بخش 1

بسوي ام القري

1373 شمسي

رسول جعفريان

سفرنامه هاي فارسي حج

سنت سفرنامه نويسي در ميان حاجيان ايراني محدود بوده و طي يك هزار سال و اندي تنها آثار محدودي از خاطرات اين سفر خطر و پرخاطره برجاي مانده است . جداي از ناصرخسرو كه در سفرنامه خود گزارشي نيز از ظفر حج آورده اثر فارسي كوتاهي از قرن هشتم هجري باقي مانده كا بايد در حكم سفرنامه شناخته شود گرچه در چارچوب سفرنامه نويسي نگارش نيافته است . اثر مزبور از ابوالاشرف محمد يزدي متوفاي سال 762 هجري است كه با نام حجازيه شناخته شده است . او از طرف آل جلاير مأموريت داشته تا گزارشي از دشواري هاي سفر حج به اين حكومت ارائه دهد تا در صحبت با شُرفاي مكه و ديگر ملوك اسلام براي رفع آنها اقداماتي انجام شود . اين رساله كه عنوان رسالة الحجازيه دارد در مجموعه رسائل خطي فارسي از بنياد پژوهش هاي اسلامي با تحقيق دكتر محمد جعفر ياحقي به چاپ رسيده است . قبل از اين بخش از آن توسط آقاي ايرج افشار چاپ شده بود . ^{( 1 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سفر ابوالاشرف از آغاز تا رسيدن به حرم پنجاه روز طول كشيده است :

مصمم چو كرديم عزم حجاز * * * به نعت و به توحيد همدم شديم

چنان عزم كرديم از شوق و ذوق * * * كه فارغ زبيش و زكم هم شديم

به مشهد رسيده به پنجاه روز * * * به حج و به روضه مكرم شديم

چو ديديم ما مكه و كعبه را * * * چه گويم كه شاد و خرم شديم

در آن جاي و مأواي همچون بهشت * * * به يكبار فارغ ز عالم شديم

دگر در مدينه چو نور نبي * * * بديديم بر خورد معظم شديم

كه ما را نبيي چنين بود و هست * * * كزو سرفراز و مقدم شديم

خدايا چه گوييم ما شك اين * * * كه احرام بستيم و محرم شديم

زماني كه حاجي پس از طي اين راه طولاني قدم در سرزمين وحي مي گذارد به ناگهان اين احساس به او دست مي دهد كه :

آخر دلم به آرزوي خويشتن رسيد * * * وانچ كه از خداي خواسته بودم به من رسيد .

در اين ارتباط بايد گفت كه در دويست سال اخير همزمان با اوج گيري سفنامه نويسي در جهان اسلام ، در ايران نيز سفرنامه هاي متعددي نگاشته شده كه به اظهار يكي از محققان بيش از پانصد سفرنامه مي شود . از جمله شماري از اين سفرنامه ها درباره سفر پرخاطره حج است كه در اينجا به معرفي برخي از آنها مي پردازيم . ^{( 1 )}

1ـ سفرنامه مكه ، ضياء الدين قاري در سال 1129 ( منزوي 4031 ) تنها يك سفحه

2ـ مسير الحرمين يا حالات الحرمين ، مولوي رفيع الدين بن فريدالدين مراد آبادي هندي ( منزوي 3999 )

4ـ تذكرة الطريق في مصائب حجاج بيت العتيق ، برلين 454

5ـ سفرنامه مكه ، محمد ولي ميرزا ، 1260 در همين مجموعه چاپ شده است

6ـ سفرنامه مكه ، محمدعلي فراهاني در سال 1263 ، كتابخانه مجلس ، ش 2310

7ـ سفرنامه مكه ، علي خان حاجب الدوله در سال 1263 يا 1285

8ـ دليل الزائرين ، عبدالعلي اديب الممالك ، در سال 1272

9ـ سفرنامه عتبات و مكه ، از سيف الدوله در سال 1279 ، ( چاپ شده )

10ـ سفرنامه مكه ، ميرزاعلي خان اعتماد السلطنه در سال 1285 ، آستان قدس رضوي 4125 ، ذريعه 12 / 186

ــــــــــــــــــــــــــــــــــآگاهي هاي اجمالي مربوط به اين سفرنامه ها را تا شماره 25 جناب آقاي ايرج افشار از مجموع بيش از پانصد سفرنامه فارسي كه فهرست كرده اند استخراج كرده و در اختيار ما گذاشتند . 1 . * * *

11ـ سفرنامه مكه ، از : ؟ اهداء به ناصر الدين شاه ، به سال 1288

12ـ الوجيزه في تعريف المدينه ، محمدميرزا مهندس ، در همين مجموعه چاپ شده است .

13ـ سفرنامه مكه ، محمدرضا بن عبدالجليل حسني حسيني طباطبايي تبريزي ، در سال 1296 ( ملك ، ش 2357 )

14ـ سفرنامه مكه ، شاهزاده خانم معتمدالدوله فرهادميرزا همسر نصيرالدوله در سال 1297 ، كتابخانه شماره 2 مجلس ، ش 1225 ( فهرست ، ج 2 ، ص 172 )

15ـ دليل الانام في سبيل زيارت بيت الله الحرام ، سلطان مرادميرزا حسام السلطنه ، در سال 1297 ، مجلس ، ش 693

16ـ سفرنامه مكه ، عبدالحسين خان افشار در سال 1299

17ـ سفرنامه مكه ، حاج ميرزا ابراهيم مشتري طوسي حسام الشعرا ، در سال 1300 ، اين سفرنامه منظوم به چاپ رسيده است ، ذريعه 12 / 189 ، ملك 4834 ، مجلس 3 : 415 ، دانشگاه 5 / 3806 ، آستان قدس رضوي 7 : 511 ( به نقل از فهرست ملك )

18ـ تحفة الحرمين ، نايب الصدر در سال 1305 ( چاپ شده است )

19ـ سفرنامه مكه ، محمدحسين بن حاجي ميرزا عبدالصمد قاضي رضوي همداني در سال 1307 ( منزوي 4030 )

20ـ سفرنامه مكه و مدينه و كربلا ، از : ؟ از 25 رمضان 1309 تا روز يكشنبه 9 صفر ، كتابخانه امام جمعه كرمان ، ش 393

21ـ سفرنامه حجاز ، محمدحسين شهرستاني ، ذريعه ، ج 12 ، ص 196

22ـ سفرنامه مكه ، از : ؟ در سال 1319 آشنايي با چند نسخه خطي ، ص 105

23ـ سفرنامه مكه ، مدير الدوله ، در سال 1321 ـ 1322 ، ملك ش 3899

24ـ سفرنامه مكه ، ميرزا داود وزير وظائف ، در سال 1324 ، آستان قدس رضوي ، ش 6562

25ـ سفرنامه مكه ، لطفعلي اعلايي ، آستان قدس ش 4243

26ـ سفرنامه مكه ، از : ؟ ، اهداء به ناصرالدين شاه ، به سال 1297 ، ملي 865 ف

27ـ رزونامه سفر مدينة السلام و بيت الله الحرام ، معتمدالدوله فرمانرواي فارس ، از اين رساله محمدميرزا مهندس در الوجيزه في تعري المدينه ياد كرده است .

28ـ منازل بين اصفهان و مكه ، فهرست نسخه هاي خطي كتابخانه فرهنگستان باكو

29ـ منازل الحج ، بندعلي بن خيراتعلي در سال 1214

30ـ فتوح الحرمين ، محيي لاري ، قرن دهم ، اين اثر كه سفرنامه اي منظوم است به كوشش ما به چاپ رسيده است . ( قم 1373 )

31ـ سفرنامه مكه ، محمدحسين فراهاني ، در سال 1303 ، ملي 573 ف ( فهرست 1 / 69 )

32ـ سفرنامه حج ، آية الله طالقاني ، ( چاپ شده است )

33ـ خسي در ميقات ، جلال آل احمد ، ( چاپ شده است )

34ـ سفرنامه حج ، آية الله صافي گلپايگاني ، ( چاپ شده است )

35ـ سفرنامه مكه ، ميرزاعلي اصفهاني ، در سال 1331 ، در همين مجموعه حاضر چاپ شده است

36ـ سفرنامه مكه ، از : ؟ در سال 1316 ، بنا به يادداشت فهرست نويس ، نويسنده يكي از درباريان بوده است . كتابخانه آية الله مرعشي ، ش 6388

37ـ سرنامه مكه ، سيد محمدتاجر طهراني ، در سال 1317 كتابخانه آية الله مرعشي ، ش 9008

38ـ سفرنامه مكه ، مخبر السلطنه مهدي قلي هدايت ، ( چاپ شده است )

39ـ سفرنامه مكه ، امين الدوله علي بن مجدالملك ( م 1322 ) در تهران چاپ شده است

40ـ سفرنامه مكه ، شيخ ميرزاعلي صدرالذاكرين تفرشي طهراني ، در دو جلد ، ذريعه 12 / 189

41ـ هداية السبيل ، معتمدالدوله فرهادميرزا ( م 1305 ) چاپ شده است

42ـ سفرنامه حج البيت ، مولي ابراهيم بن درويش محمدالكازروني ، ذريعه 12 / 186 .

43ـ سفرنامه حج و راهنماي حجاج ، حسين ذوالقدر شجاعي ، ( چاپ شده است )

44ـ سفرنامه مكه ، محمد بن اسماعيل الشهير به قيري ، در سال 1247 از شيراز به مكه رفته ، كتابخانه مسجد اعظم ، ش 2947

45ـ بزم غريب ، محمدعلي بن محمد رضي بروجردي ، در سال 1262 ، ( يادداشت هاي استاد عبدالعزيز طباطبايي از كتابخانه علامه طباطبايي شيراز )

46ـ انيس الحجاج ، صفي فرزند ولي ، در سال 1087 ( منزوي 3992 )

47ـ سفرنامه مكه ، ميرزا جلاير ، در زمان محمدشاه ، ( منزوي 4033 )

48ـ سفرنامه حجاز ، هدايت علي بن شيخ فضل علي ، سفري كه همراه حضرت مولانا اسحاق به حجاز و مكه و مدينه از راه كشتي كرده است ، از غره ربيع الاول 1230 ، ( فهرست مشترك پاكستان ، ج 10 ، ص 62 )

49ـ منهاج السعادات ، سفرنامه حج ، حكيم غلام محمد دهلوي ، ( فهرست مشترك پاكستان ، ج 10 ، ص 62 )

50ـ سفرنامه حج ، پادشاه خواجه بن رحمت الله خواجه متخلص به نديم ، در سال 1298 ، ( فهرست مشترك پاكستان ، ج 10 ، ص 66 )

51ـ سفرنامه حج ، محمدحسن جان هندي ، در سال 1321 ، ( فهرست مشترك پاكستان ، ج 10 ، ص 67 )

52ـ تحفة العراقين ، سفرنامه مانند خاقاني شرواني ، انشاء بعد از 551 ، ( چاپ شده )

53ـ تاريخ كعبه ، محمد معصوم بن محمد صالح دماوندي ، در قرن يازدهم از بند سورت هند تا مدينه ، ( به كوشش مؤلف همين سطور در دفتر اول ميراث اسلامي ايران چاپ شده شده )

54ـ حجازيه ، ابوالاشرف محمد يزدي متوفاي سال 762 ، پيش از اين توضيحاتي درباره آن گذشت .

رساله هاي فارسي در جغرافياي حرمين شريفين

در اينجا به معرفي برخي از رساله هاي فارسي درباره حرمين مي پردازيم . طبيعي است كه بيشتر مقصودمان آثار كهن است

55ـ مفرحة الانام في تأسيس بيت الله الحرام ، زين العابدين كاشاني ، گزارش بناي كعبه در سال 1039 ، ( به كوشش مؤلف همين سطور در ميراث اسلامي ايران چاپ شده است )

56ـ توصيف مدينه ، سيد اسماعيل مرندي ، در سال 1255 ، ( در مجله ميقات چاپ شده است )

57ـ ترجمه فضايل مكه ، حسن بصري ، از اين اثر نسخه هاي فراواني در دست است ( فهرست مشترك پاكستان ، ج 10 ، ص 43 )

58ـ مكه ، مبارك علي هندي ، درباره درازا و پهناي خانه كعبه از گذشته تا وضعيت كنوني ، ( نستعليق 1240 ) ( فهرست مشترك ، ج 10 ، ص 44 )

59ـ مكه ، از : ؟ ، فهرست مشترك پاكستان ( ج 10 ، ص 45 ) معرفي شده است

60ـ احوالات مكه ، خواجه محمد پارسا ( م 822 ) ( منزوي 3932 )

61ـ الرسالة المباركه ، حاجي عبدالرحمان سمرقندي ، ( منزوي 3982 )

62ـ تعريف الحرمين ، از محمود بن محمد ، نگاشته 991 ( فهرست مشترك ، ج 10 ، ص 15 )

63ـ زاد السفينه في احوال المدينه ، نگاشته 1133 ( فهرست مشترك ، ج 10 ، ص 26 )

64ـ مكه ، تأليف در سال 1060 ، ( فهرست مشترك ، ج 10 ، ص 23 )

65ـ جذب القلوب الي ديارالمحبوب ، ترجمه خلاصة الوفاء ، ( فهرست مشترك ، ج 10 ، ص 17 )

66ـ اخبار حسينيه در اخبار مدينه ، ترجمه خلاصة الوفاء در سال 969 ، ( فهرست مشترك ، ج 10 ، ص 11 )

67ـ مساحت كعبه ، منزوي ( ص 3982 ) با اين عنوان دو رساله ياد كرده است

68ـ رساله در احوال مكه معظمه و مدينه مشرفه ، اقا محمدعلي كرمانشاهي ، ( مرآة الاحوال ، ج 1 ، صص 135 ، 149 )

گفتني است كه بنده با مشاركت حجة الاسلام والمسلمين جناب آقاي محمدعلي خسروي ، گزارش حج سال 1371 را در كتاب با عنوان « با كاروان ابراهيم » و گزارش حج سال 1372 را با مشاركت حجة الاسلام والمسلمين محمدعلي مهدوي راد در كتاب « با كاروان عشق » فراهم آورديم . در هر دو سال ، از معاضدت و مشاورت جناب حجة الاسلام والمسلمين آقاي سيدعلي قاضي عسكر بهره مند بوديم . اسمال ، يعني سال 1373 ، قرار شد تا سفرنامه اي تنظيم شود . براي بنده كه هرچه داشتم در ضمن آن دو كتاب آورده بودم ، كار جديد دشوار بود . به هر روي اميد است آنچه عرضه كرده ايم كه مقبول واقع شود . طبيعي چنين است كه اين قبيل سفرنامه ها بيشتر براي نسل هاي آتي بكار مي آيد ، به همين دليل ، براي آنكه مجموعه ما خواندني شود سه سفرنامه از سال هاي پيش كه تاكنون چاپ نشده بود در اين مجموعه آورديم . اميد است كه ان شاء الله در آينده شمار ديگري از سفرنامه هاي فارسي چاپ نشده را آماده چاپ كنيم .

رسول جعفريان

در آغاز راه

خداوندا مشرف كن مرا زود * * * به حج و روضه ، و زمن باش خشنود

به حق آنك من مَهْد الي اللحد * * * ترا دانسته ام مسجود و معبود

كه تأخيري نفرمايي در انجاح * * * هم امسالم ببخشي هر سه مقصود

نزديك به نود و پنج درصد حاجيان كساني هستند كه در تمام عمر خويش يكبار به زيارت بيت الله الحرام مشرف مي شوند . شور و شوق اين زائران از هنگامي كه به تهيه مقدمات سفر مي پردازند آغاز مي شود . گذشت روزها به كندي صورت مي گيرد و به همين دليل تأثير اين شور و شوق در درونشان هر روز بيشتر و بيشتر مي شود . تاكنون پيوند آنان با ديل صرفاً از راه مفاهيم بوده و بس ، اما اكنون قرار است تا ديوار كعبه را در آغوش گيرند ، فضاي مسجدالحرام را تجربه كنند ، به ديدار قبر بزرگ منادي اسلام بشتابند و آثار برجاي مانده از قبور امامان را در پيشديدگان خويش قرار دهند . اين بار ، تماس آنان با دين ، يك تماس تاريخي است ، در اين فضا ، بازگشت به يك هزار و چهارصد سال پيش را تجربه مي كنند . هركجا رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) نماز گزارده ، و جاي آن مشخص است نماز مي گزارند . هركجا كه آثار از احضور رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) دارد زيارت مي كنند و بدين ترتيب در تمام عمر خويش يكبار هم كه شده با حضور در آن فضا ، پيوند خويش را با شعائر دين و آثار تاريخي آن تقويت مي كنند .

پيش از رفتن ، جلساتي ترتيب مي يابد كه روحاني به آموزش مناسك حج مي پردازد ،

حضور قاطع حاجيان در اين جلسات چنان شورانگيز است كه هر فردي را تحت تأثير قرار مي دهد ، انديشه چنين سفر مقدسي سراسر وجود آنان را پر كرده و اين محفل را كه مقدمه اي براي رفتن است گرم مي كند . در يكي دو سال گذشته با پخش برنامه هاي منظم از صدا و سيما درباره مناسك و آثار تاريخي حرمين شريفين ، از يكي دو ماه قبل از حج فضاي كشور تغيير مي كند . نداي لبيك زيبايي كه در آغاز اين برنامه پخش مي شود ، هر شنونده اي را به سوي خود مي كشاند . آشنايان با مناسك حج به تعليم احكام مي پردازند ، استادان تاريخ دان به تشريح امكنه تاريخي مشغولند و ديگر دانشوران ، از لطائف عرفاني و جنبه هاي ديني حج سخن مي گويند و بالاخره مسئولان اداري حج مسائل و مشكلات سفر را بازگو مي كنند .

امسال در طي يك ماه قبل از آغاز اولين پروازها ، هر روز ، سيماي جمهوري اسلامي برنامه مناسك داشت . علاوه بر آن برنامه منظمي طي دوماه پيش از حج ، هر هفته دوبار كه يك بار آن تكرار همان برنامه بود پخش مي شد . مجموع اينها در آشنا كردن مردم كشورمان بويژه زائران با محيط حرمين شريفين بسيار مؤثر بوده و هست . مطمئناً بسياري از مردم با ديدن اين برنامه ها در انديشه اين سفر پرمعنويت فرو مي روند ، اما چه كنند كه دشواري هاي فراواني بر سر راه آنان قرار دارد و به راحتي نمي تواند اين خواسته قبلي خود را جامه عمل بپوشاند .

در طي اين روزها ، كسان ديگري سخت گرفتار خاطره سفر حج خويش مي شوند ، كساني كه سال پيش از اين يا قبل از آن به حج مشرف شده اند و هنوز خاطراتي دارند ، سر شوق مي آيند . مي دانيم كه شوق اينها براي رفتن بيشتر از ديگران است ، آنان علاقمندند حداقل يك بار ديگر آن سفر را تكرار كنند . آنان مي گويند : سال اول چشممان بسته بود اگر بار ديگر برويم با چشمان باز مي رويم . اين سخن دور از واقعيت نيست ، من خود شاهد بودم شخصي كه سال قبل به سفر حج رفته بود ، به فرودگاه آمده و با چشمان اشك بار شاهد رفتن حاجيان بود ، او گفت كه فقط و فقط براي ديدن صحنه عازم شدن حجاج به فرودگاه آمده است .

در فرودگاه

همه ساله ، بخش عمده اي از فضاي فرودگاه تهران ، به عنوان « ترمينال حجاج » به زائران اختصاص مي يابد ، اين كار سال هاست كه مرسوم است . حال سنخ و ساخت ترمينال مسافران مكه با مسافران ترمينال پروازهاي خارجي ديگر تفاوت داشته است ، گو اينكه اكنون نيز تا حدودي فرق دارد . در مجموع بايد گفت كه مشكلات ويژه سبب اين تصميم گيري شده است . فضاي اين ترمينال در ايام سفر ، فضاي حج و زيارت و قداست است . نبشته هايي بر روي پارچه ، از همان آغاز ورود به ترمينال ، به چشم مي خورد ؛ در يك مورد از امام نقل شده است كه : « سفر حج سفر دنيا و تحصيل دنيا نيست ، سفر الي الله است . » درباره برائت نيز جملاتي به چشم مي خورد : « برائت روح و معناي حج است . »

فضاي داخل سالن انتظار را به شيوه هاي مختلف ، آماده اين سفر معنوي كرده اند ، گرچه بيرون از سالن ، هنوز افرادي ديده مي شوند كه به عنوان بدرقه آمده اند و از سر و وضع آنها چنينن پيدا است كه تقيدي ندارند ، اما در مجموع چهره ها آشناست و روحيه افراد روحيه ديني و مذهبي است . تابلوي شيشه اي بزرگ از مسجدالحرام داخل سالن را مزيّن كرده است . نوار ظبط صوت آهسته اشعاري درباره مدينه و بقيع مي خواند . شعار لبيك نيز در چندجا به صورت زيبايي نوشته شده است . به علاوه تصويرهاي زيبايي از مشاهد حج بر اطراف ديوار سالن انتظار نصب شده آمده كه افراد بسياري به تماشاي آنها مشغولند .

سفر ما روز چهارشنبه 14 / 2 / 1373 هـ . ش مطابق با 22 ذي قعده و ساعت پرواز چهار و ربع بعد از ظهر بود . راستي اگر نگاهي به صد سال پيش بلكه نزديكتر از آن بيندازيم و دشواري هاي سفر حج را از آغاز گرفته تا به انتها به خاطر آوريم ، مي فهميم كه چقدر تفاوت ميان مسافرت آنها و ما وجود دارد ؟ تمامي راه در سه ساعت طي مي شود ، در برابر پنجاه تا شصت روز حركت يك قافله در زمان هاي پيشين . با اين حال در طي راه شاهيدم كه برخي تحمل همين مقدار سختي را ندارند و زود عصباني مي شوند . خوشبختانه شماري از اين مشكلات در برخي از سفرنامه ها آمده كه مطالعه آنها به همه عزيزاني كه قصد رفتن به اين سفر معنوي را دارند توصيه مي شود .

شور و حال برخي از زائران در سالن انتظار به حدي بود كه دسته اي گرد هم اجتماع

كرده يكي از آنها شعر مي خواند و ديگران با احساس تمام همراهيش مي كردند . زائران ايراني براي ديدند مدينه لحظه شماري مي كنند ، در واقع علاقه آنان به اهل بيت ( عليهم السلام ) و سال ها مداحي آن بزرگواران ، چنين روحيه اي را به آنان داده است .

در طول راه كه سه ساعت و پانزده دقيقه به طول انجاميد ، بخش هايي از چند فيلم در هواپيما به نمايش در آم د ، ابتدا اصول ايمني و بعد برنامه اي براي حج ؛ در اين برنامه سمعي بصري ، به تفصيل درباره اهميت اين سفر و بركات معنوي آن سخن گفته شد . در ادامه تذكراتي درباره رعايت برخي از مسائل ديني داده شد : خاك از قبور مطهر ائمه برنداريد . در نماز جماعت برادران اهل سنت شركت كنيد . نخ و قفل به پنجره ها نبديد و بسياري نكات مفيد ديگر . به دنبال آن تذكرات سازمان حج و زيارت و بعد هم تذكرات بهداشتي .

سوار هواپيما شدن براي كساني كه تاكنون سوار نشده اند ـ كه بخشي از حجاج ما چنين اند ـ كار دشواري است ، هول و هراس به ضميمه بي نظمي ها ، سبب شده تا مرتب تذكراتي به آنان داده شود . در فرودگاه جناب آقاي دكتر سيد محمدباقر حجتي و حجة الاسلام آقاي شيخ صادق لاريحاني كه ايشان سفر اولشان بود را زيارت كردم و تا به آخر در مدينه و مكه با هم بوديم .

معمولاً در طي راه ، كساني مطالعه مي كنند ، برخي روزنامه و مجله مي خوانند ، كساني نيز به خواندن مناسك مي پردازند .

فرودگاه جده و كنترل مأموران سعودي

ورود به فرودگاه جده ، چند مرحله كنترل را مي طلبد ؛ يك بار كنترل گذرنامه و يك بار كنترل اثاثيه و بار افراد . اين كنترل نظم مي خواهد و متأسفانه برخي از زائران ما از اين نظم بي بهره اند . در بخش كنترل اثاثيه تقريباً تمامي ساك ها و چمدان ها بازرسي مي شود . در اين بازرسي كتاب ها و نوشته ها جايگاه ويژه اي دارند . در بخش ما يك افغاني بود كه مرتب مأمران سعودي او را با « اعلام ، اعلام ؛ » يعني تبليغات ، صدا كرده كتاب ها را براي بررسي به او مي دادند . او نيز سئوالاتي از زائر مي كرد كه آيا كتاب مطالب سياسي دارد يا نه ، چيزي بر خلاف عقايد اهل سنت دارد يا نه ؟ در ضمن هرچه عكس از علما در اول كتاب يا جداي از

آن بود بر مي داشت . افغاني مزبور ظاهراً كتاب ها را نمي شناخت ، حتي المراجعات را ؛ لذا آن را نيز رد كرد . او براي توجيه كارش به ما گفت : اگر من نباشم نمي گذارند كتاب هاي شما رد شود ، اما من تشخيص مي دهم تا شما بتوانيد مقداري از كتاب هاي خود را ببريد ! به هر حال پس از وارسي و معطلي نسبتاً زياد ، ما را خلاص كرد و ما به محوطه فرودگاه آمديم تا پس از چند ساعت راهي مدينه شويم . در يك مورد بازرسي شاهد بودم كه مأمور محتمي خمير دندان را نيز بيرون آورد تا مطمئن شود چيزي در آن نيست .

در كنار ما كاروان هاي ايراني بودند كه در همان بدو ورود ، مشغول خريد و فروش پسته و انگشتري و جز آن با عرب ها شدند . صحنه مزبور بسيار زننده و ناراحت كننده بود . تصور كنيد زماني كه خريدار به عربي سخن مي گويد و فروشنده به فارسي و اين دو مي خواهند سر قيمت چك و چانه بزنند ، مي توانيم درك كنيم كه چه صحنه مضحك و خنده آوري بوجود مي آيد . گاهي قيمت را روي كاغذ مي نويسند ، گاهي كف دست گاهي نيست با انگشتان عدد را معين مي كنند . سال هاي قبل نيز اين پديده زشت وجود داشت و علي رغم تذكرات مكرر مسافران ، از آن دست بردار نيستند .

آخر شب بود سري به ميزهاي استعلامات كه محل عرضه نوشته هاي تبليغي بود زديم ، جزوات فراواني ، با چاپ بسيار زيبا ، در احكام حج ، عمره ، نماز و زيارت به زبان هاي مختلف عرضه مي شد ؛ زبان فارسي ـ عربي ، تركي ، ملاوي ، سواحلي ، اردو ، انگليسي ، فرانسه . شماري از آنها را گرفتيم : فتاوي مهمي تتعلق بالصلاة ؛ الدعاء من الكتاب والسنة ويليه : العلاج بالرقي ؛ التحقيق والايضاح لكثير من مسائل الحج والعمرة والزيارة دليل الحاج والمعتمر باللغُ الفارسية ، دليل الحاج ، في خدمة ضيوف الرحمن و چيزهاي ديگر . البته در اطراف دكه هاي اسعلامات ، مشتري وجود نداشت . امسال كاهش شمار حاجيان ايراني در بخش ايرانيان در فرودگاه جده كاملاً حس مي شد . مسافرت ما از جده تا مدينه قدري با دشتواري همراه بود با اين حال حركت ساعت پنج صبح صورت گرفت و ما ساعت يك بعد از ظهر به وقت عربستان به محل سكونت خود رسيديم . در طول راه ، براي صبحانه ايستاديم ، يك كيك و يك چايي براي هر نفر كه مجموعاً براي حدود سي نفر نود ريال سعودي هزينه شد .

در ايستگاه كنترل گذرنامه ها ، هنگام ورود به مدينه ، در فرصت بدست آمده ، از ماشين

ما پنج ايراني نزد دكتر رفتند ؛ دكتر پاكستاني بود و گفت چند سال در رشت مقيم بوده و فارسي به خوبي مي دانست . اين مركز مربوط به سعودي ها بود . من نيز جزو مراجعين بودم كه با دستي پر از دارو به ماشين بازگشتم .

در طي راه ، برخي قاريان قرآن همراهمان بودند كه با صداي دلنشين قرآن مي خواندند و زائران را سرحال آوردند .

در حرم رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله )

ورود به مدينه

نخستين برخورد با حرم رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) روشن شدن چشم زائران به مناره هاي مسجدالنبي است كه متأسفانه ساختمان ها و هتل هاي برافراشته ، مانع از ديدن سريع آن گرديده و تنها با رسيدن به اوائل خيابان باب العوالي يا شارع علي بن ابيطالب بود كه چشممان به آثار مسجد و روضه رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) و نيز بقيع روشن شد . دو سال قبل ، در قسمت جنوب و شرق بقيع ، بخشي را به بقيع افزوده بودند و امسال هنوز مشغول تكميل ديوارها ، در حالي كه ديوار قبلي در ناحيه جنوب و شرق در داخل بقيع همچنان وجود داشت ، بودند . اينك كه اين يادداشت ها نوشته مي شود هنوز دوسه ساعت از حضور ما در شهر مدينه نگذشته است . بايد رفت و از نزديك ديد و براي دوستداران نوشت .

شب جمعه 15 ارديبهشت 73 اولين شبي بود كه در نماز جماعت مسجدالنبي ( صلّي الله عليه وآله ) شركت مي كرديم . پيش از نماز براي زيارت به مسجد رفتيم . بيرون مسجد ، ميان بقيع و مسجد سنگفرش زيبايي شده ، از پايه هاي نصب شده به دست مي آيد كه قرار است سقف هاي متحرك در اينجا نيز نصب شود ، همانطور كه يكي دو سال قبل در حياط مسجدالنبي ( صلّي الله عليه وآله ) نصب شده بود . صف هاي فشرده نماز هر لحظه افراد جديدي را در خود مي پذيرفت و جا را براي نماز سخت تر مي كرد .

حذيفي قاري مشهور قرآن ، امام جماعت نماز مغرب در ركعت سوم نماز قنوت گرفت ، سال قبل نيز اين قنوت ها بود . سوژه اصلي ، دعا براي مسلمانان بوسني و نفرين بر ضد

صرب ها بود . ظاهراً در نماز اشكالي پيش آمد و حذيفي بعد از پايان تشهد ، بدون سلام ، دو سجده سهو كرد . حاجي تركي كه در كنار من نشسته بود و معلوم شد روحاني است ، به شدت از گرفتن قنوت ناراحت شد و مي گفت كه در نماز مغرب قنوت وجود ندارد ! به او گفتم كه از نظر اهل سنت ، يا لااقل برخي از آنها ، قنوت در نماز صبح و مغرب مستحب است . ظاهراً نمازش را اعاده كرد . بعد از نماز باز به زيارت قبر حضرت رسول ( صلّي الله عليه وآله ) آمديم . پس از آن ، از مسجد خارج شديم . فضاي مسجد و بقيع ، محل استراحت حاجيان شده و از هر تيره و طايفه اي در آنجا گردهم نشسته ، سخن مي گويند .

دعاي كميل در مدينه

هرساله يكي از برنامه هاي منظم حجاج ايراني ، برگزاري مراسم دعاي كميل در كنار قبرستان بقيع است . اين مراسم براي زائران شيعه بسيار پرجاذبه مي باشد ، بويژه كه امسال بسياري از حجاج تنها يك شب جمعه در مدينه هستند و مي يابد كمال استفاده را از آن بكنند . روحيه مردم در اين شب در طي دعا بسيار ديدني است . شايد براي بسياري از آنها اين روحيه سابقه اي نداشته است . به هر روي شب جمعه ساعت ده شب مراسم دعاي كميل برگزار شد . امسال به دليل آنكه طول سفر كوتاه است و زائران مدت زيادي در مدينه نمي مانند كراها فشرده تر انجام مي شود . احتمالاً تاكنون قريب بيست هزار زائر به مدينه آمده اند . در اين مراسم جناب آقاي ري شهري نيز شركت داشت ، از آقايان ديگر ، جناب آقاي مصباح ، آقاي مسعودي و آقاي قرائتي را ديدم . برنامه آغاز شد ، و آقاي شيخ حسين انصاريان دعا را خواند ، مداحي نيز پيش از آن اشعاري خواند . در پايان نيز جناب آقاي ري شهري دعا كردند . گردشي در محوطه كردم تعدادي ماشين و نيروهاي پليس دورتر ايستاده بودند . مراسم يك ساعت به طول انجاميد ، پس از آن بدون آنكه اتفاق خاصي بيفتد مردم به خانه هاي خود رفتند .

محيط ميان مسجد و بقيع از لحاظ معنوي براي اجراي مراسم دعاي كميل بسيار مناسب بود . خبردار شديم كه از عصر ، مأمورين سعودي دنبال بلندگو مي گشته اند . در وقت اجراي دعا بلندگوهاي كوچكي از چند گوشه مراسم برپا شد و صدا به خوبي به همه مي رسيد . دو

نفر از مأمورين سعودي در يك اطاقكي كه در كنار مراسم بود فيلمبرداري مي كردند . فضاي ملكوتي ميان مسجد نبوي و بقيع روحيه خاصي به زائران مي داد . به هر روي بيشترين زائران بار اول بود كه در اين مكان ، آن هم شب جمعه ، در مراسم دعاي كميل شركت مي كردند .

نگاهي به يكي از جزوات تبليغي وهابي ها

فرصتي شد به يكي از نشريات تبليغي سعودي ها از همان كتابچه اي كه در فرودگاه جده گرفتم مروري داشته باشم ، جزوه مزبور درباره مسائل حج و عمره و بحث زيارت است . در بخشي از آنكه درباره زيارت است ، زيارت مختصري از رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) و ابوبكر و عمر را توصيه مي كند ؛ اين زيارت تنها ويژه مردان است و زنان حق خواندن زيارت را ندارند ! شرعيت خواندن زيارت براي ابوبكر و عمر ـ و طبعاً غيرشرعي بودن خواندن زيارت براي ديگر اصحاب ـ تنها آن است كه عبدالله بن عمر هنگام ورود به مسجد ، علاوه بر رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) در جمله كوتاهي آن دو نفر را زيارت مي كرده است . مي دانيم كه اهل سنت اعمال صحابه را نيز حجت مي دانند ، بنابراين فعل عبدالله سبب شده كه تنها و تنها از ميان تمام صحابه زيارت اين دو نفر صورت شرعي داشته باشد ، در حالي كه اگر بنا به اين استدلال بود لااقل بايد زيارت شهداي احد نيز كه مكرر توسط صحابه انجام مي شده بلااشكال باشد .

در كتاب مزبور هر نوع تبركي بدعت دانسته شده و خواسته شده تا از اين منكرات پرهيز شود . درباره شفاعت نيز در آغاز آمده كه از هيچ مرده اي نمي توان طلب شفاعت كرد البته از رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) در طول حيات و نيز روز قيامت مي شود خواست تا شفيع باشد ، بنابراين شفاعت در قيامت ممكن است اما تنها به اذن خداوند . در اين باره بايد گفت شيعه نيز شفاعت در قيامت را تنها به اذن خداوند مي داند و كسي ادعا نكرده كه بدون اذن خداوند شفاعتي صورت مي گيرد . البته فرق شيعه و وهابي ها در اين باب آن است كه آنها مي گويند در حال حاضر نمي توان از رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) طلب شفاعت كرد . آنها بر اين باورند كه گرچه رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) از نوعي حيات برزخي برخوردار است اما نوع حيات

انساني ما را ندارد ! به هر روي بايد روشن شود كه اگر اكنون نيز از رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) شفاعت خواسته مي شود ، بر پايه اين عقيده است كه او حيات برزخي دارد ، از قضا در همين كتابچه آمده است كه وقتي ما زيارت رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) را كرده و به او سلام مي فرستيم . آن حضرت جواب سلام ما را مي دهد زيرا در سنن ابي داود آمده است كه : « ما من أحد يسلّم عليّ الا ردّالله عليّ روحي حتي أردّ ( عليه السلام ) » ؛ هركس بر من سلام كند ، خداوند روح مرا به من باز مي گرداند تا پاسخ سلامش را بدهم .

از برخي عبارات اين جزوه ، مي تون بدست آورد كه تعديلاتي در عقيده وهابيان نسبت به زيارت و شفاعت صورت گرفته است .

نخستين ديدار از يك كتابفروشي

صبح روز جمعه 16 ارديبهشت ( 24 ذي قعده ) به كتابفروشي « مكتبة الثقافة الدينيه » رفتم ، روزهاي جمعه برخي مغازه ها بسته است در عين حال گويا به دليل آنكه ايام حج است شماري از آنها باز هستند . كتابفروشي پركتابي بود ، به نظرم طي سال گذشته چند كتاب جديد چاپ شده بود . صاحب كتابفروشي فهميد ايراني هستم و طبعاً با ترديد به من نگاه مي كرد . قيمت كتاب ها اندكي افزايش يافته اما به دليل افزايش قيمت دلار و طبعاً افزايش نرخ ريال سعودي در برابر ريال ايراني ، ـ امسال هر ريال 75 تا 80 تومان است ـ خريد كتاب بسيار دشوار مي باشد . كتاب هايي را علامت زدم تا بعد براي خريدِ آنها اقدام كنم .

خطابه خطيب جمعه

در اينجا مناسب است قسمتي از سخنان امام جمعه مسجدالحرام را نقل كنم . وي در ابتدا درباره اهميت حج سخن گفته و بر وحدت و اجتماع مسلمانان تأكيد مي كرد . او گفت بر عالمان و رهبران ديني است كه قلم خويش را در خدمت وحدت امت اسلامي بكار گيرند . كانال ديگر تلويزيون نيز كه صرفاً به زبان انگليسي است نماز جمعه مسجدالنبي را پخش مي كرد . خطيب مسجدالحرام بر نفي شرك ، عدم جواز تبرك به ديوارها و اظهار شعارهاي خلاف اسلام تأكيد كرد . ! او به صهيونيست ها حمله كرده و خطاب به مسلمانان گفت كه شما در آسايش

هستيد ، در حالي كه بسياري زير آزار و قتل شكنجه هستند . مسلمانان بوسني ، فلسطين ، كشمير ، سومالي و فيليپين گرفتار چنين مشكلاتي هستند ؛ او ادعا كرد كه خداوند مسجدالاقصي را به مسلمانان برگرداند . اين در حالي است كه موضع رمي دولت عربستان و رونامه ها حمايت و هواداري از طرح عزّه ـ اريحا است . او گفت بر حجاج است كه اخلاق اسلامي را در طي اعمال حج رعايت كنند . وي از مأموران سعودي و دولتي كه كار خدمت به حجاج را بر عهده دارند تشكر كرد . خطيب شيخ عبدالرحمان السديس بود . او متن سخنراني را نوشته و از روي آن قرائت مي كرد . خطبه اول تقريباً 10 دقيقه به طول انجاميد . خطبه ديگر عمدتاً به حج اختصاص داشت .

در بقيع

عصر امروز به زيارت قبور ائمه بقيع ( عليهم السلام ) مشرف شديم . در طي سال گذشته ، بناي ديوار اطراف بقيع ، تقريباً خاتمه يافته است . اين بنا بسيار زيبا و با سليقه ساخته شده و در كنار ديوار بخش غربي آن اتاقك هايي به عنوان مغازه بنا گرديده كه دستي است . در اين بازسازي مساحت بقيع گسترش يافته است . اين گسترش بيشتر در قسمت شرقي و جنوبي آن در كنار خيابان ستين ـ شصت متري ـ است . جمعيت زيادي در بقيع ـ از تمامي محل ـ حاضر بودند . قبور ائمه همچون سال هاي گذشته است ، جز آنكه امسال اجازه نزديك شدن مردم به قبور را به مقداري نمي دادند . مردم در فاصله حدود 20 تا 30 متري قبور بودند در حالي كه سال هاي قبل بين آنها و قبرها حدود 5 متر فاصله بود . ايراني ها معمولاً براساس نقشه اي كه در كتاب ادعيه و آداب حرمين است ، محل قبل امامان ، بنات و عمات رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) را مي شناسند . همچنين اين نقشه به طور جداگانه تكثير شده و با ترجمه به زبان هاي ديگر ، در اختيار ساير حجاج نيز قرار مي گيرد .

زائران ايراني علاقه فراواني به ام البنين دارند ، قبر آن بزرگوار در كنار ديوار غربي بقيع روبروي روضه مطهر است .

قسمت هاي بيروني ديوار روضه مطهر ؛ يعني قسمت شرقي مسجدالنبي مجدداً سنگ كاري شده و فعلاً اسامي درهاي اين قسمت از جمله « باب الجبرئيل » محو شده است . اين خود

سبب سرگرداني زائران شده و مرتب از آن سئوال مي كنند . جمعيت حاضر در بقيع ، صبح ها بسيار فراوان است . معمولاً اندكي پس از نماز صبح بقيع گشوده مي شود و تا حدود يك ساعت پس از برآمدن آفتاب در آن باز است . سال هاي گذشته مدخل ورودي بسيار تنگ و رفت و آمد دشوار بود اما با بناي جديد ديوار اطراف بقيع و گشوده شدن در آن ، تا اندازه اي مشكل مزبور رفع شده است گرچه به خاطر شلوغي جمعيت هنوز نيز رفت و آمد دشوار است . به علاوه حركت زائران در غير مسيرهاي تعيين شده در داخل بقيع ، سب شده تا گرد و خاك بلند شود . گفتني است كه قبرهاي شناخته شده به هيچ روي علامتي ندارند و بر بالاي هر قسمت دو نفر يا بيشتر از مأموران به صورت لباس شخصي و يا انتظامي مراقب اند تا كسي به قبر نزديك نشود . آنان نوعاً حاضر به دادن هيچگونه توضيحي نيستند و شايد اصلاً چيزي درباره صاحب قبر نمي دانند . تابلوي بزرگي نيز در آنجا نصب شده كه از نماز خواندن كنار قبر و پول انداختن بر روي آنها و نيز دست ماليدن نهي كرده است .

در اينجا عمدتاً به سه زبان عربي ـ اردو و انگليسي مطالب نوشته شده است . اما در اين تابلو به فارسي نيز ترجمه شده و قاعدتاً دليلش آن است كه زائران ايراني نيز طرف خطاب آنها هستند . البته زبان فارسي مورد استفاده ، زبان فارسي رايج در افغانيستان و آسياي ميانه است . دليلش هم آن است كه آنان از افغاني ها براي راهنماي در اين جهت بهره مي گيرند . مثلاً در همان تابلوي مذكرو بجاي عبارت « انداختن پول روي قبرها » آمده است « انداختن مبلغ ها بالاي آنها » .

يك صفحه از روزنامه « البلاد » نيز فارسي است كه در سال هاي گذشته بيشتر به سبك فارسي افغاني بود ، اما امثال با نثري بهتر و يا به تعبير ديگر آشناتري براي ايرانيان منتشر مي شود .

به هر روي بايد گفت كه ايراني ها در برابر قبور ائمه و بردباري بيشتري برخورد كرده و از انجام اعمالي كه مورد انكار مأموران است ، پرهيز دارند . دليل آن نيز توصيه هاي مكرري است كه روحانيون كاروان ها به مردم كرده و مرتب مي كنند . البته هنوز در بيرون بقيع بعضي افراد نماز مي خوانند اما اين كار به ندرت انجام مي گيرد . روضه خواني نيز گرچه ادامه دارد و البته در حد طبيعي و معقول مورد انكار نيست ، اما ديده مي شود كه گاه از اين

فراتر مي رود . خوشبختانه بايد گفت نهاد امر به معروف و نهي از منكر كه طي اين چند سال متشكل از معين هاي كاروان به اين امر مي پردازند ، در تعديل اين مسائل نقش قابل توجهي دارند .

براي قرن ها به دليل بي مهري حاكمان دياري كه متعلق به همه مسلمانان است ، شيعيان نتوانسته اند آزادانه به زيارت امامان خود بروند . در سفرنامه هاي شيعيان مكرر اشاره شده كه با حاج عجم در مدينه و مكه سخت گيري مي كنند ، بويژه مكرر درباره بقيع آمده كه براي ورود زائران عجم پول دريافت مي كرده اند . در عين سال هايي كه اين مناطق در دست خلافت عثماني بود لااقل شيعه دلش را به اين چند بناي مختصر كه بر قبور امامان بوده و گاه توسط عثماني ها تعميراتي در آن صورت مي گرفت خوش كرده ، اما اكنون اين بناهاي مختصر نيز تخريب شده و وضعيت بقيع براي شيعيان دردناك تر است . در عين حال بد نيست خاطره اي را مربوط به سخت گيري بر شيعيان در دوره عثماني آن هم در ارتباط با بقاع ائمه بقيع ياد كنيم :

سيد نعمة الله جزائري مي نويسد كه در سال 1095 هجري به حج و از آنجا به مدينه رفته است . او ديده است كه شيعيان بدون تقيه به زيارت ائمه بقيع مي روند . جزايري مي نويسد : يكي از ساكنان شيعه مدينه به او گفت كه سال پيش علماي مدينه به تفتيش كتبي كه در خزانه بقيع بوده رفته و نسخه اي از « المزار » شيخ مفيد در آنجا يافتند كه در آن مطالبي درباره خلفا آمده بود ؛ كتاب را نزد قاضي آورده و از او اجازه خواستند تا به آنان رخصت دهد قبه ائمه را تخريب كنند ؛ او گفت : اين قبه را هارون الرشيد براي پدرش عباس ساخته و من نمي توانم براي خراب كردن اين قبه قديمي فتوا بدهم . علما تصميم گرفتند تا به استانبول رفته ، حكمي از سلطان براي هدم اين قبه دريافت كنند ؛ زماني كه به استانبول رسيدند ، سلطان محمد خبر ورود آنان را شنيده و دستور داد تا آنان را در بناهاي باشكوهي به بهترين وجه پذيرايي كردند . در روز جمعه ، سلطان از آنان خواست تا اعلم آنها براي اقامه جمعه آماده شود . اين عالم كه بر مذهب شافعي بود در هنگام قرائت ، « بَسْمله » را نخواند . نماز كه خاتمه يافت ؛ سلطان از امام پرسيد : با اينكه خواندن « بسمله » در مذهب شافعي واجب است چرا آن را ترك كردي ؟ او گفت چون سلطان ما حنفي بود رعايت مذهب او را كرديم . سلطان گفت : نماز عبادت خداوند است و نبايد در آن مراعات سلطان شود ؛ با توجه به اينكه شافعي گفتن بسمله را واجب مي داند ، ترك آن نماز را باطل مي كند ؛

وقتي نماز امام باطل باشد ، نماز مأموم نيز باطل است ؛ پس نماز ما نيز باطل است . پس از آن دستور كشتن آنها را داد كه با شفاعت وزير تنها به بيرون كردن آنها به صورت زشتي اكتفا شد ؛ آنان در راه بازگشت برخي در كشتي و برخي در راه درگذشتند .

حضور حجاج ايراني در نمازهاي جماعت

توصيه به شركت در نماز جماعت مساجد اهل سنت همچنان ادامه دارد . اين مسأله در سال هاي گذشته مكرر توسط مسئولان امور روحانيون كاروان ها تذكر داده شده است . در مسجدالنبي شاهد حضور عده فراواني از زائران ايراني در نماز جماعت ، بويژه نماز ظهر و مغرب هستيم ، با اين حال اكثر آنها مي كوشند تا در محلي از مسجد نماز بگزارند كه محل سجده آنها سنگفرش خالي از فرش قالي در فواصل ستون ها باشد ـ آنان اغلب نماز مغرب را به جماعت خوانده پس از آن نماز عشاء را خود مي خوانند و باز مي گردند . يك دليل عمده آن دور بودن برخي راه هاست كه به آنها فرصت بازگشت به مسجد را نمي دهد ، گرچه مسأله اصلي آن است كه شيعيان تقريباً هميشه نمازشان را جمع مي خوانند ؛ يعني ظهر و عصر با هم و مغرب و عشا نيز .

در نشريه زائر شماره دوم به نقل از آية الله قديري آمده است كه « شركت در نماز برادران اهل سنت به فتواي همه آقايان فقها رجحان و برتري دارد و به فتواي حضرت امام ( رحمه الله ) و حضرت آية الله العظمي اراكي اين نماز صحيح است و مجزي است . در همان نشريه به نقل از حجة الاسلام والمسلمين آقاي صابري همداني نيز فصلي در فوايد شركت در نماز جماعت اهل سنت آمده است ؛ از جمله آنكه نزد سنيان ، علاقه محبان اهل بيت به نماز جماعت به اثبات مي رسد و همين طور سبب وحدت مسلمانان مي شود .

در يكي دو روز شمار فراواني از زائران عرب شيعي ، از منطقه احساء و قطيف وارد مدينه شده اند . آنان به صورت كارواني و متشكل حركت كرده و از نظم قابل توجهي برخوردارند . زن هاي آنان بسيار محجوب بوده و بيشتر به صورت دسته اي در كنار بقيع به خواندن زيارت نامه مشغولند . امسال هنوز فرصتي براي صحبت پيش نيامده ، حدس من اين است كه حاجيان شيعه عرب ، از نظر اقتصادي در وضعيت مطلوبي بسر مي برند و اين