بخش 2

اتفاقوموفقيت هايي كه در پرتوآن نصيب ملت ايران شده ، ايراد نمودند .

كارمندان شركت هواپيمايي سوئد ، مشغول آماده ساختن هواپيما بودند و بارهاي مسافرين را به داخل هواپيما انتقال مي دادند ، چند تن از همراهان حضرت آيت الله كه قبلاً به فرودگاه رفته بودند ، در داخل هواپيما جاي گرفته بودند و انتظار ورود آيت الله را داشتند .

ساعت شش و ربع بعد از ظهر بود كه اتومبيل رييس مجلس از جاده جديد فرودگاه ، كه جاده اصلي را قطع مي كند ، به سوي فرودگاه پيچيد و ساير اتومبيل ها در جاده معمولي به راه خود ادامه دادند . اتومبيل آيت الله پس از آنكه به مقابل عمارت گمرك فرودگاه رسيد توقف نمود و حضرت آيت الله به اتاق رييس گمرك راهنمايي شدند . با آن كه مأمورين انتظامي ، طبق معمول ، شديداً مانع ورود اشخاص به اين اتاق مي شدند ، مع هذا ، خبرنگاران جرايد و عكاس ها و عدّه ديگري توانستند خط زنجير مأمورين انتظامي را شكافته ، داخل اتاق رييس گمرك فرودگاه شوند . همين وضع مانع از آن شد كه آقايان وزيران و نمايندگانِ آقاي نخست وزير بتوانند حضرت آيت الله را ملاقات نموده و مراسم توديع به عمل آورند .

ساعت شش و نيم بعد از ظهر بود كه تشريفات گمركي خاتمه يافت و مأمورين فرودگاه اطلاع دادندكه مسافرين براي سوار شدن آماده شوند . حضرت آيت الله در حالي كه عده اي از اطرافيان حلقهوار ايشان را در ميان گرفته بودند ، از اتاق رييس گمرك به طرف هواپيما حركت نمودند . در اينجا نيز ازدحام جمعيت به حدي

بود كه با وجود ممانعت شديد مأمورين انتظامي ، عده اي از مشايعت كنندگان براي آن كه خود را به آيت الله برسانند ، شيشه هاي در و پنجره اداره گمرك را شكسته و داخل محوّطه فرودگاه شدند و به طرف آيت الله هجوم بردند .

ابراز احساسات مردم به حدّي شديد بود كه عبور از ميان جمعيت دشوار مي نمود ، كه آقاي سرتيپ كمال و سرتيپ نخعي ، به اتفاق عدّه اي پاسبان ، به متفرّق نمودن جمعيت پرداختند و راه را براي حركت باز نمودند .

حضرت آيت الله پس از آن كه از پلّكان هواپيما بالا رفتند ، ابتدا چند لحظه اي بالاي پلكان ايستاده و با تكان دادن سر و دست ، به احساسات مشايعين پاسخ مي دادند ، در نظر داشتند اظهاراتي نيز بنمايند ، ولي به علت شدت ابراز احساسات ميسّر نشد و آيت الله پس از آخرين خداحافظي به داخل هواپيما رفتند .

پس از ايشان ، بقيه همراهان و ساير مسافرين سوار هواپيما شدند . ساعت شش و سه ربع بود كه پلّكان برداشته شد و درِ هواپيما بسته شد و فريادهاي مردم هنوز ادامه داشت كه حضرت آيت الله از پشت يكي از شيشه هاي باز ، با تكان دادن دست به آن پاسخ مي دادند . چند لحظه بعد ، موتورهاي هواپيما به كار افتاد . هواپيما براي پرواز به طرف باند فرودگاه حركت كرد و نزديك ساعت هفت بعد از ظهر از زمين برخاست و پس از آن كه چند دور در آسمان فرودگاه پرواز نمود ، از نظرها ناپديد شد .

تصوير آيت الله كاشاني هنگام سوار شدن به هواپيما

همراهان حضرت آيت الله عبارت بودند از : آقاي سيد شمس الدين قنات آبادي ، سيد مصطفي كاشاني ، دكتر شروين ،

عباس ناجي سهرابي ، محمد علي گرامي ، محسن اراكي ، سيدشمس الدين ابهري ، و نُه نفر از بازرگانان و محترمين » . ^{( 1 )}

تصوير آيت الله كاشاني در هواپيما

پيام آية الله خطاب به مردم

آيت الله كاشاني در آستانه عزيمت به بيت الله الحرام ، پيامي خطاب به مردم ايران صادر كرد و توسط فرزند ايشان آقاي سيد

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . روزنامه اطلاعات مورخ 25/6/1331 هـ . ش ، صص 1 و 4

مصطفي كاشاني ، روز دوشنبه 13/6/31 هـ . ش مطابق با سوم ذي حجه 1371 هـ . ق . ساعت 9 بعد از ظهر ، از راديو قرائت گرديد .

متن پيام به اين شرح است :

بسم الله الرحمن الرحيم

پس از سلام به برادران عزيزم ، حال كه خداوند متعال چنين توفيقي عنايت فرموده است ، لازم مي دانم كه در ضمن عرض توديع صميمانه ، نكاتي چند را يادآور شوم :

پس از عنايت پروردگار ، هميشه از محبّت هاي برادرانه شما ، در راه مبارزات خداپسندانه برخوردار بوده و نيروي ايمان و مهر شما را تأييدي از جانب خداوند براي خود دانسته و مي دانم ، و افتخاري را كه در يك عمر خدمتگزاري ، با تحمّل مشقات و زحمات نصيب ايران و ملت مسلمان مي بينم ، نيروي معنوي براي خود پنداشته و همين نيروي مقدس است كه اين ضعيف را ، بدون احساس خستگي و يا نياز به فراغت و استراحت دلگرم داشته و همين احساسات پاك است كه مجال هرگونه رعايت ضروريات شخصيّه را از من دور داشته و اينك هم كه از دوري شما برادران عزيز بي نهايت متأسفم ، باز مسرورم كه به دنبال هدف و مقصود خود ، كه مسلّماً شما خواستار و مشتاق آن بوده و هستيد ، مي روم .

من به خوبي مي دانم كه شما آرزومند يك اتّحاد واقعي و خلل ناپذير بين مسلمين جهان بوده و دير زماني است دريافته ايد كه نخستين هدف سياست استعمار ، ايجاد پراكندگي و نفاق بين مسلمانان ، در اقطار جهان بوده است و از همين نفاق و شقاق لذّت بي پايان تاكنون برده اند ، ولي به عنايت خداي مهربان و هوشياري و بيداري شما كه از خدمتگزارانِ واقعي تشويق كرده و مي كنيد ، من مي روم تا قدمي فراتر از آنچه در ايران عزيز مطالعه مي شود بردارم .

بر شما است كه در دقايق استجابت دعا ، از خدا موفقيت مرا در اين امر مهم بخواهيد .

همانطوري كه در سفرِ پيش ، خداي مهربان به اشك ديدگان من ترحّم فرمود و نجات ملت مسلمان ايران را از پنجه استعمار فراهم ساخت ، يقين دارم كه در اين باره نيز به آه دلسوز شما و تضرّعات و استغاثه هاي من توجه خواهد فرمود .

برادرانم ! اگر هدف مقدسي در پيش نبود ، هرگز تاب دل كندن از وطن و شما هموطنان را نداشتم ، اما چه كنم كه نداي وظيفه مرا مأمور اين مسافرت مي كند و گرچه به سوگند نيازي نيست ، ولي به خداي لايزال قسم كه در راه اعتلاي دينِ حضرت خاتم النبيّين ـ صلوات الله وسلامه عليه ـ و استقلال ايران و آسايش ملل مظلوم

جهان ، نوشيدن شربت مرگ را بر خود گوارا مي دانم و چون در راه سفر ، بر هر فردِ مسلماني لازم است كه وصاياي خود را به بازماندگان خود نمايد ، من به شما برادران عزيز كه بازماندگان ديني و ملّي هستيد ، آخرين و اهمّ وصاياي خود را كرده و در پيشگاه عدل الهي اتمام حجت مي نمايم .

عزيزانم ! تا مي توانيد دامان تقوي و مبارزه شرافتمندانه خود را از دست نداده و در راه عظمت دين و استقلال مملكت تا حدّ امكان بكوشيد و مخصوصاً از نمايندگان ملت و احزاب ملّي و افراد ارتش رشيد ايران و مأمورين انتظامات مُصرّاً تقاضا دارم در اين هنگام كه كوچك ترين غفلتي ؛ از حفظ و نظم و آرامش ، موجب استفاده دشمنان مملكت مي گردد ، در انجام وظايف خطير ملي مراقبت كامل داشته و در راه حفظ نهضت و موجوديت وطن ، كما في السابق فداكاري نمايند .

ثانياً ، در چنين موقع باريك كه ملل دنيا چشم به رفتار شما دارند وايران راحساس ترين نقطه جهان مي پندارند ، از نفاق و شقاق و سوء ظن بركنار باشيد و از ايجاد هرگونه تشنّج كه موجب اخلال در امور و اصلاحات باشد بپرهيزيد و اخلالگران را از خود برانيد .

من صريحاً مي گويم كه هر فردي از افراد مملكت كه موجب تشنج شود و يا آن را دامن زند ، دشمن دين و

مملكت است و خدايِ ايران او را به كيفر مي رساند و بر هر وطن خواهي لازم است كه در حفظ نظم و آرامش و همكاري صميمانه با برنامه هاي اصلاحيِ دولت ، نهايت كوشش و مراقبت و مجاهدت را بنمايد .

در خاتمه ، از برادران گرامي تقاضا دارم كه در مواقع دعا ، خدمتگزار خود را ، كه جز سعادت شما و عظمت اسلام انديشه اي ندارد ، فراموش نفرمايند .

بديهي است كه من هم ، در هر كجا باشم ، توفيق عموم را از خداوند متعال مسألت مي نمايم . ^{( 1 )}

والسلام عليكم و رحمة الله و بركاته

سيد ابوالقاسم كاشاني

* * *

ورود به فرودگاه بيروت

هواپيمايي سوئدي پس از چند ساعت در فرودگاه بيروت به زمين نشست .

روزنامه اطلاعات ، مورخ 6/6/1331 هـ . ش . خبر ورود آيت الله كاشاني به بيروت را اينچنين نقل مي كند :

« ساعت ده بعد از ظهر روز سه شنبه ، هواپيماي حامل حضرت آيت الله كاشاني ، رييس مجلس شوراي ملي ايران ، در

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . روزنامه اطلاعات ، مورخ 13/6/31 ، صص 1 و 4

بين احساسات شديد مستقبلين در فرودگاه بيروت به زمين نشست .

در فرودگاه ، علاوه بر جمع كثيري از اهالي بيروت ، تقريباً كلّيه ايراني هاي مقيم اين بندر و عدّه زيادي از مقامات دولت لبنان حضور داشتند و مقدم آيت الله كاشاني را گرامي داشتند .

آية الله كاشاني در لبنان

هنگامي كه پروانه هاي هواپيما خاموش شد و درِ هواپيما باز شد ، جمعيت با صداي بلند فرياد زد : « يعيش السيّد العظيم » و عدّه ديگر فرياد مي زدند : « يعيش الجلالة المعظّم » و « يحيي سماحة السيد أبوالقاسم الكاشاني » .

حضرت آيت الله كاشاني نيز از بالاي پلكان هواپيما ، با اشاره دست و سر ، به ابراز احساسات مستقبلين پاسخ مي دادند و در فرودگاه با آيت الله آقاي سيد عبدالحسين شرف الدين موسوي رهبر شيعيان لبنان ، كه به اتفاق جمعيت كثيري براي تجليل و استقبال به بيروت آمده بودند ، ملاقات و مدّتي مذاكره كردند .

حضرت آيت الله كاشاني در فرودگاه بيروت ، در پاسخ به سؤال يكي از خبرنگاران ، كه انگيزه ايشان را از اين سفر جويا شده بود ، اظهار داشتند :

مسافرت من داراي دو جنبه مذهبي و سياسي مي باشد . در مدت توقّف در عربستان سعودي ، با اعلي حضرت ملك ابن سعود و ساير رجال عربستان سعودي ملاقات نموده و نهضت پان اسلاميك را توسعه داده و از طريق اين جنبش ، به عموم مسلمين ثابت خواهم كرد كه در مبارزه ايران با انگلستان ، حق با ملت ايران است . انگلستان از منابع نفتي ايران سالي 400 ميليون دلار استفاده مي كرده و اگر ايران اين ثروت را خود به دست بياورد ، قادر خواهد بود با اجراي طرح هاي آبياري و ايجاد كارخانه ها ، فقر و بدبختي را

در ايران ريشه كن سازد . . . .

حضرت آيت الله كاشاني در لبنان با نخست وزير وقتِ آن كشور ، آقاي سامي الصلح و تني چند از رجال سياسي و مذهبي ملاقات كردند » . ^{( 1 )}

آقاي حاج محمد علي سيگاري در ادامه خاطرات خود مي افزايد :

« . . . وقتي به بيروت رسيديم ، مشاهده شد كه حدود هفتصد نفر حاجي در هواي گرمِ بيروت منتظر رفتن به حج هستند ، ليكن هواپيما براي رفتن به جده وجود ندارد و آن تعداد هواپيمايي هم كه داشتند جا نداشت و تكميل بود .

فرودگاه بيروت نيز در آن زمان امكانات خوبي نداشت ؛ شيرواني هايي بود كه در زير آن حدود 700 حاجي به سر مي بردند و از تشنگي و هواي گرم در رنج بودند . در بين آن ها مرحوم حاج محمود شربت اوغلي ، كاروان دار معروف نيز بود ، وي نزد ما آمد و گفت : از حضرت آيت الله كاشاني بخواهيد ما را كمك كنند و از اينها بخواهند وسيله اي براي رفتن اين عده به حج فراهم كنند . قرار شد پس از رفتن به محلّ اقامت ، موضوع را به آقاي كاشاني منتقل كنيم .

ما را از فرودگاه به هتلي در بيروت منتقل كردند ، سفير وقت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . روزنامه اطلاعات ، مورخ 6/6/1331 ، صص 1 و 4

آمريكا در بيروت به دليل اينكه مرحوم كاشاني رييس مجلس بود ، اجازه گرفته به ملاقات ايشان آمد ، در اين ملاقات پس از خاتمه يافتن سخنان طرفين ، مرحوم كاشاني به او فرمود :

تعدادي از حاجيان ما در بيروت مانده اند و شما كه هواپيماهاي زيادي داريد ، تعدادي از آنها را به ما اجاره بدهيد تا حجاج را به جده منتقل كنيم .

سفير گفت : اجازه بدهيد سؤال كنم سپس به شما جواب خواهم داد .

وقتي او رفت ، مرحوم كاشاني به اطرافيان فرمود :

تا يك حاجي در اينجا باشد من به حج نخواهم رفت و انصافاً اين كار را هم كرد .

فرداي آن روز سفير آمريكا پيغام فرستاد كه با اعزام آنان موافقت شده و به ما نيز دستور داده اند آن ها را مجاني به جده ببريم . ^{( 1 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . « در روزنامه اطلاعات ، مورخ 5/6/1331 هـ . ش . خبرگزاري يونايتدپرس اين خبر را به گونه اي ديگر نقل كرده ، چنين مي نويسد :

ديروز نيروهاي هوايي آمريكا براي اولين بار دست به كار بي سابقه اي زده بود . چندي قبل عدّه زيادي از زائران كه براي حج عازم مكه مي باشند ، وارد بندر بيروت شدند ولي به علت نبودن هيچ نوع وسيله نقليه ، در وضع بسيار رقّت انگيزي گرفتار شده بودند .

دولت لبنان نيز كه فاقد وسيله نقليه بود ، چاره اي نديد جز اينكه از نيروي هوايي استمداد نمايد .

فقط نيم ساعت از اين تقاضا گذشته بود كه 12 فروند از هواپيماهاي بزرگ مسافربري نيروي هوايي آمريكا در فرودگاه به زمين نشست و هر يك 50 نفر از زائران را به سمت مكه معظمه حمل نمودند . عدّه زائرين حدود 3000 نفر است كه هواپيماهاي مزبور كلّيه آنها را تا ظهر امروز به طور مجاني به مكه حمل خواهند نمود .

به قرار اطلاع ، عده زيادي از زوار ايراني جزو كساني هستند كه از هواپيماهاي نامبرده استفاده كرده اند . روزنامه اطلاعات مورخ 5/6/1331 ص3 » .

متن خبر ، گوياي آن است كه تحريفي در نقل صورت گرفته و امكان ندارد به دنبال درخواست ، نيم ساعت بعد ، دوازده فروند هواپيما در فرودگاه بيروت به زمين نشسته باشد . علاوه بر اين ، هواپيماي بزرگ توان بردن بيش از پنجاه مسافر را دارد ! و به نظر مي رسد همان نقل آقاي سيگاري صحيح است .

آيت الله كاشاني در ضمن پرواز ، قسمت هاي مختلف هواپيما را بازديد كرده ، از خلبانان و از اين اقدام نيروي هوايي آمريكا قدرداني نمودند ( روزنامه اطلاعات مورخ 8/6/1331 هـ . ش ، ص1 )

اين خبر موجي از خوشحالي در حاجيان به وجود آورد و بحمدالله همه آن ها به حج مشرّف شدند .

احرام با نذر

به دستور حضرت آيت الله كاشاني نذر كرده ، از بيروت محرم شديم و با هواپيما به جدّه آمديم ، وليعهد عربستان در جده براي استقبال آمده بود وليكن به دليل تأخير زيادي كه هواپيما داشت ،

بازگشته بود . ^{( 1 )} اما تعداد پنج دستگاه ماشينِ بدون سقف ، كه در هر كدام يك افسر پليس نيز حضور داشت ، فراهم ساخته بود تا ما را به ساختمان محل پذيرايي ببرند . در فرودگاه ، عده اي از مقامات و مسؤولان عربستان ، همراه با برخي سفراي كشورهاي اسلامي به استقبال آمده بودند و با تشريفات خاصي ما را به ساختمان بزرگي در جده منتقل كردند .

پس از صرف شام به ما گفتند : مي توانيد شب را اينجا بمانيد و مي توانيد به مكه برويد .

تصميم گرفته شد عازم مكه شويم ، لذا با توجه به اينكه قبل از رسيدن به ميقات محرم شده بوديم ، از همان جده عازم مكه شديم . ^{( 2 )}

پس از ورود آيت الله كاشاني به جده ، ايشان در نخستين اجتماعي كه با حضور جمعي از نمايندگان سياسي ممالك شرقي و حجاجي كه از اندونزي ، پاكستان و هندوستان و كشورهاي عرب ؛ از جمله مراكش و تونس برگزار شده بود چنين گفت :

« رجال مؤثر و فعال ممالك اسلامي متوجه باشند كه از

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . روزنامه اطلاعات در اين زمينه مي نويسد :

درجدّه ، نماينده ملك سعود به فرودگاه آمده بود تااز رييس مجلس شوراي ملي ايران وهمراهان استقبال نمايد ولي به علت تأخير هواپيما موفق به ملاقات آيت الله نشد و در وهله دوم معاون وزارت خارجه دولت سعودي از آيت الله استقبال كرد . ( اطلاعات ، مورخ 25/6/1331 ، ص1 ) .

2 . آقاي حاج محمد علي سيگاري ، مصاحبه حضوري .

فلسفه حج و تجمع مسلمين دنيا در مكه معظمه چه نتايج بزرگي مي توان به دست آورد ! موضوع حج تنها اداي يك وظيفه ديني نبوده ، بلكه تجمع مسلمانان دنيا در سرزمين مقدس حجاز مي توانست بالاترين فوايد را براي تسريع در آزادي ملل شرق از نفوذ دول استعماري عايد سازد و هر سال در موسم حج زمينه همكاري هاي وسيعي ميان كليه ممالك مسلمان جهان فراهم شود . . .

ايشان افزودند :

. . . من علاوه بر اداي وظيفه مذهبي ، قصد دارم هر چه بيشتر ممكن باشد ، در اين سفر با حجاج ملل اسلامي تماس بگيرم و كليه مسلمانان دنيا را به يك همكاري بسيار وسيع ، كه زمينه اي براي ايجاد يك جبهه قوي در برابر استعمار باشد دعوت كنم . . .

آيت الله كاشاني سپس مي گويند :

. . . ملل اسلامي امروز وضعي دارند كه به عقيده من هنوز دول استعماري ، خصوصاً دولت انگليس ، آن را درنيافته اند و نمي دانند بيداري و قيام ملل شرق چه قدرت معنوي و ماديِ جديدي را در دنياي آشفته امروزي ايجاد كرده و جبهه متحد ممالك اسلامي ، يگانه

عاملي است كه مي تواند دنيا را از مشتعل شدن آتش جنگ سوّم ، كه بشريت را به فنا و زوال تهديد مي كند ، جلوگيري نمايد .

وضع عمومي ممالك اسلامي امروز نه تنها با بيست سال و ده سال پيش تفاوت دارد ، بلكه ميان وضع امروز با وضعي كه پنج سال قبل ؛ يعني هنگام پايان يافتن جنگ دوم جهاني برقرار بود نيز بي اندازه متفاوت است . آن روز پاكستان و هندوستان در زير سلطه جابرانه انگليسي ها لگدكوب مي شد و اندونزي زنجير اسارت اجنبي به گردن داشت .

منابع نفت ايران در دست شركت غاصبي بود كه هر سال بيش از بودجه كلّ كشور ايران ، از اين منبع سرشار استفاده مي كرد . ولي امروز اندونزي با هفتاد ميليون نفر ^{( 1 )} جمعيت ، پرچم آزادي خود را برافراشته و پاكستان در رديف دول مقتدر زنده جاي گرفته است .

نفت ايران از دست شركت غاصب انگليسي خارج شده و نام ايران به عنوان يك ملت مبارز در صف مقدم ملل مبارز دنيا نقش بسته است . » ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . جمعيت آن روز اندونزي مراد است .

2 . روزنامه اطلاعات ، مورخ 6/6/1331 هـ . ش . ص4

تصوير ص 60 ميقات 43 ؟ ؟ ؟

پس از ورود آيت الله كاشاني به جده ، دكتر محمد مصدق ، نخست وزير وقت ، تلگرافي به اين شرح به جده مخابره مي كند :

حضرت آيت الله كاشاني دامت بركاته

از اينكه به سلامتي وارد و توفيق اداي فريضه و دعاي خير درباره مسلمين براي آن جناب حاصل است مسرور و التماس دعا دارم . ^{( 1 )}

دكتر محمد مصدق

عدم حضور در ميقات

آقاي جعفر رائد كه در سال 1330 هـ . ش . به عنوان دفتردار ، همراه با مظفر اعلم ، وزير مختار ايران در عربستان ، به جده رفته بود و هنگام آمدن آيت الله كاشاني به حج در سال 1331 هـ . ش . در جده حضور داشت ، مشاهدات خود را چنين بازگو مي كند :

« در مهرماه 1330 من با مظفر اعلم ، كه به سمت وزير مختار ايران در عربستان سعودي تعيين شده بود ، به جده رفتم . و در سال 1331 آيت الله كاشاني ، كه به رياست مجلس انتخاب شده وهيچگاه درمجلس حضور نيافته بود ، تصميم به سفر مكه و انجام مراسم حج گرفت وچون پرواز مستقيم از تهران به جده فراهم نبود ، به

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . روزنامه اطلاعات مورخ 6/6/1331 هـ . ش ، ص 1 .

اتفاق جمعي عازم سوريه و لبنان شد تا از آنجا با هواپيماي محلّي ، راهيِ عربستان سعودي شود و هزاران نفر از ايشان پيروي كردند . اما شركت هاي هواپيمايي محلّي سوريه و لبنان ، به اندازه كافي هواپيما براي تأمين مسافرت اين همه زائر به عربستان سعودي نداشتند و چون روزهاي مخصوص حج به سرعت نزديك مي شد ، التهاب وحشت زايي در ميان زائران ايراني درمانده در سوريه و لبنان به وجود آمده بود تا بالأخره ارتشِ دولتي غيرِ عربي ، كه هنوز پس از جنگ جهاني دوم ، همه پايگاه هاي خود را از منطقه برنچيده بود ، به ياري شتافت و به طور رايگان دوازده هواپيماي مسافربري در اختيار زائران ايراني گذاشت كه مقدم بر همه ، آيت الله كاشاني و همراهان را به عربستان سعودي آورد و من كه در فرودگاه جده جزو استقبال كنندگان بودم ، به حكم سابقه خدمت در محضر آيت الله ، از جمله كساني بودم كه داخل هواپيما شده و خير مقدم گفتم .

آيت الله كاشاني پس از پياده شدن ، سراغ بعضي مواقيت حج ـ يعني نقاطي كه از آن حاجي ، احرام يعني دو حوله بزرگ سفيد به دور خود مي پيچد و نيت حج مي كند ـ گرفتند . ايشان چون مدتي درگير فعاليت هاي سياسي و اجتماعي بودند ، در ذكر اسامي نامأنوسِ اين نقاط ، دچار اشتباه مي شدند و در واقع خيلي هم طبيعي بود . من براي

ايشان توضيح دادم كه عده اي از علماي درجه اول و معروف به زهد و پرهيزگاري كه در انجام اعمال مذهبي از هيچ امري سرسري نمي گذرند ؛ از جمله مرحوم آيت الله آقا سيد يونس اردبيلي از همان جده نيت كردند و احرام بستند و آيت الله كاشاني بالأخره متقاعد شدند و از همين قرار عمل كردند . » ^{( 1 )}

ورود به مكّه

آقاي حاج محمد علي سيگاري در ادامه خاطرات خود مي گويد :

« در مكه نيز تشريفات خاصي براي ورود ايشان ترتيب داده بودند . در اواخر شب ، مسجدالحرام را قرق كرده ، ما را به داخل كعبه نيز بردند و آثار آنجا را به ما نشان دادند .

پس از اعمال عمره تمتع در مكه مانديم ، تا آنكه وقت اعمال حج تمتع شد . سعودي هابه مااطلاع دادند كه هر وقت بخواهيد به عرفات برويد ما آماده هستيم و اوضاع در آنجا مرتب است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . تاريخ و فرهنگ معاصر 6 ـ 7 ، ص 332 ، خوانندگان عزيز توجه دارند كه آقاي سيگاري اظهار داشت كه ما به دستور آيت الله كاشاني پيش از رسيدن به ميقات ، از بيروت احرام بسته و محرم شديم !

براي هر كدام ما يك نفر پيشخدمت گذاشته بودند و در عرفات چند چادر بزرگ به پا كرده بودند كه در آن فرش هاي قيمتي و شربت آلات گذاشته بودند .

آن روز در عرفات به مسجد نمره هم رفتيم سپس به مشعر و پس از آن به منا آمديم .

در منا نيز ساختمان بزرگي را به ما اختصاص دادند . ما اعمال منا را نيز انجام داده ، پس از آن به مكه آمديم و اعمال پس از منا نيز تمام شد .

مرحوم كاشاني در مدت اقامتش در مكه ، در مسجدالحرام اقامه نماز جماعت مي كرد و سنّي ها هم به نماز ايشان آمده ، اقتدا مي كردند و واقعاً مرحوم كاشاني از هر جهت مورد احترام آنها بود . ^{( 1 )}

لغو ديدار با پادشاه عربستان

آيت الله كاشاني بر اساس اخباري كه در جرايد آن زمان منتشر شد ، قرار بوده با پادشاه عربستان نيز ديداري داشته باشد كه به

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . در تأييد اين سخن ، توجه خوانندگان محترم را به گزارش روزنامه اطلاعات ، مورخ 25/6/1331 جلب مي كنيم :

در روز عيد قربان در خطبه اي كه همه ساله معمولاً قبل از شروع مراسم حج به نام ابن سعود خوانده مي شود ، از حضرت آيت الله بنام « سيد الحجاج » ياد شد ، در صورتي كه همه ساله نام فاروق به عنوان « سيد الحجاج » در خطبه ذكر مي شده است .

دلايلي اين ديدار صورت نمي پذيرد و ايشان فرزندشان مرحوم آقاي سيد مصطفي كاشاني و شمس قنات آبادي را به نمايندگي خود براي ديدار به كاخ وليعهد عربستان اعزام و نامبردگان با امير سعود ملاقات مي كنند . ^{( 1 )}

روزنامه اطلاعات ، مورخ 25/6/1331 در اين زمينه مي نويسد :

« ابتدا قرار بود كه آيت الله با وليعهد دولت سعودي ملاقات كنند و در ضمن راجع به پيامي كه قرار بود روز عيد در مسجد بزرگ ، در برابر كليه مسلمين قرائت نمايند ، مذاكره به عمل آورند ، ولي بعداً پس از مشاوره ، اين تصميم عوض شد و حضرت آيت الله با وليعهد ملاقات ننمودند و از قرائت پيام نيز منصرف شدند . » ^{( 2 )}

روزنامه اطلاعات در تكميل اين خبر مي نويسد :

« نمايندگان آيت الله كاشاني ؛ يعني آقايان سيد مصطفي كاشاني و شمس قنات آبادي با وليعهد سعودي ملاقات نموده ، پيامي از طرف ايشان به مشاراليه تسليم كردند . اين پيام در روزنامه هاي آن دولت چاپ شد و مربوط به اتحاد و اتفاق دولت هاي عربي است .

وليعهد در جواب پيام اظهار داشت كه : هر نقشه اي از

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . روزنامه اطلاعات ، مورخ 16/6/1331 هـ . ش . ص 8

2 . اطلاعات مورخ 25/6/1331 ، ص 1

طرف دولت ايران براي اجراي فكر اتّحاد و اتفاق كشورهاي عرب پيش كشيده شود ، دولت سعودي نخستين دولتي است كه از آن پيروي خواهد كرد .

آيت الله كاشاني پيام ديگري نيز از مدينه براي وليعهد ارسال كردند كه مضمون آن مربوط به بناي يك سايبان جهت مدينه منوره ( بقيع ) بود كه هنوز جوابش نرسيده است . » ^{( 1 )}

پيام آية الله كاشاني به ملك عبدالعزيز

متن پيام آيت الله كاشاني كه خطاب به ملك عبدالعزيز آل سعود پادشاه وقت عربستان ارسال داشتند :

بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ

الْحَمْدُ لِلَّهِ وَحْدَهُ وَصَلَّي اللَّهُ عَلي مَنْ لا نَبِيَّ بَعْدَهُ وَآلِهِ وَصَحْبِهِ

حضرة صاحب الجلالة الملك عبدالعزيز آل السعود

ملك المملكة العربيّة السعودية المعظّم

السلام عليكم و رحمة الله و بركاته

و بعد الدعاء لكم بالسلامة و طول العمر و التوفيق في خدمة الحرمين الشريفين و تنفيذ أوامر الله تعالي و الدعاء للشعب السعودي الكريم بالرفاه و السعادة و بلوغ أمانيه تحت ظلّ عاهلها العظيم .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . روزنامه اطلاعات مورخ 25/6/1331 هـ . ش ، ص 5

لا شكّ أنّ جلالتكم أعلم بحال المسلمين و الاختلافات المزعومة التي نخوت و لا تزال تنخرض الإسلام بحيث أدّت إلي الإنشقاق و التفرقة و لا شكّ انّكم بصفتكم من أعاظم ملوك الإسلام و بحكم المركز الهامّ الذي تحتلّونه بين البلاد الإسلامية لمن أحرص الناس علي إحلال التفاهم و الودّ محلّ الاختلاف والبغض تمشياً مع سيرة السلف الصالح وعملاً بأوامر الله تعالي و إعلاء شأن المسلمين و السعي إلي إعادة أيّامهم المجيدة و عصورهم الذهبيّة . و الطريقة الوحيدة لإنقاذ البلاد الإسلامية من كابوس الاختلافات و الافتتانات ، هي توحيد كلمتهم علي اختلاف مذاهبهم و المحافظة علي الأُصول دون الفروع و استبقاء اللباب دون القشور . و من حسن الحظّ أنّ الطوائف الإسلامية متّفقة في الأُصول و جميعاً تعتقد بكلمتي الشهادة و بالقرآن و المعاد . وإن اختلفت في شيء فانّها تختلف في الفروع التي لا تمسّ الأساس و لا تبعث علي الإلحاد من حظيرة الدين .

و قد باحثت عدداً من القضاة و الفقهاء حين تشرّفي بزيارة المدينة المنوّرة قبل سنتين و برهنتُ لهم بالدلائل العقليّة و المنطقيّة إنّ الجمود علي الفروع و البقاء في نقطة واحدة تنتهي إلي الإخلال بالأُصول و تضرّ بسمعة الشريعة السمحاء و بالإضافة إلي ذلك ، كان مثل هذا الجمود يبعدنا عن ركب العالم و تقهقرنا إلي ما قبل أربعة عشر قرناً في حين أنّ الدّين الإسلامي دين يوافق كلّ زمان و مكان ويجب أن يساير العالم و يسابق

الزمان كي يبقي شامخ الرأس و يستطيع المسلمون من أن يعيشوا لدنياهم كما يعيشوا لآخرتهم . والحال ، أنّ التحفّظ و الحرص علي الظواهر والتمسّك بالقشور دون اللّباب و اعتبار الفروع هي الكلّ في الكلّ دون الالتفات إلي الأُصول لا يجد بنا نفعاً فحسب بل يفتح ثغره بين المسلمين يدخل منها العدوّ فيزعزع الأركان و يقضي حتّي علي الأُصول تدريجياً و هناك لعمري الطاعة الكبري و فحمية الإسلام و المسلمين العظمي .

إنّي بصفتي عالم روحاني اعتزّ بالإسلام و أتمنّي عظمة المسلمين وانقاذهم من أغلال الاختلاف و مخالب المستعمرين الأعداء و بحكم الواجب الديني ـ دون الالتفات إلي فائدة شخصيّة ـ أسعي وراء اتّحاد المسلمين في كافّة أقطار الأرض و أحرص علي عظمة ملوكهم و زعمائهم و أخلص لمن يتولّي أمر المسلمين . و حيث انّ جلالتكم متمسّكون بتشييد دعائم الإسلام و مبانيه و تعظيم شعائرالله أرغب من شفاف قلبي في مزيد عزّكم و سموّ مقامكم و محبوبيّتكم عند عموم المسلمين و أودّ من الصميم أن يتبوّأ جلالتكم مكانة مرموقة في قلوب المسلمين عامة علي اختلاف مذاهبهم وأن تكونوا عند حسن ظنّ الجميع في حين أنّ جمود بعض القضاة من الّذين لايلتفتون إلي السياسة العامة ومقتضياتها لجمع كلمة المسلمين لا يفسح المجال لبلوغ أمنيّتي و يصبح حجر عثرة في سهيل ذلك . و لابدّ هنا من الاعتراف بأنّ حرص جلالتكم علي صيانة حرمة الديار المقدّسة و تهيئة وسائل