چه نجديان، حجازيان و ساكنان منطقه شرقيه داراي آداب و رسوم متفاوتي هستند؛ ولي در نام‌گذاري، پوشاك، ارتباط و پذيرايي و رسوم و تشريفات وجوه مشتركي دارند. رقص شمشير (عرضه)، رفتن به بيابان‌هاي اطراف، مسابقات شتر و اسب سواري و فوتبال از تفريحات مطلوب و ورزش‌هاي محبوب

80

آنان است.
در عربستان، كتابخانه‌هاي مختلف عمومي، دانشگاهي، آموزشگاهي و تخصصي وجود دارد و فرهنگ تدوين كتاب، ارتقا يافته است. افزون بر راديو سراسري و راديو قرآن، تلويزيون داراي دو شبكه اوّل و دوم مي‌باشد. آرامكو نيز از شبكه تلويزيوني انگليسي زبان ديگري برخوردار است. خبرگزاري رسمي آن «واس»، دولتي است و مطبوعات تحت مديريت و نظارت كامل حكومت مي‌باشند.
مدارس به دو نوع دولتي و ملي تقسيم مي شود و آموزش‌هاي دختران و پسران در آموزشگاه‌هاي كاملا جدا صورت مي‌پذيرد. عربستان داراي 8 دانشگاه بزرگ و تحصيلات عالي بدون كنكور مي‌باشد و دانشجويان كمك هزينه تحصيلي دريافت مي‌كنند.

81

پرسش‌ها
1. مساحت و جمعيت قاره آسيا را بنويسيد.
2. اصطلاح خاورميانه توسط چه كسي و از چه زماني رايج گرديد؟
3. رتبه عربستان از نظر وسعت جغرافيايي نسبت به كشورهاي آسيايي و جهان چگونه است؟
4. تقسيمات كشوري، تعطيلات ساليانه، هفتگي و روزانه عربستان را بنويسيد.
5. چرا ارزش ريال از ديرباز تاكنون ثابت مانده است؟
6. چرا منطقه مكه در عربستان، «ام القري»، مادر زمين و تمدن‌هاي بشري ناميده شده است؟
7. مناطق چهارگانه و نواحي سه گانه عربستان را نام ببريد.
8. چرا علي رغم آب و هواي نامساعد، فراواني انواع مواد غذايي در اين كشور مشهود است؟
( عليه السلام )چرا خداوند، منطقه عربستان را خوش آب و هوا قرار نداده است؟
10. نژاد مردم عربستان چيست؟ عرب‌هاي بائده و باقيه و انواع آن را بنويسيد.
11. مهم ترين شاخصه اجتماعي مردم عربستان چيست؟
12. مردم عربستان از نظر آداب و رسوم اجتماعي بر چند دسته اند؟
13. تدوين و نشر كتاب در عربستان چه تحولاتي يافته است؟
14. دوران تحصيل در عربستان چند سال است و در چند مرحله صورت مي‌پذيرد؟

82

براي مطالعه بيشتر

1. آشنايي با عربستان، عبدالله نصيري، نشر مشعر.
2. تاريخ تحليلي اسلام، سيد جعفر شهيدي.
3. تاريخ مكه، محمد هادي اميني، ترجمه محسن آخوندي.
4. دراسات فى جغرافية المملكة العربية السعودية تأليف عبدالعزيز بن عبداللطيف آل الشيخ و السيد بن البشري محمد و عبدالله بن ناصر الوليعي.
5. دليل المملكة العربية السعودية، وزارت الاعلام فى المملكة العربية السعودية.
6. شناخت عربستان، علي محمدي آشناني، حوزه نمايندگي ولي فقيه در امور حج و زيارت.
7. عربستان، محمد فخري، موسسه مطالعات و پژوهشهاي بازرگاني.
8. عربستان سعودي، ويليام گودوين، ترجمه فاطمه شاداب.
9. عربستان سعودي، محمد رضا برازش.
10. كعبه و مسجد الحرام در گذر تاريخ، محمد طاهر كردي مكي، ترجمه هادي انصاري.

83