بخش 11

هفتم را نگذاشته اند كه بدين جهت در رواق وسعتيِ به هم رسانيده . در سقف مسجدِ همين سعه چهل چراغ بزرگي آويخته اند و در بامش قبّه منسوب به خليفه سّم دارد و هرجا كه مي گوييم ستون هفتم منظور محل آن است والاّ ستون ندارد .

نكته

براي آنكه مابين حرم مبارك و مسجد شريف فرقي باشد در اسطوانه ها فرق گذاشته اند ، يعني كمر ستون هاي حرم را با سنگ مرمر سفيد مظلّع كه خياره دار باشد بسته اند و مابقي ستون هاي مسجد اين وضع را ندارد ، همان يكپارچه از سنگ است و عرض مسجد مبارك چنانچه ذكر شد كه به طرف شمال و جنوب ، شش ستون دارد كه دو پايه آنها مربّع و چهار ستون ديگرش مدوّر است كه صحيحش محرّس و اسطوانه وفود .

و طول مسجد مبارك كه به طرف شرق و غرب است ، هفت استوانه است كه يكي پايه اش مربع و شش استوانه مضلع است كه در اسطوانه اول و دويّم ، رديف دويّم كه مقابل طول ضريح واقع است ، نوشته اند « اسطوانه توبه » كه همان اسطوانه ابي لبابه است و اسطوانه عايشه كه در جنب اسطوانه مخلّقه است . و اسطوانه حنّانه محاذي پله اول منبر شريف است .

و اصل ضريح و گنبد مطهر چنانچه ذكر شد از بناي « قايتباي » است كه ضريح عبارت از شش دهنه است طولاً و سه دهنه است عرضاً و سه دهنه جنوبي چنانچه ذكر شد شبكه برنجي و سه قدم ديگر فولادي است كه رنگ سبز كرده اند ، چهار پايه مربع محكم سنگي چهار قدم در چهار قدم در چهار طرف دارد كه بنيان گنبد مطهر قبر مبارك روي اين چهارپايه است و چنان محكم ساخته اند كه پايه طاق مسجد را هم بر روي آن گذاشته اند و دو پايه دگير هم دارد كه خانه حضرت فاطمه ( عليها السلام ) و به احتمال قبر مبارك ايشان است . پس معلوم شد كه اين دو ضريح يكي و شش پايه دارد و به شكل مستطيل است . و باقي اراضي از طرف شمال كه به حرم اضافه شده مرحوم سلطان عبدالمجيد خان علاوه كرده و زمين هاي پست و بلند را تسطيح نموده و اكنون تمام اسطوانه هاي روضه و

حرم مبارك و اطراف صحن مطهر با نصف ستون هاي مربع ديوارها ، زياده از سيصد و پنجاه ستون است ، چنانچه گفتيم محققاً از روي نقشه معلوم مي شود .

مقابل ستون دهم ، سلطان سليمان با بايزيد عثماني محرابي ساخته .

از ستون دهم الي آخر ضلع جنوبي چنانكه مذكور شد زايد بر مسجد حضرت و حرمِ جديدي است كه بعد از حضرت مسجد را وسعت داده اند .

دقيقه

طرف شمالي محراب رسول الله به فاصله سه ستون از محراب ، كمر چهار ستون را با تخته بسته اند كه مؤذّن و مكبّر بالايش رفته اذان و تكبير مي گويد و در طرف شمال مايل به مشرق اين مأذنه به فاصله چهار ستون به همان طور تخته بندي كرده و مأذنه حضرت بلال ( عليه السلام ) است .

ملاحظه : ديوار جنوبي مسجد از ستون اول الي ستون سيزدهم ، طاق رواق را در زدن خيلي استادي به كار برده اند كخه اجمالش از اين قرار است : اين چند چشمه طاق ، يكي پايه اش را همان روي ستون سنگي رواق و پايه ديگرش را بر روي سر زبانه بالاي ديوار جنوبي كه پيش آورده اند ، بدون پيش آوردن سر زبانه از پايين پي زده اند و مابقي طاق متصل به ديوارهاي مسجد را به قاعده زده اند كه يك پايه طاق را روي ستون و پايه ديگر بالاي سر زبانه پي است .

ضلع غربي

كه دويست و بيست قدم طول و بيست و شش ^{( 1 )} ستون و جرز دارد ، تفصيلش اين است : در زاويه جنوب و مغرب مسجد مخزني است براي اسباب و متصل به آن مخزن ، باب السلام است و از اين زاويه الي وسط باب الرحمه كه صد قدم طول دارد در اول زاويه يك

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . در بالاي كلمه شش آمده : هفت

جرز و يازده ستون و يك رواقِ هفت قدم عرض دارد و بيان و دقّتي ندارد مگر از محاذي ^{( 1 )} ستون هفتم و هشتم كه به ضلع شرقي نگاه مي كني ، باب جبرئيل واقع شده است و در ميان ديوار غربي مزبور به قطر يك وجب و بيشت دريچه هاي متعدد از براي خادمين حرم گذاشته اند كه اسباب بگذارند . و از وسط باب الرحمه الي آخر ضلع غربي صد و بيست قدم طول و سه رواقِ نه قدم عرض و چهارده ستون و جرز سنگي مقابل صحن مي باشد كه مقابلش در ضلع شرقي باب نساء واقع گرديده و از باب الرحمه الي آخر ضلع غربي چنانچه ذكر شد سه رواقِ نه قدم عرض دارد و در جنب اين رواق ها صحن مطهر است ولي ضلع شمالي و شرقي متصل به صحن دو رواق دارد كه عنقريب بيانشان مي شود .

ملاحظه

ستون يازدهم را كه مقابل باب الرحمه است ، گويا به ملاحظه وسعتِ جلو درب به قدر دو قدم تقريباً به ميان مسجد يعني طرف مشرق پيش برده اند ، بدين جهت رواق از باب الرحمه الي آخر ضلع غربي نُه قدم عرض به هم رسانيده و از براي يقين ، همين دو ستون و دو ستون بعد از آن است كه اغلب ستون هاي مسجد مسقّف و ستون هاي شمالي صحن از محاذات هم تقريباً بيرون رفته اند .

ضلع شمالي

صد و بيست قدم طول و يازده ستون و دو جرز سنگي در طرفين ضلع و دو رواقِ نه قدم عرض دارد و مقابلش صحن مطهر و تفصيلش از اين قرار است : در زاويه شمال و مغرب انباري است كه درب مناره سليمانيه كه ذكرش بيايد از پهلوي اين انبار است و در پهلوي اين انبار متّصلاً مخزن كوچكي هم در ميان ديوار از براي گذاردن اسباب ساخته اند .

محاذي ستون سيّم و چهارم در ميان ديوار جايي درست كرده اند كه شمع و مايحتاج را

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . در نسخه ملك آمده : . . . عرض دارد . تنبيه : « طرف شرقي اين رواق اول ضريح مطهر و بعد محاذي . . . »

مي گذارند . مقابل ستون ششم و هفتم نيز در ميان ديوار جايي براي غسل كردن ساخته اند .

در محاذي ستون نهم و دهم باب توسل است كه باب بسيار عالي سلطان عبدالمجيد خان عثماني ساخته و جلوخانِ خيلي خوبي دارد كه در هر طرفش سه اطاق متصل به هم از براي خدّام و مستحفظين حرم و مسجد ساخته اند و الان اين باب مشهور به اسم سلطان عبدالمجيد خان است .

پهلوي اين باب در زاويه شمال و مشرق انباري است كه رو به مغرب دري دارد كه از اين در به بالاي مناره سلطان عبدالمجيد خان مي روند .

ضلع شرقي

دويست و بيست قدم طول و دوازده ستون و جرز و دو رواقِ نه قدم عرض دارد و در مقابل صحن واقع گرديده و اين دو رواق را مسجد زنانه كرده اند ، يعني از محاذي ستون دويّم باب مجيدي ديواري به قدر قامت انسان ، در فاصله ستون ها كشيده و رواقين را تا آخر صحن مسجد زنانه كرده اند و در اين امتداد نيز دو در مشبك چوبي دارد ، يكي مابين ستون چهارم و پنجم و يكي مابين ستون هفتم و هشتم است و بعد داخل مسجد مسقف مي شوند كه از ستون سيزدهم تا آخر ضلع جنوبي پانزده ستون و جرز دارد .

و ^{( 1 )} در محاذي ستون هشتم و نهم و نصف دهم به فاصله هفت قدم از ستون رديف اول رواق كنار صحن ، باغچه در ميان صحن واقع است كه شش درخت نخل و غيره بسيار خوش وضع دارد .

و در جنب جنوبي اين باغچه چاه آبي است به قدر چهار پنج ذرع ريسمان . . . آب دارد و بئرالرسول نامند ، گويند اين موضع خانه حضرت اميرالمؤمنين ( عليه السلام ) بوده است ، لهذا الان هم باغچه مزبور ، مشهور به باغچه حضرت فاطمه ( عليها السلام ) است .

و بعد از ستون دوازدهم از صحن ، داخل مسجد مسقف مي شوند كه تا آخر ضلع

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . در نسخه ملك آمده : تبصره : محاذي ستون . . .

جنوبي پانزده ستون و جرز است ، پس مجموع ضلع شرقي ، چه صحن و چه مسجد مسقّف ، بيست و هفت ستون و جرز است . مقابل ستون سيزدهم و چهاردهم در ديوار شرقي ، باب نساء است كه دخلي به صحن ندارد و داخل مسجد مسقّف است و برابر ستون هفدهم باب جبرئيل نيز در ديوار شرقي است . و محاذي باب نساء و باب جبرئيل يك رواقِ نه قدم عرض و محاذي درهاي مزبور ضريح مطهر واقع است . ^{( 1 )}

ملاحظه

در پشت شمالي ضريحِ مطهر حضرت بتول ( رحمهم الله ) ايواني است به ارتفاع يك پله از زمين كه مردم روي اين ايوان پشت ضريح مطهر حضرت بتول ايستاده ، زيارت و نماز مي خوانند و دعا مي كنند و دري هم دارد كه خادمين حرم گاهي از براي چرغ گزاردن و غيره به ميان ضريح بتول ( عليها السلام ) و از اينجا به مقبره حضرت رسول ( صلّي الله عليه وآله ) مي روند .

دقيقه

از براي وسعت به هم رسانيدن مقابل باب جبرئيل ، يك ستون مقابل اين باب را ميان مسجد نزده اند ، بدين جهت مقابل در مزبور وسعت به هم رسانيده اند . و در محاذي باب جبرئيل شش دهنه ضريح مطهر واقع است كه دو دهنه اش درب روضه حضرت زهرا كه به قدر دو قدم عقب تر از چهار دهنه ديگر ضريح است كه بدين سبب جلو درب روضه بتول وصعت به هم رسانيده ، مردم پشت در مزبور مي ايستند و زيارت حضرت بتول را مي خوانند . و چهار دهنه ديگر ضريح متعلق به حضرت رسول الله ( صلّي الله عليه وآله ) است .

و در ميانه اين دو دهنه روضه حضرت زهرا است و يك ستون كاشي كاري و يك درب « و طرفين اين ستون دو در متصل است كه يكي محسوب مي شود » ^{( 2 )} و از اين در داخل روضه صديقه طاهره و از آنجا به مرقد حضرت رسول الله ( صلّي الله عليه وآله ) و شيخين مي روند و چهار دهنه ديگر ضريح مطهر رسول الله ( صلّي الله عليه وآله ) دو پي چهار قدم عرض در

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . اين پاراگراف در نسخه ملك خط خورده است .

2 . آنچه در گيومه آمده در نسخه ملك خط خورده است .

طرفين و دو پي دو قدم عرض در وسط ضريح دارد و دو ستون مرمر در ميان اين دو كوچك به همين طريق است طرف مقابل ضريح الا اين كه طرف مقابل ، يك در مقابل قبر شيخين نيز به ميان ضريح دارد .

نكته : ميانه باب نساء و باب جبرئيل به قدر يك پله زمين مسجد را بلند نموده ، سكّو و اطاقي ساخته اند كه مسكن و مخزن خواجه هاي حرم است .

توضيح

در مقابل اين چهار دهنه ضريح ، بالاي ديوار شرقي سه پنجره است كه ابواب نزول ملائكه گويند : دو پنجره اش مقابل باب السلام است كه گويند از اين درها حضرت ميكائيل و اسرافيل و عزرائيل به حضرت رسول الله نازل مي شده اند . لهذا هركدام از اين درها به اسم يكي از اين ملائكه ها موسومند .

ملاحظه

علاوه بر جارها و چهل چراغ هاي مسجد مطهر از هر دهنه طاق هم سه چراق آويزان است كه با روغن زيتون مي سوزد .

در بيان منارهاي مسجد

مسجد مطهر پنج مناره دارد ، يكي بالاي سر حضرت كه مناره رأسيه نامند و راهش چنانكه مذكور شد از زاويه جنوب و مشرق مسجد است كه مأذنه حضرت بلال بوده است و در بالاي باب السلام و باب الرحمه و باب مجيدي نيز هريك مناره اي است به اسم همان باب . و مناره هم از زاويه شمال و مغرب مسجد است و راهش هم از همين زاويه است كه مناره سليمانيّه مي نامند .

در زماني كه حاج شامي از شام وارد مدينه مي شوند ، آن سه شبي كه در مدينه منوره توقف دارند رسم است كه اين مناره را از بالا تا پايين چراغان مي نمايند .

قبه هاي مسجد

در مسجد رسول الله ( صلّي الله عليه وآله ) دو قبه است ، يكي از فولاد در بالاي سر مبارك حضرت و قبه ديگر بالاي رواق ، محاذي محراب عثمان ، خليفه سيم است .

ذكر اجمالي از اماكني كه در ميان مدينه طيبه واقع گرديده

در ميان جنوب و شرق حرم رسول الله به بعد سه دقيقه تقريباً ، متصل به خارج قلعه شهر ، قبرستان بقيع واقع گرديده كه طولش چهارصد قدم و عرضش سيصد قدم كه در اين طول و عرض ديوار مخروبه كوتاهي دارد و ساختن اين ديوار بسيار لازم است كه مسلمين بزودي باني شده ، همت در انجامش بنمايند كه چنين قبرستاني كه باني ندارد اينطور مخروبه نماند و چندان مخارج هم ندارد . و در جنوب و مغرب اين قبرستان فقط اطاقي ساخته اند كه مقبره چهار امام بزرگوار : امام حسن مجتبي ، امام زين العابدين ، امام محمدباقر ، امام جعفرصادق ( عليهم السلام ) و عباس عمّ حضرت رسول است كه اين چهار امام در يك صندوق و عباس هم در يك صندوق است ، ولي اين دو صندوق را در ميان يك صندوق گذارده اند .

در سنه هزار و دويست و سي و چهار هجري محمدعلي پاشاي مصري به امر سلطان محمود عثماني بقعه ائمه بقيع را تعمير كرده است ، ولي يك ايوان رواق مانندي در دورش خيلي لازم است علي العجاله ـ دو دور اطاق ائمه بقيع بسازند . و در اين بقعه محتملاً ائمه اطهار ( عليهم السلام ) مي باشد . و چند اطاق كوچك هم در اطراف شمالي ائمه بقيع دارد كه مقبره بعض از زوجات و اولاد و احفاد حضرت رسالت است و هفت نفر هم از زوجات حضرت در يك ضريح و اسامي آنها بالاي قبرشان در روي تخته نوشته اند و بنات رسول الله ، ام كلثوم ، و رقيه و زينب هم در يك بقعه مي باشند ، و در آخر زاويه شمال و مشرق قبرستان بقيع ، حليمة السعديّه دايه حضرت رسول الله ، مدفون و بقعه هم دارد . اطاقي هم در غايت ضلع شرقي قبرستان ساخته اند كه خليه سيم مدفون است ، چون سابقاً اين

مقبره در « حشّ كوكب » ^{( 1 )} و خارج از قبرستان بقيع بوده ، معاوية بن ابي سفيان در زمان خود اين مقبره را متصل به آخر بقيع كرده است .

و در اين قبرستان جمعي از صحابه عالي مقدار و فضلاي روزگار ، مثل سعد بن معاذ ^{( 2 )} و مرحوم شيخ احمد احسائي ^{( 3 )} و شيخ ابوالقاسمِ مرحوم ، شيخ الاسلام شيراز و غيره مدفونند . اين دو نفر شيخ بزرگوار در هزار و دويست و چهل و دو و ( هزار و دويست و ) هشتاد و شش وفات نموده اند .

و بيت الاحزان در بقيع و مقبره فاطمه بنت اسد ، والده حضرت اميرالمؤمنين خارج از ديوار بقيع واقع گرديده و حضرت رسول در قبر او داخل شده است .

در ميان جنوب و مغرب مسجد رسول الله در ميان شهر در سوق الطّوال به فاصله سه دقيقه ، سيدنا عبدالله پدر حضرت رسول الله مدفون است ، معروف به بيت ابي النبي و در پهلويش سيدنا مالك علمدار رسول پروردگار مدفون است ، ^{( 4 )} يك بقعه خوبي دارند .

و مصلي در ميان مسجد مصلي است كه آن را مسجد غمامه نيز گويند كه در خارج سور شهر به فاصله چهار پنج دقيقه در جهت جنوب و مغرب مدينه واقع گرديده و متصل بدين مسجد قريب به هم در مناخة المدينه ^{( 5 )} در خارج قلعه شهر ، مساجد خلفاء اول و دويّم و حضرت اميرالمؤمنين و مسجد حضرت بلال واقع است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . گويا كسي كه به احتمال نسخه را براي مؤلف ويرايش مي كرده در كنار نسخه نوشته : معناي حش كوب را نفهميدم ، و مؤلف در جواب وي آورده : حش كوكب مقادبر يهود بوده است و اين قبر كه به اسم خليفه ثابت است قبر عثمان بن مظعون است برادر رضاعي حضرت رسول ، مشتبه كرده اند .

2 . در نسخه مرعشي سعد بن عباده بوده كه اشتباه است و در نسخه ملك سعد بن عباده خط خورده و سعد بن معاذ آمده است .

3 . در حاشيه نسخه ملك آمده : ماده تاريخ تولد جناب اوحد شيخ احمد اعلي الله مقامه « انقض المدينه » مي باشد در اشعارش ، جناب حسن مجتبي ( عليه السلام ) در خواب به او تعليم فرمودند ، معروفست به واسطه خواندن همان فتوحات علميه بر او منكشف گرديد و كتب بسيار از آن عالي مقدار در دست است . دو دفعه به مكه مشرف شدند و سفر آخر در سنه هزار و دويست و چهل و سه در يك منزلي مدينه وفات نموده ، آوردند در قبرستان بقيع متصل به مقبره جناب حسن مجتبي ( عليه السلام ) زير . . . رحمت ، سه چهارك به ديوار مانده ، مابين بقعه حسنيه و بيت الاحزان دفن شده ، ماده تاريخ اين است : فزت بالفردوس فوزاً يابن زين الدين احمد ، رحمة الله عليه .

4 . معلوم نيست مقصود مؤلف از اين مالك كيست ؟ مي دانيم كه قبر مالك بن ايس در بقيع واقع است ، او رئيس مذهب مالكي است و پدرش صحابي رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) بوده و البته علمدار نبوده است .

5 . مناخه ، يعني بارانداز ، چون حاج شامي و غيره در اين محل اردو مي زنند ( مؤلف ) .

بيان اطراف مدينه طيبه

جبل احد در طرف شمالي مدينه به مسافت دو ساعت واقع و اين كوه منفصل و رنگش قرمز و طرف شمال و شرقش اقرب به مدينه است و در حول و حوشش مزارع اهل مدينه مي باشد . و در امتداد راه احد ، كوه مسمّي به سلع واقع است كه غاري هم در اين كوه سلع است ، بعضي منسوب به حضرت رسول الله و بعضي به حضرت ولي الله مي دانند و كوه سلع نيز منقطع و مابين شمال و مغرب مدينه و در شرقي وادي بطحان واقع گرديده .

و قبر محمد صاحب نفس الزكيه ابن عبدالله الحسن بن الحسن ( عليه السلام ) در نزديكي كوه سلع واقع است . مابين شمال و مغرب به فاصله ربع ساعت مسجد الفتح پيغمبر مي باشد و مشهر است كه سوره مباركه « انا فتحنا لك فتحاً مبيناً » در اينجا به حضرت نازل گرديده ^{( 1 )} و در پهلويش مسجد حضرت سلمان فارسي ( رضي الله عنه ) كائن است و مسجد فتح در دامنه غربي كوه سلع است كه به طرف وادي است و كوه مزبور فاصله ميانه مدينه منوره و ميانه مسجد فتح است كه آن را مسجد احزاب و مسجد اعلي نيز گويند و در طرف قبله مسجد فتح ، چهار مسجد ديگر است كه همه را مساجد فتح گويند .

و ثنيّات الوداع هم دو تپه كوچكي است كه يكي از آنها اتصال به سلع دارد و راه شام كه حجاج و قوافل مي ايند از مابين كوه احد و سلع از « قريه بركه » است .

و قلعه توپخانه در بالاي كوهي است كه مجاور كوه سلع است كه مشرف بر ميدان است كه در آنجا حجّاج شام منزل مي كنند . چنانچه مذكور شد به زبان عربي مناخه گويند يعني بار انداز . و نيز قريه معروف به « صدقه » در راه احد واقع و در حولش اين قراء به بُعد يك ساعت و كمتر متوالياً واقع گرديده : العيون ، ام صدير ، الغابه ، بركه ، چنان بيان شد از بركه عبور حاج شامي است .

با فاصله سه ربع ساعت از مدينه مرقد حضرت حمزه سيدالشهدا ، اسدالله و اسد

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ظاهراً مؤلف گمان كرده كه مسجد فتح مناسب با سوره فتح دارد درحالي كه مسجد مزبور مربوط به غزوه احزاب است و سوره فتح مربوط به صلح حديبيه و فتح مكه است .

رسوله ( عليه السلام ) واقع و در شمالش به بعد پانصد قدم تقريباً ، محل صدمه خوردن دندان مبارك حشرت رسول الله ، و مابين اين دو محل ، طرف شرقي متصل به راه قبور شهدا في سبيل الله احد است و از قبر حضرت حمزه الي پاي دامنه كوه احد تقريباً يك ساعت مسافت و كوه احد در اينجا تقريباً به شكل مثلث افتاده .

و در هشتصد و شانزده قدمي مقبره حضرت حمزه در انتهاي دره ، مسجدي است كه حضرت رسول الله در روز جنگ احد در حالت مجروحي به تنهايي در اين مكاني كه مسجد است نماز خوانده اند و حضرت صادق ( عليه السلام ) به عقبة بن خالد فرمودند كه در اين مسجد نماز بخوان . و اينجا همان دره اي است كه در روز جنگ احد حضرت رسول الله به كمان داران سپرده بودند كه آن را محافظت نمايند ، آنها به طمع غنيمت از اين محل رفتند و مخالفين اين دره را گرفته و شكست بر لشكر اسلام وارد آوردند .

مقبره حضرت حمزه را سلطان عبدالمجيد خان عثماني خيلي خوب ساخته ولي از شهداي احد به غير از حضرت حمزه سيدالشهدا و عبدالله بن جحش كه برادر زينب زوجه حضرت رسول الله ( صلّي الله عليه وآله ) كه خواهرزاده حضرت حمزه است ، اسم شهيد ديگر معروف نيست . بهتر اين بوده كه در سر مقبره اين شهداء في سبيل الله اسامي آنها هم مرقوم مي گرديد تا مردم بدانند اينها كيستند كه به اين ثبات قدم در ركاب ظفر انتساب حضرت رسول الله ( صلّي الله عليه وآله ) جان دادند .

و غزوه احد در ماه شوال المكرم ، سال سيّم هجري واقع شده و آيه « ليس لك من الامر شئ » ^{( 1 )} و غيرها در حق اين جنگ نازل كرديده و حضرت حمزه به عزّ شهادت فائز گرديده . الي يومنا هذا در همين ماه اعراب بسيار از اطراف بر مقبره حضرت حمزه آمده ، چند شب و روز مشغول گريه و زاري و عزاداري و نوحه و اطعام طعام مي باشند .

و در همين جنگ به دندان مبارك نبوي صدمه خورد و حضرت اميرالمؤمنين ( عليه السلام ) ، پاي ثبات فشرده كه از شدّت جهاد ، شمشيرش شكست و حضرت پيغمبر ذوالفقار به او عنايت فرمود و لا فتي الاعلي ، لا سيف الا ذوالفقار را جبرئيل از جانب ربّ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آل عمران ، 128

جليل آورد و حضرت امير فرمودند : در اين جنگ شانزده ضربت به من رسيد كه چهار ضربت آن به خاك افتادم و هر دفعه كه مي افتادم مر خوش روي خوش موي بازوي مرا گرفته مي گفت : سوار شو . ياري كن پيغمبر خود را كه دوست مي دارد تو را خدا و رسول او . بعد از غزا اين واقعه را به عرض نبوي رسانيده فرمودند : آن شخص جبرئيل امين بوده و تفصيل اين جنگ ، همه در كتب مرقوم و منظور ما در اين كتابچه اين غايات نيست .

در شمال ، بيست درجه به سمت مغرب به ربع ساعت فاصله در بيرون قلعه مدينه ، تلّي است مسّمي به « قرين » ، در بالايش جايي ساخته اند كه مردم بدانجا رفته شهر را تماشا مي نمانيد .

و در طرف مغرب اين تلّ به فاصله ده دقيقه ، مسجد خليفه سيّم و در يسار اين مسجد به فاصله پنج دقيقه مسجدي است كه اهل مدينه ، مسجد قبلتين نامند و گويند : حضرت پيغمبر در اين مسجد به دو قبله نماز خوانده اند و مسجد مزبور از مدينه تقريباً بعدش ، يك ساعت است .

در مغربل مدينه به فاصله دو ساعت كوه احمر واقع گرديده كه بئر علي و مسجد شجره كه ميقاتگاه حاج شامي و مدني است در دامنه اين كوه كائن است كه از اين مسجد از براي عمره حجة الاسلام محرم مي شوند . و در طرف مغرب بئر علي به مسافت يك ساعت قريه علاوه موضوع است .

و در مغرب حقيقي مدينه ، كوه وعير كامير است كه وراي همه جبال و از شمال به جنوب ممتد و منفصل و تا مدينه تقريباً يك فرسخ و نيم است و در پيش رويش دو كوه جماءالكبري و جماءالصغري كه امتداد اين دو كوه به مغرب و جنوب مغرب مي باشد و فاصله جماءالكبري تا وعير تقريباً يك فرسخ و اين دو كوه نيز منقطع است و جماءالصغري اتصال به مسجد شجره كه ذوالحليفه است دارد و مابين مسجد شجره و مدينة حصون الحقيق بوده كه اكنون خراب است كما ذكر . و از مسجد شجره تا مسجد قبلتين تمام آن وادي حصون عقيق است كه در شاطي وادي واقع است .

و كوه عير در جنوب مغرب و جنوب مدينه واقع و كوه منقطع و تا مدينه تقريباً از يك

فرسخ زيادتر است ، جبار وعير و كامير و كوه احد از همه جبال اطراف مدينه مرتفع تر است . بدين جهت در وقت طلوع ، آفتاب آول بر آنها مي تابد ، چنانچه هنگامي كه بنده درگاه علام پناه در مدينه منوره مشرف بوده در اول جدي هزار و دويست و نود و دو هجري « شاهزاده حاجي معتمدالدوله امتحان فرموده بودند » ^{( 1 )} اولِ جدي آفتاب يك ساعت و بيست و هشت دقيقه از دسته گذشته بر كوه احد و وعير و كامير تابيد و بعد از چهار دقيقه بر منارهاي حرم مبارك طالع شد .

در سمت جنوبي مدينه به مسافت سه ربع ساعت مسجد قبا در ميان قريه بزرگي به همين اسم واقع است كه آيه مباركه « لمسجد اسّس علي التقوي من اول يوم » ^{( 2 )} در حق اين مسجد نازل گرديده و خانه هاي انصار در اين قريه بوده و از مدينه تا مسجد قبا تمام باغستان خرما است ، از دروازه كه بيرون مي روند بايد از وادي رانونا عبور نمايند كه در فصل بهار هنگام طغيان آب ، آب مزبور به ميان شهر جاري گرديده و از كنار شهر گذشته به آب وادي بطحان ريخته و اين دو وادي نيز به وادي عقيق متصل مي شود .

و در وسط راه از دولت عثماني قراول خانه ساخته اند ، توپ و سرباز در آنجا است و تمامي اراضي اين حول و حوش شوره زار است و مي گويند خرما در زمين شوره زار بهتر بعمل مي آيد . شايد در اين قسمت از زمين شوره زار خرما خوب شود و قاعده كليّه نداشته باشد به دليل اينكه در اينجا با اين شوري زمين ، اكثر جاها آبش شيرين است .

و در شرقي اين مسجد به فاصله ده دقيقه مسجد فضيخ در قريه قربان واقع شده و مسجد مزبور مخروبه است ، طولش تقريباً بيست ذرع و عرضش سه ذرع ، قدري از اين مسجد را به چوب خرما پوشيده اند و بيشترش سقف ندارد و صحن هم دارد ، كه ديوار دور او باقي است . وقتي حضرت رسول الله بني النضير را محاصره فرمودند ، خيمه مبارك را در نزديكي اين مسجد زده و شش شب در اين مكان نماز خوانده اند و به قولي حضرت اميرالمؤمنين در همين مسجد فضيح رد شمس نمودند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آنچه در گيومه آمده در نسخه ملك نيست .

2 . توبه ، 108

و در ميانه اين دو مسجد ، مسجد شمس كه مشربه ^{( 1 )} ام ابراهيم نامند در دامنه كوه كائن است و مشربه ام ابراهيم از عوالي مدينه و عبارت از ماريه قبطيّه ، مادر ابراهيم ، پسر حضرت رسول الله است كه حضرت يك ماه بر زنان خشم فرموده در آنجا اقامت فرمودند . مسجد كوچكي از سنگ در اينجا ساخته اند ، اكنون خراب شده و سقف ندارد . ديوار طرف قبلي آن آباد است و سه طرفش خراب .

صدهزار افسوس دارد از همچو مساجد و اماكن شريفه كه محل نزول ملائكه و قرآن و معبد حضرت پيغمبر آخرالزمان بوده ، اعراب آنقدر تغافل نموده و همه را خراب كرده اند و در آباديش بهيچ وجه كوشش و سعي نمي نمايند كه عنقريب منهدم خواهد شد .

« چون بنده درگاه در اين مساجد شريف به همراهي نواب والا شاهزاده حاجي معتمدالدوله رفته و نماز خوانده ، هميشه اين محبت را فرمودند در نظرم دارم » . ^{( 2 )}

خلاصه حديث است كه بعد از رحلت خاتم انبياء در همين مسجد قبا حضرت ولي الله ، حضرت رسول الله را به خليفه اول ظاهر نموده كه به او فرمودند : نگفتم حق را به علي تقديم كن . آبي كه به مدينه بواسطه قنات جاري است ، از دامنه همين كوه قبا است و بواسطه همان بلندي ، اين زمين قباست . چنانچه مذكور شد كه در فصل طغيان آب هاي اطراف قبا به ميان مدينه جاري شده و از پهلوي شهر گذشته و به قريه الغابه مذكوره ساري ، بعد مخلوط به آب وادي بطحان مي شود .

دقيقه

اين آب را عين ورقا گويند كه از ميان چندين چاه و نهر جاري مي شود ، يكي از چاه هايش را عين ادريس گويند كه اين چاه در ناحيه قبا واقع و به نهايت آبش بامزه است كه بواسطه آب دهان مبارك حضرت رسول الله بركات پيدا كرده و به قول خاتم مبارك فخر عالم از انگشت خليفه سيّم در ميان اين چاه افتاد كه بعد از آن مردم در بالاي آن آغاز و ظهور فتنه نمودند و نخلستان و باغات و سبزي كاري زياد در قراء اطراف

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . در اصل : شارب

2 . آنچه در گيومه آمده در نسخه ملك نيست .

مدينه ، بخصوصه در همين حول و حوش قريه قبا دارد . و قريتين « قربان » و « عوالي » در غربي قريه قبا به بُعدِ يك ساعت و سك ساعت و نيم تقريباً ، واقع است .

در مشرق مدينه به فاصله ربع ساعت قريه مانده واقع گرديده و سه ربع ساعت كه از اين قريه مي گذرد به مدفن سيدنا « علي العُريد » يا « علي العُريض » ^{( 1 )} ه از اولاد حضرت اميرالمؤمنين است مي رسد و اين امامزاده در حرّه سياه ، يعني ريگستان سياه واقع شده كه محل عبودر حاج جبلي از پهلوي همين امامزاده است .

و حرّه بني قريظه در مابين مشرق و جنوب مدينه واقع گرديده . در جنوب و مغرب مدينه « حره بني النضير » است كه قتل يزيد بن معاويه در ماه ذي الحجة الحرام شصت و سه هجري در آن مكان واقع شده ^{( 2 )} كه اكنون قبور شهداي حرّه در آنجا معروف است كه پس از آن قتل ، مدينه مفتوح شده و در حرم مطهر آدم كشتند و هزار نفر دختر از بنات مهاجر و انصار سال ديگر زائيدند با آنكه شوهر نداشتند كه تفصيلش در كتب و اخبار و تواريخ مذكور است .

معاريف يثرب

عبارت از سعد بن معاذ كه در جنگ احزاب شهيد شد ، ^{( 3 )} ابوايوب انصاري ، در سال اول هجرت ، حضرت رسالت ، مدت هفت ماه در خانه او بود و از ايشان نصرت و اعانت بسيار به حضرت رسيد . قيس بن ( سعد ) عبّاده ، در اكثر معارك ركاب حضرت شاه ولايت مآب بوده ؛ جابر بن عبدالله انصاري ^{( 4 )} از جمله صحابه كبار ، سيّد ابرار و اجلّه احباب حيدر كرّار و از جمله اخيار انصار بوده و حسان بن ثابت كه در سلك مداحان حضرت رسالت پناهي انتظام داشته . ابومحمد سعيد بن المسيّب المخزومي از فقهاي سبعه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مقصود علي بن جعفر صادق ( عليه السلام ) است كه از اصحاب ائمه اطهار ( عليهم السلام ) مي باشد و نام او همان عريضي است نع عريد .

2 . مقصود كشتن مردم مدينه توسط سپاه يزيد است .

3 . مؤلف در اين باره به خطا رفته ؛ كسي كه در احزاب تير خورده و مدتي بعد به شهادت رسيد سعد بن معاذ بود .

4 . مؤلف او را سليمي ناميده درحالي كه جابر معروف به « انصاري » است و در اصل از طايفه « بني سلمه » بوده است . همچنين مؤلف در حاشيه درباره وي آورده : در اكثر معارك ملازم ركاب حضرت شاه ولايت بوده است .

مدينه و امام زين العابدين در شأن او فرموده : سعيد بن المسيّب اعلم الناس بما تقدّمه من الاثار وافضلهم في رأيه . ^{( 1 )} در اوقات حيات ، چهل و پنج حج گزارده بود و مدت پنجاه سال در نماز جماعت تكبير اول از وي فوت نشده و از صف تخلّف ننموده و سي سال ، بيش از استماع اذان در مسجد حاضر شده ، با سياست دختر خود را به عبدالملك نداد با سلطنتي كه داشت ، به كبيره ابن عبدالمطلب كه طلبه علوم بود با فقري كه داشت داد و به دو يا سه درم عقد بست . ^{( 2 )} ابوعبدالله بن محمد بن عمر بن واقد الاسلمي ؛ ^{( 3 )} محمد بن اسحاق در انواع فضايل نفساني سيما علم سير و اخبار مهارتي كامل حاصل نموده ، اول كسي كه متصدي علم سير گشته وي بوده و در احدي و خمسين و مائه فوت گشته .

ربيعة بن ابي عبدالرحمان فقيه ، فقيه اهل مدينه بوده و با بسياري از صحابه صحبت داشته كه ذكر احوالات و تعريف هر كدام در كتاب مبسوط جغرافيايي عربستان كه تأليف نموده ام مذكور داشته .

چون اسمي از مدينه منوره و اطرافش برده شد و بيان مختصري از جغرافياي آن در كتابچه گرديد و مدينه خود يكي از شهرهاي حجاز است لازم شد اشاره هم از خلفا اين مملكت بشود كه مطالعه كنندگان چندان بي بهره از تاريخ آن نمانند .

بيان اجمالي از خلفاي حجاز

بعد از اصحاب حضرت رسول الله ( صلّي الله عليه وآله ) كه در حجاز حكومت داشتند ، نخست ابن زبير حكمران شد و بعد از او عباسيّه از طرف عبدالله سفّاح عموي كوچكش « داود » در مكه و مدينه و يمامه والي گرديد كه قاتل حضرت امام محمدباقر ( عليه السلام ) است .

بعد از او دولت بني اخيضر ظهور نمود كه اينها خلفاي حجاز شدند و شُرفاشان چهار طبقه اند و جمله آنها حسني اند اول بنواخيضر ، دويّم اولاد مؤسس ، سيّم بني هاشم است

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . طبقات الكبري ، ج 5 ، ص 122 ـ 121 ( افقههم في رأيه )

2 . نكـ : طبقات الكبري ، ج 5 ، ص 138

3 . صاحب كتاب « المغازي »

كه فقط همين ها مي گويند به حسيني منتهي مي شوند ، چهارم بني قتاده است .

و ما حالا ذكر بني اخيضر را مي نماييم و اينها عبارتند از بنويوسف بن ابراهيم بن موسي عبدالله المعصر بن محسن مثني بن حسن بن علي بن ابيطالب ( عليه السلام ) كه اينها را حسنيّه گويند . و ظهورشان در سنه دويست و پنجاه و يك هجري و خلافتشان مستمرّ مي بوده تا اينكه قرامطه غلبه نمود . در سنه سيصد و هفده ( 317 ) . آخر اخيضريها ، صالح بن اسماعيل بود كه از همين سنه به بعد در شهر « محانه » كه در مملكت سودان است از آنها سلطنت مي كردند .

بعد از اينها بنوهاشم غلبه نمودند و بعد از او ، بعد از صالح مذكور اولادش موسي بنوسليمان بن حسن المثنّي در مكه مستقل گرديد .

و در زمان مزبور شخصي ظهور نمود كه او را ابوطاهر سليمان بن عبدالله ابي سعيد الحسيني مي گفتند و از شر او زماني چندكس قادر بر آمدن حج نبود ، طرق را قطع نموده بود و چون قومش زياد شد به افناي حجّاي قصد نمود و در اواخر سنه سيصد و ده كه جمله حاج در روز ترويه در حرم شريف جمع بودند عسكر و افراد كعبة الله را محاصره نمود و در كعبه و اطراف مكه سي هزار نفر حجاج را قتل نمود و در سنه سيصد و نوزده نقل مي نمايند كه از اين ابوطاهر يك نفر موجر فاجر كه غلام بود در ماه رمضان المبارك ظهور نمود و دعوي الوهيت كرد و خيلي از مردم را تابع خود ساخت و اين غلام به آنها فرمان هاي چند داد كه ذكرش در اين كتابچه ، موجب تطويل كلام است . من جمله مردم را به تعظيم آتش و شرب خمر و لواط امر مي نمود و كسي كه با دهان آتش را خاموش مي كرد ، امرش اين بود كه زبانش را ببرند .

الحاصل سلسله اين بنو ابوطاهر هم منقرض شد و هاشميّه كه ذكرش شد در مدينه ظهور نمود كه آنها اولاد مهنا بن الحسن بن المنها بن داود بن قاسم تا حضرت امام حسين بن اميرالمؤمنين ( عليهم السلام ) است كه اول آنها ابوفلية الشريف قاسم و آخرشان سليمان است .

بعد از بنوقتاده ابن ادريس كه او نيز به الحسن بن حضرت اميرالمؤمنين علي بن ابيطالب ( عليه السلام ) منتهي مي شود ظهور نمود .

ابن بنوقتاده در قلعه ينبع مي بودند ، وقتي كه بني هاشم ضعيف شدند ، اين قتاده به آنها غالب شده و مكه را از دست آنها گرفتند و در مكه مستقل شدند و از سلسله همين ها است كه الي الان شُرفاي مكه هستند و در كل حجاز حكمشان جاري است و تابع سلاطين آل عثمانند .

الحاصل در اين جزيرة العرب حكوماتش از امراء و شرفاء و مشايخ متعدد است كه بعضي مستقل و بعضي تابع دولت عثماني بوده و تفصيل احوال ملوك و غيره اش در كتاب ديگري كه بنده درگاه ، تأليف نموده مفصّلاً و مشروحاً مسطور است ، ان شاء الله عمري مي باشد ، بعد به طبع خواهد رسيد .

غرض نقشي است كزما باز ماند

در هفدهم شهر ذي قعدة الحرام 1294

فهرست نام اشخاص و مكان ها

آبار الغنم ، 259

آبار جديد ، 250

آبار دفله ، 259

آبار علي ، 259

آبار كظيم ، 259

آبار ناصيق ، 259

آبار نصيب ، 250

آذربايجان ، 98 ، 104 ، 108 ، 124 ، 285 ، 292

آذربايجان ، 286

آصفي ، شيخ ، 104

آفتاب حيدر ، 104

آفريقايي ها ، 35

آقا باش ، 259

آقا خان ، 272

آقا خان سلطان زاده طهراني ، 154

آقا رضا ، 225

آقا كاظم ، 239

آقا محمدعلي كرمانشاهي ، 18

آل احمد ، جلال ، 16 ، 35 ، 42 ، 90

آل الشيخ ، 37

آل سعود ، 37

آلمان ، 70 ، 104 ، 109 ، 179

آمريكا ، 55 ، 114 ، 115 ، 116 118 ، 121

ابراهيم الزكزاكي ، 98 ، 99 ، 103 ، 104 ، 106

ابراهيم بن درويش كارزوني ، 16

ابراهيم پاشاي مصري ، 266

ابراهيم ( عليه السلام ) ، 145 ، 292ـ294

ابراهيم فرزند رسول خدا ، 261 ، 322

ابراهيم قزويني ، سيد 232

ابن ابي الدنيا ، 121

ابن ابي عاصم ، 64

ابن تيميه ، 65 ، 66

ابن حجر ، 185

ابن رشيد ، امير حبل ، 228

ابن سعود ، 67

ابن شبه ، 58

ابن قيِّم ، 65

ابن كثير ، 303

ابوالاشرف يزدي ، 13 ، 17

ابوالفرج اصفهاني ، 101

ابوالقاسم ، 199

ابوايوب انصاري ، 323

ابواء ، 302

ابوبكر ، 29 ، 70 ، 79 ، 236 ، 305 ، 314

ابوبكر بن ابي شيبه ، 64

ابو حنيفه ، 65

ابوداود ، 30

ابوذر غفاري ، 82 ، 95

ابوسعيد خدري ، 79 ، 261

ابوشامه ، 303

ابوطالب ، 260

ابوعبيده سعيد ابن رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) ، 296 ، 297

ابوفيله الشريف قاسم ، 325

ابوكمال ، 168

احتشام السلطنه ، 200

احد ، 29 ، 69 ، 71 ، 73 ، 79 ، 81 ، 82 ، 192 ، 249 ، 300 ، 318 ، 319

احسان الهي ظهير ، 76

احساء ، 34 ، 67 ، 108 ، 121 ، 243

احقاف ، 292 ، 293

احمد بحريني ، 80

احمد بن حنبل ، 63 ، 64

احمد بن عمرو شيباني ، 63

احمد بن محمد الأشرم ، 64

احمد ، حاجي ، 267

احمد ، شيخ ، 165

اخضر ، 258

ادارة التعليم ، 95

اراكي ، آية الله العظمي ، 34 ، 53 ، 102 ، 129

اردن ، 184

ارزنة الروم ، 275

ارض بني تميم ، 162

ارموي ، محدث ، 35

اروپا ، 75 ، 178

اروج اف ، 108

اريحا ، 31

ازمير ، 104

استانبول ، 33

استرآباد ، 285 ، 292

اسحاق مدني ، 98 ، 100

اسدالله اصفهاني ، 192

اسرائيل ، 48

اسرائيل ، 109

اسرافيل ، 315

اسطوانه ابولبابه ، 310

اسطوانه توبه ، 310

اسطوانه حرس ، 308 ، 310

اسطوانه حنانه ، 310

اسطوانه سرير ، 310

اسطوانه عايشه ، 310

اسطوانه مخلقه ، 310

اسطوانه وفود ، 304 ، 308 ، 310

اسكندريه ، 275

اسلامبول ، 168 ، 200 ، 246 ، 256 ، 275 ، 292 ، 285

اسماعيل بن جعفر بن محمد ، 310 ، اسماعيل شيخ ، 199

اسماعيل ( عليه السلام ) ، 146 ، 294

اسماعيل فرزند جعفر صادق ( عليه السلام ) ، 79

اسماعيل مرندي ، 17 ، 78

اشتهاردي ، شيخ علي پناه ، 53 ، 102

اصفهان ، 182

اعتماد اسلطنة ، 234

اعراب ، 200

افريقا ، 104 ، 199

افريقاي جنوبي ، 54

افشار ، ايرج ، 13 ، 15 ، 287 ، 304

افغانستان ، 42 ، 75 ، 98 ، 100 ، 103 ، 144

افغانستاني ها ، 39 ، 42

افندي ، عبدالله ، 95

اكبر يزدي ، 154

الجزاير ، 75 ، 98

الجزايري ها ، 75

العثيمين ، شيخ 74

العيون ، 318

ام البنين ، 31

امامان معصوم ( عليهم السلام ) ، 44

امام باقر ( عليه السلام ) ، 261 ، 316 ، 324 ، 80 ، 124

امام جمعه مسجدالحرام ، 30 ،

امام جواد ( عليه السلام ) ، 57

امام حسن ( عليه السلام ) ، 249 ، 261 ، 316 ، 325 ، 80 ، 104

امام حسين ( عليه السلام ) ، 325 ، 45 ، 66 ، 104 ، 130 ، 272

امام حنفي ، 224 ، 278

امام خميني ، 21 ، 34 ، 31 امام ، 50 ، 99 ، 118 ، 140

امام زمان ( عليه السلام ) ، 119 ، 130

امام سجاد ( عليه السلام ) ، 45 ، 79 ، 84 ، 225 ، 261 ، 316 ، 324

امام شافعي ، 225 ، 278

امام صادق ( عليه السلام ) ، 261 ، 303 ، 316 ، 319 ، 79 ، 80

امام علي ، 47 ، 56 ، 66 ، 70 ، 74 ، 84 ، 122 ، 145 ، 146 ، 160 ، 164 ، 171 ، 208 ، 247 ، 294 ، 301 ، 302 ، 313 ، 317 ، 318 ، 319 ، 320 ، 321 ، 322 ، 323 ، 323

امام كاظم ، ( عليه السلام ) ، 76 ، 208 ، 302

امام مهدي ( عليه السلام ) ، 161 ، 302

ام حبيبه ، 80 ، 257

امريكا ، 43 ، 100 ، 103 ، 104 ، 109 ، 125

ام سلمه ، 80 ، 257

ام صدير ، 318

ام كلثوم ، 80 ، 257 ، 316

اميدي ، 147

اميرعبدالله ، 70 ، 238 ،

240

اميركبير ، 145

امير مكه ، 221 ، 222

امير السلطان ، 228 ، 305

امين كليددارزاده ، 161

اندونزيايي ها ، 132

انصاريان ، شيخ حسين 28 ، 129 ، 130

انصاري ، شيخ ، 219 ، 236

انصاري ، محمدباقر ، 70

انگليس ، 115

انگوش ، جمهوري ، 124

انوشيروان ، 263

اهرام مصر ، 286

اهل خراسان ، 240

ايتاليا ، 147

ايران ، 36 ، 51 ، 63 ، 75 ، 105 ، 107 ، 121 ، 125 ، 136 ، 199 ، 200 ، 219 ، 221 ، 237 ، 240 ، 292 ، 285 ، 287

ايلچي فرانسه ، 262

ايلخاني ، 241

ايليا ، 184

ايوب نبي ( عليه السلام ) ، 164 ، 263

بئرالرسول ، 313

بئرالمسك ، 303

بئر بيت شيخ ، 296

بئر جديد ، 174 ، 259

بئر حصا ، 204

بئر روحا ، 298

بئر رومه ، 300

بئر زمرد ، 250 ، 259

بئر زمزم ، 225

زئر سعيد ، 296

بئر شريوف ، 298 ـ 300

بئر شيخ ابراهيم ، 296

بئر عباس ، 297 ، ـ 299

بئر عروه ، 202

بئر علي ، 299 ، 320

بئر قضاعه ، 303

بئر معطله ، 292

بئر هندي ، 247

باب ، 254

باب جبرئيل ، 31

باب الجبل ، 301

باب الرحمه ، 306 ، 311 ، 312 ، 315

باب الزياره ، 93 ، 259

باب السلام ، 60 ، 260 ، 306 ، 309 ، 311 ، 315

باب الصفا ، 259

باب العوالي ، 27 ، 53 ، 323

باب الكعبه ، 224

باب النساء ، 79

باب بني شيبه ، 214

باب توسل ، 305 ، 306 ، 313

باب جبرئيل ، 79 ، 261 ، 307 ، 312 ، 315 ، 314

باب درج ، 226

باب رحمت ، 79

بابعالي ، 222 ، 228

باب عشره مبشره ، 309

باب فاطمه ( عليها السلام ) 78

باب كعبه ، 224

باب مجيدي ، 305 ، 306 ، 313 ، 315

باب مقام حجرالاسود ، 214

باب نساء ، 307 ، 312 ، 314 ، 315

باديه ، 293

باغچه حضرت زهرا ( عليها السلام ) ، 313

بيت الحرام ، 226

بجيله ، 255

بحراحمر ، 227ر ، 294 ، 295 ، 300

بحر روم ، 183

بحرين ، 136

بدر ، 82 ، 248 ، 297

بدر القاع ، 259

بدر خان بيك ، 270

برجيك ، 256 ، 265 ، 266

برخ اسود ، 297

بركات ، 94

بركه ، 258 ، 318

بركه احقر ، 251

بركه شامي ، 214

بركه معظم ، 251

برلن ، 101

برير ، 81

بشير ، 227

بصره ، 227 ، 292 ، 285

بطيوي ، شيخ ، 104

بغداد ، 222 ، 238 ، 239 ، 262 ، 273 ، 279

بغدادي ، 164

بقاع كبير ، 248

بقعه حسينيه ، 317

بقيع ، 21 ، 27 ، 28 ، 29 ، 31 ، 32 ، 33 ، 34 ، 36 ، 40 ، 55 ، 56 ، 58 ، 71 ، 78 ، 79 ، 83 ، 123 ، 249 ، 249 ، 261 ، 316

بلال ، 257

بلال ، 315

بلد سينا ، 292

بلغه ، 252

بنات النبي ، 31 ، 261

بنادر فارس ، 292

بن باز ، 38 ، 39 ، 74 ، 48 ، 49

بندر جده ، 275

بندر ينبع ، 275

بندعلي بن خيراتعلي ، 16

بوسني ، 27 ، 31 ، 57 ، 59 ، 98 ، 106 ، 115 ، 123 ، 125 ، 129 ، 138

بهاءالدوله 246

بياضه ، 180

بيت ابي النبي ، 79 ، 317

بيت الاحزان ، 80 ، 261 ، 317

بيت الرسول ، 285 ، 292 ، 300

بيت الله الحرام ، 199 ، 235 ، 285 ، 286 ، 292 ، 304 ، 305

بيت المقدس ، 184

بيستون ، 274

بيگلربيگي ، 245

بيمارستان النور ، 123

بيوت فارهين ، 292

پادشاه روم ، 44

پاريس ، 262 ، 302

پاشا ، 271

پاشاي بغداد ، 270

پاشاي جروه ، 250 ، 276

پاشاي شام ، 245 ، 256

پاكستاني ها ، 103

پستخانه ، 165

پسران شاهد ، 192

پورنجاتي ، 106

تاج درويش ، 242

تاجيكستان ، 98 ، 115

تبرائيان ، دكتر ، 100

تبريز ، 256 ، 275 ، 276

تبوك ، 252 ، 258 ، 263

تدمر ، 176

ترك ها ، 132

تركيه ، 49 ، 104 ، 108 ، 124 ، 136 ، 144

تسخيري ، محمدعلي ، 48 ، 98 ، 99 ، 103 ، 105 ، 107

تكريت ، 272

تلگرافخانه ، 272

تويسركان ، 206

تهامه ، 293 ، 21 ، 219 ، 241 ، 245 ، 246 ، 271 ، 294 ، 302 ، 287

تيه بني اسرائيل ، 292

ثمود ، 262

ثنيات الوداع ، 318

جابر بن عبدالله انصاري ، 323

جاده سيدالشهدا ، 71

جار ، 295

جامع العمري ، 172

جامع اموي ، 183 ، 184

جانب الشامي ، 254

جانب الشرقي ، 254

جانب اليماني ، 254

جبال تهامه ، 224

جبر ، 270

جبرئيل ، 319 ، 320

جبل ، 237 ، 238 ، 239 ، 240 ـ 242

جبل الرحمه ، 127 ، 128

جبل بدر ، 297

جبل رضوي ، 295 ، 296

جبل سينا ، 292

جبل صفرا ، 297

جبل طي ، 183 ، 292

جبل ملحه ، 295 ، 296

جده ، 22 ، 23 ، 29 ، 42 ، 49 ، 105 ، 107 ، 147 ، 153 ، 200 ، 225 ، 227

جديده ، 248 ، 259 ، 262 ، 296 ، 297

جرجيس ، 262

جرول ، 254

جريده المنار ، 184

جزاير خالدات ، 302

جزيره ، 270 ، 272

جزيرة العرب ، 292 ، 326

جسر مسيب ، 273

جعفر الهادي ، 101

جعفر مرتضي ، 51

جعفريان ، رسول 156 ، 226 ، 234

جُفّالي ، 95

جلاير ، 240

جليس شداد ، 292

جمّال ، 201

جماءالصغري ، 320

جماءالكبري ، 320

جمرات ثلاثه ، 220

جمره عقبه ، 133 ، 136 ، 218

جناب مشير ، 221

جنتي ، آية الله 98 ، 104 ، 106 ، 135

جنرال قونسولگري ، 221

جواد اصفهاني ، 301

جواد علم الهدي ، 131 ، 133

جواد محدثي ، 60

جويريه ، 80

جهانگير ميرزا ، 272

جيرييل ، 205

چاوش قزويني ، 271

چاووش طهراني ، 243

چاه اريس ، 303

چاه بضاع ، 303

چاه بيرود ، 244

چاه خاتم ، 81

چشمه مروان ، 243

حاجي احمد كورشامي ، 271

حاجي رجب فراش ، 248

حاجي قلي خان ، 248

حاجي قنبر قهوه جي ، 255 ، 227

حاجي محمد طاهر ، 272

حاجي محمد قناد ، 226

حاجي محمد گيلاني ، 272

حاجي ميرزا عبدالوهاب ، 273

حاجي نقي ، 271

حاجي ولي مكاري ، 272

حاجي ولي همداني ، 271

حجاز ، 192 ، 200 ، 201 ، 203 ، 238 ، 241 ، 243 ، 254 ، 292 ، 293 ، 300 ، 324 ، 326

حجتي ، 51 ، 100 ، 102

حجتي محمدباقر ، 22

حجر اسماعيل ، 105 ، 145 ، 224

حجرالاسود ، 90 ، 214 ، 224 ، 225

حجر صالح ، 292

حجره شريفه ، 304

حدائق الفتح ، 74

حديبيه ، 61

حديثه ، 165

حذيفي ، 27

حر عاملي ، 94

حرم الله ، 208

حرم رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) ، 249

حرم مبارك ، 311

حرم مطهر ، 191 ، 307 ، 323

حرم مطهر بقيع ، 190

حرم مطهر ختمي مرتبت ( صلّي الله عليه وآله ) 189

حره ، 301

حره بني سليم ، 300

حره بني قريظه ، 323

حره بني نضير ، 323

حره سياه ، 323

حسام السلطنه ، مراد ميرزا 15 ، 269 ، 271

حسام الشعراء ، ميرزا ابراهيم طوس ، 15

حسان بن ثابت ، 323

حسن افندي ، 243

حسن بصري ، 17

حسن خراساني ، شيخ ، 245

حسن رفوگر ، 239 ، 240

حسني ذوالقدر شجاعي ، 16

حسين ، از الجه شهرستان دير ، 170

حسين ، از شيعيان ابوكمال ،