بخش 7

173

بخش هشتم

باحج گزاران

در محضر

پيشوايان معصوم

175

دعوت حضرت ابراهيم ( عليه السلام )

بعد از آن كه حضرت ابراهيم ( عليه السلام ) كعبه را بنا كرد ، خطاب رسيد : { واذّن بالنّاس في الحجّ } . عرض كرد : خدايا ! صداي من به كجا مي رسد ؟ خطاب رسيد : از تو ندا كردن و از ما به گوش خلايق رساندن . آن حضرت ندا فرمود : { يا ايّها النّاس انّ ربّكم بني بيتاً و امركم ان تحجّوه } . ابن عبّاس روايت مي كند : آنان كه در عالم موجود بودند و آنها كه در اصلاب آبا و ارحام مادران بودند ، به اين ندا جواب دادند . هر كس كه يك بار جواب گفت ، يك بار و هر كس دو بار جواب داد ، دوبار به مكّه مي رود . بعد حضرت ابراهيم ( عليه السلام ) دعا كرد : هركس از پيران امت محمد ، حجّ كند او را به من ببخش . حضرت اسماعيل و مادرش آمين گفتند . بعد حضرت اسماعيل دعا كرد : الهي ! هر كه از جوانان امت محمد ( عليه السلام ) حجّ گزارد ، او را به من ببخش . حضرت ابراهيم و هاجر آمين گفتند . بعد از آن هاجر گفت : الهي ! هر كس از زنان امّت محمد حجّ گزارد ، او را به من ببخش . ابراهيم و اسماعيل آمين گفتند . ^{( 1 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . رنگارنگ ، ج 2 ، ص 303

176

پاداش حجّ

مردي به حضور پيامبر اكرم ( صلّي الله عليه وآله ) شرفياب شد و اين موقعي بود كه آن حضرت از اعمال حجّ فراغت پيدا كرده بودند و به مكّه مي آمدند ، عرض كرد : يا رسول الله ! من به قصد حجّ از خانه خارج شدم ، ولي مانعي رسيد و موفّق به انجام حجّ نشدم و مردي ثروتمندم و مال فراوان دارم ، دستوري بفرماييد كه با انجام آن به ثواب حجّ نايل شوم .

رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) توجّهي به كوه ابوقبيس كرده و فرمودند : اگر تو به قدر اين كوه مالك طلاي سرخ باشي و تمام آن را در راه خدا انفاق كني ، به اجر و ثوابي كه شخص حاجّ رسيده است ، نخواهي رسيد . ^{( 1 )}

ايمني از آتش دوزخ

ابونجم گفت : شبي از شب ها در طواف كعبه بودم به دلم گذشت كه از خداوند بپرسم : خدايا فرموده اي هر كس داخل حرم من شود ، ايمن است ، پروردگار ! از چه چيز در امان خواهد بود ؟

هاتفي آواز داد : از آتش جهنّم او را ايمن گردانيم و دل او را هم از آتش دوري ما در امان خواهيم داشت . ^{( 2 )}

ميهمان الهي

اميرمؤمنان علي ( عليه السلام ) براي برخي نيازها وارد مكه شدند . در مسجد الحرام مرد عرب بياباني را ديدند كه پرده كعبه را گرفته بود و مي گفت :

اي صاحب خانه ، خانه خانه تواست و مهمان نيز مهمان تو . هر

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . كافي ، ج 4 ، ص 258 ، ح 25

2 . داستان عارفان ، ص 54

177

مهماني از ميزبانش نيكي مي بيند ، پس امشب احسانت به من ، آمرزش گناهانم باشد .

اميرالمؤمنين ( عليه السلام ) به ياران خود فرمودند : آيا نشنيديد سخن اعرابي را ؟ گفتند : آري شنيديم . حضرت فرمود : خداوند كريم تر از آن است كه ميهمانش را براند .

شب دوّم ديدند بار ديگر اين مرد آمده و خود را به ركن چسبانده مي گويد :

يا عزيزاً في عزّك ، فلا أعزّ منك في عزّك ، أعزّني بعزّ عزّك في عزّ لا يعلم احد كيف هو ، أتوجّه اليك و أتوسّل اليك بحق محمد و آل محمد ( صلّي الله عليه وآله ) عليك . . . .

سپس اميرالمؤمنين ( عليه السلام ) به ياران خويش فرمودند : به خدا سوگند ! اين اسم اكبر به زبان يوناني است كه حبيب من رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) آن را به من خبر داده است . او بهشت را طلب كرد و خداوند به او عنايت نمود . او از خداوند خواست آتش را از وي بگرداند و خداوند نيز چنين كرد . ^{( 1 )} اين داستان را به شكل ديگري هم نقل كرده اند كه آن را هم ذكر مي كنيم .

حاجت خواستن در حريم كعبه

حضرت علي ( عليه السلام ) شخصي را ديد كه حلقه در بيت را گرفته ، مي گويد : خدايا ! خانه خانه تو است و مهمان مهمان تو و براي هر مهماني صاحب خانه ضيافت مي دهد . خدايا ! ضيافت مرا آمرزش گناهان من قرار بده و در اين ساعت از من گذشت كن .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مستدرك الوسائل ، ج 9 ، ح 1

178

حضرت علي ( عليه السلام ) فرمود : خداوند كريم تر از اين است كه مهمان خودش را بي ضيافت برگرداند . اعرابي شب دوّم ، باز هم حلقه در را گرفته و مي گفت : خدايا ! به حقّ محمّد و آل محمّد ( صلّي الله عليه وآله ) بده به من چيزي را كه هيچ كس نداشته باشد و برگردان از من آن چيزي را كه هيچ كس نمي تواند برگرداند و شب سوّم عرض مي كرد : خدايا ! به من چهار هزار درهم بده .

علي ( عليه السلام ) فرمود : اي اعرابي ! هر شب يك چيز از خدا خواستي . شب اوّل آمرزش گناهان خواستي ، گناهان تو را گذشت كرد . شب دوّم از خداوند بهشت خواستي و آزادي از جهنّم ، خداوند قبول كرد و امشب چهار هزار درهم مي خواهي در چه راه خرج كني ؟

گفت : با هزار درهم زن بگيرم ، با هزار درهم خانه بخرم ، با هزار درهم نيز دين خودم را بدهم و هزار درهم را سرمايه كسب قرار بدهم .

حضرت فرمود : خوب انصاف كردي ، هر وقت به مدينه آمدي ، سراغ علي بن ابي طالب را بگير . اعرابي زيارتش را تمام كرد و به مدينه رفت .

در كوچه هاي مدينه با امام حسين ( عليه السلام ) روبه رو شد و سراغ علي ( عليه السلام ) را از او گرفت . آن حضرت اعرابي را به حضور پدرش برد و عرض كرد : اين شخص مي گويد علي بن ابي طالب براي من چهار هزار درهم ضامن شده است .

امام فرمود : راست مي گويد . برو سلمان را بياور و به اعرابي اذن بده بيايد خانه . سلمان حاضر شد . حضرت فرمود : سلمان ! تجّار مدينه را حاضر كن تا آن باغي كه حضرت رسول ( صلّي الله عليه وآله ) با دست خود براي من كاشته بود ، بفروشم . سلمان تاجران را حاضر كرد و آنها باغ را از امام خريدند و آن حضرت هم پول باغ را به آن مرد عرب داد . ^{( 1 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مناقب ، ج 1 ، ص 351

179

گواهي حجرالاسود

ابو سعيد خدري گويد : ما با عمر در اوّلين حجّي كه در زمان خلافتش كرد ، حجّ نموديم . چون عمر داخل مسجدالحرام شد ، به حجرالاسود نزديك شد و آن را بوسيد و به آن دست ماليد و سپس گفت : من حقاً مي دانم كه تو سنگي بيش نيستي ! نه نفعي از تو ساخته است و نه ضرري و اگر من نمي ديدم كه رسول الله تو را مي بوسد و دست به تو مي مالد ، هر آينه هيچ گاه تو را نمي بوسيدم و دست هاي خود را به تو نمي زدم . در اين جا علي ( عليه السلام ) فرمود : اي عمر ! اين سنگ هر آينه نفع مي دهد و ضرر مي رساند .

خداوند تعالي مي فرمايد : و ياد بياور اي پيامبر آن زماني كه خداوند ذرّيه بني آدم را از پشت ايشان بيرون كشيد و آنان را بر خودشان گواه گرفت كه آيا من پروردگار شما نيستم ؟

همه گفتند : آري !

و چون آنان را براي توحيد گواه گرفت و آنها اقرار و اعتراف كردند به آن كه خداوند پروردگار صاحب عزّت و جلالت است ، با اين عهد و پيمان را بر روي پوست نازكي نوشت و به اين سنگ ( حجرالاسود ) خورانيد . آگاه باش اي عمر ! كه اين سنگ سياه ، دو چشم دارد و يك زبان و دو لب دارد و در روز قيامت گواهي به برخوردها و آمدن هاي مردم بدين جا مي كند و اين سنگ امين خداي ـ عزّوجلّ ـ در اين مكان است .

عمر گفت : اي اباالحسن ! خداوند مرا در جايي كه تو نباشي زنده نگذارد . ^{( 1 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . معاد شناسي ، ج 7 ، ص 25 ( بحارالانوار ، ج 8 و ص 298 ) .

180

برآوردن حاجت برادر مؤمن

در كتاب بحرالسعادة آمده است : شخصي به خدمت حضرت امام حسن ( عليه السلام ) آمد . آن حضرت در بيت الله الحرام در اعتكاف بود . آن شخص گفت : يابن رسول الله ! هزار دينار از فلان كس در ذمه من است و مرا امان نمي دهد . وعده اش گذشته و در نزد من از مال دنيا چيزي نيست ، مرا از دست او خلاص كن . آن حضرت فرمود : اي فلان ! از مال دنيا در اين وقت پيش من چيزي نيست . آن مرد گفت : به او وعده كن و نوعي بفرما كه مرا مهلت دهد . پس آن حضرت اعتكاف حرم كعبه را قطع كرده به خانه قرض خواه او رفت . ابن عباس در راه به آن حضرت برخورد و گفت : فداي تو گردم يابن رسول الله ! شما در اعتكاف بوديد ، مگر فراموش كرديد ؟ امام حسن ( عليه السلام ) فرموند : فراموش نكردم ، اما از پدر بزرگوار خود شنيدم كه او از جدم رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) شنيده بود كه هر كس حاجت برادر خود را بر آورد ، ثواب او با هفتاد سال عبادت برابر باشد . يابن عباس ! بهترين عمل ها برآوردن حاجت برادر مؤمن است . ^{( 1 )}

اسرار حجّ

در يكي از مواقع كه امام سجّاد ( عليه السلام ) از سفر حجّ برگشتند ، مردي به نام شبلي آن حضرت را ملاقات كرد . امام از او پرسيد : آيا حجّ به جا آوردي ؟ عرض كرد : بلي به جا آوردم . فرمود : آيا به ميقات وارد شدي و از لباس خود خارج شدي ؟ عرض كرد : بلي . فرمود : آيا آن وقت در نيّت داشتي كه از جامه معصيت بيرون آيي و لباس طاعت و بندگي حق را بپوشي و از لباس ريا ، نفاق و شبهات برهنه شوي ؟ آيا در موقع غسل نيّت كردي كه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . كليات جامع التمثيل ، ص 100

181

خود را از خطاها شست و شو دهي و هر حرام كه خدا حرام داشته برخود حرام كردي ؟

باز گو تا چگونه داشته اي * * * حرمت آن بزرگوار رحيم

چون همي خواستي گرفت احرام * * * چه نيت كردي اندر آن تحريم ؟

جمله بر خود حرام كرده بُدي * * * هر چه مادون كردگار عظيم ؟

آيا در موقع لبيّك گفتن نيت داشتي كه به زيارت حضرت پروردگار آمده اي و اين لباس ، نماز و لبيّك مقدّمه زيارت خداوند است ؟

آيا در وقت سعي در نيّت تو بود كه از هر كس روبر تافته و به سوي خدا روي آورده اي و به بارگاه مقدّس او وارد شده اي ؟ آيا در مقام ابراهيم ( عليه السلام ) نيت كردي كه از آن حال به بعد بر هر طاعتي صبر نمايي و از هر معصيتي دوري كني ؟ آيا بر سر چاه زمزم نيّت كردي كه در همان حال بر سر اطاعت و بندگي رسيده اي و چشم از گناه پوشيده اي ؟

گفت ني ، گفتمش زدي لبيّك * * * از سر علم و از سر تعظيم

مي شنيدي نداي حق و جواب * * * ايستادي و يافتي تقويم

گفت ني ، گفتمش چو كردي سعي * * * از صفا سوي مروه بر تقسيم

ديدي اندر صفاي خود كونين * * * شد دلت فارغ از حجيم و نعيم

آيا در منا نيّت نمودي كه مسلمانان از شرّ دست و زبانت در امان باشند ؟ آيا در عرفات و جبل الرحمه و وادي نمرة نيت داشتي كه خداي تو بر تمام رازهاي دلت آگاه و بر اسرار باطنت واقف است و فردا صحيفه عملت را به دست تو خواهد داد . . . ؟

گفت ني ، گفتمش چو عرفات * * * ايستادي و يافتي تقويم

182

عارف حقّ شدي و منكر خويش * * * به تو از معرفت رسيد نسيم

گفت از اين باب هر چه گفتي تو * * * من ندانسته ام صحيح و سقيم

گفتم اي دوست ! پس نكردي حجّ * * * نشدي در مقام محو مقيم

رفته و مكّه ديده آمده باز * * * محنت باديه خريده به سيم

گر تو خواهي حج كني پس از اين * * * اين چنين كن كه كردمت تعليم ^{( 1 )}

دفاع از حقّ

هشام بن عبدالملك ، با آن كه مقام ولايت عهدي داشت ، و آن روزگار ـ يعني دهه اول قرن دوم هجري ـ از اوقاتي بود كه حكومت اموي به اوج قدرت خود رسيده بود هر چه خواست بعد از طواف كعبه ، خود را به حجر الاسود برساند و با دست خود آن را لمس كند ميسّر نشد . مردم همه يك نوع جامه ساده كه جامه احرام بود پوشيده بودند ؛ يك نوع سخن كه ذكر خدا بود به زبان داشتند ؛ يك نوع عمل مي كردند ؛ چنان در احساسات پاك خود غرق بودند كه نمي توانستند درباره شخصيت دنيايي هشام و مقام اجتماعي او بينديشند . افراد و اشخاصي كه او از شام با خود آورده بود تا حرمت و حشمت او را حفظ كنند ، در مقام اُبهت و عظمت معنوي عمل حج ، ناچيز به نظر رسيدند .

هشام هر چه كرد خود را به حجرالاسود برساند و طبق آداب حج آن را لمس كند ، به علّت كثرت و ازدحام مردم ميسر نشد . ناچار برگشت و در جاي بلندي برايش كرسي گذاشتند . او از بالاي آن كرسي به تماشاي جمعيت پرداخت . شامياني كه همراهش آمده بودند دورش را گرفتند . آنها نيز به تماشاي منظره پر ازدحام جمعيت پرداختند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . طرائف الاولياء ، ص 175

183

در اين ميان ، مردي ظاهر شد در سيماي پرهيزگاران . او نيز مانند همه يك جامه ساده بيشتر به تن نداشت . آثار عبادت و بندگي خدا بر چهره اش نمودار بود . اول رفت و به دور كعبه طواف كرد ، بعد با قيافه اي آرام و قدم هايي مطمئن به طرف حجر الاسود آمد . جمعيت با همه ازدحامي كه بود ، همين كه او را ديدند فوراً كوچه دادند و او خود را به حجر الاسود نزديك ساخت . شاميان كه اين منظره را ديدند ـ و قبلا ديده بودند كه مقام ولايت عهد با آن اهميت و طمطراق موفق نشده بود كه خود را به حجر الاسود نزديك كند ـ چشم هاشان خيره شد و غرق در تعجب گشتند . يكي از آنها از خود هشام پرسيد : اين شخص كيست ؟ هشام با آنكه كاملا مي شناخت كه اين شخص علي بن الحسين زين العابدين است ، خود را به ناشناسي زد و گفت : نمي شناسم . در اين هنگام چه كسي بود از ترس هشام ـ كه از شمشيرش خون مي چكيد ـ جرأت به خود داده ، او را معرفي كند ؟ ولي در همين وقت همام بن غالب معروف به فرزدق شاعر زبر دست و تواناي عرب با آن كه به واسطه كار و شغل و هنر مخصوصش بيش از هر كس ديگر مي بايست حرمت و حشمت هشام را حفظ كند ، چنان وجدانش تحريك شد و احساساتش به جوش آمد كه فوراً گفت : لكن من او را مي شناسم . و به معرفي ساده قناعت نكرد ؛ بر روي بلندي ايستاد ، قصيده اي غرّا ـ كه از شاهكارهاي ادبيات عرب است و فقط در مواقع حساس پر از هيجان كه روح شاعر مثل دريا موج بزند مي تواند چنان سخني ابداع شود ـ بالبديهه سرود و انشا كرد . در ضمن اشعارش چنين گفت :

اين شخص كسي است كه تمام سنگريزه هاي سرزمين بطحا او را مي شناسد . اين كعبه او را مي شناسد . زمين حرم و زمين خارج حرم او

184

را مي شناسد .

اين فرزند بهترين بندگان خداست . اين است آن پرهيزگار پاك پاكيزه مشهور .

اين كه تو مي گويي او را نمي شناسم . زياني به او نمي رساند ؛ اگر تو يك نفر ـ فرضاً ـ نشناسي ، عرب و عجم او را مي شناسند . . . . هشام از شنيدن اين قصيده و اين منطق و اين بيان ، از خشم و غضب آتش گرفت و دستور داد مستمري فرزدق را از بيت المال قطع كردند و خودش را در عسفان بين مكهومدينه زنداني نمودند ، ولي فرزدق هيچ اهميتي به اين حوادث ـ كه در نتيجه شجاعت در اظهار عقيده برايش پيش آمده بود ـ نداد ؛ نه به قطع حقوق و مسمتري اهميت داد و نه به زنداني شدن . و در همان زندان نيز با انشاي اشعار آبدار از هجو و انتقاد هشام خودداري نمي كرد . ^{( 1 )}

حاجي واقعي چه كم است

ابوبصير ، يكي از ياران امام باقر ( عليه السلام ) از دو چشم نابينا شده بود ، در سفر حج به حضور امام باقر ( عليه السلام ) رسيد . دريافته بود كه آن سال جمعيت بسياري در حجّ شركت كرده اند . به امام باقر ( عليه السلام ) عرض كرد : ما اكثر الحجيج واعظم الضجيج ؛ حاجي ها چقدر بسيارند و ضجه و ناله و گريه شان در پيشگاه خدا چقدر بزرگ است .

امام باقر ( عليه السلام ) فرمود : بل ما اقل الحجيج و اكثر الضجيج ؛ بلكه چه قدر حاجي ها ] ي واقعي [ اند كند و ناله و گريه بسيار است .

پس فرمود : اي ابوبصير ! آيا دوست داري سخن مرا به روشني تصديق كني و آن را با چشم خود آشكارا ببيني ؟ ـ معلوم بود كه ابوبصير

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . بحارالانوار ، ج 11 ، ص 36 ؛ داستان راستان ، ص 113 و 114

185

علاقه مند است كه سخن امام ( عليه السلام ) را آشكارا بنگرد ـ امام باقر ( عليه السلام ) دست مباركش را به چشم ابوبصير كشيد و براي او دعا كرد چشم او بينا شد ، فرمود : به حاجي ها نگاه كن . ابوبصير گويد : به جمعيت حاجي ها نگاه كردم ، ناگهان ديدم بسياري از آنان به صورت ميمون ها و خوك ها هستند و شخص با ايمان در ميان آنها ، همچون ستاره درخشان در ميان تاريكي هاست . ^{( 1 )}

قرارگاه پيغمبران

ابن ابي العوجاء ، مردي بوده است كافر و معروف به زندقه والحاد ، در عين حال سخنوري بيباك و هتّاك بود كه علما و دانشمندان از مجالست و برخورد با او گريزان بودند و براي پرهيز از شرّ زبانش از او فاصله مي گرفتند .

اين مرد روزي در موسم حجّ در مسجدالحرام همراه با جمعي از ملحدين و همفكران خود نشسته و ناظر اعمال حجّاج وسعي و طواف آنان بودند و باديده استهزا مي نگريستند و مي خنديدند . در نقطه ديگر مسجد نيز حضرت امام صادق ( عليه السلام ) نشسته بودند در حالي كه جمعيت انبوهي از شيعيان اطراف امام خود را گرفته و از منبع سرشار علوم آسماني حضرتش بهره مند مي گشتند .

ملحدين رو به ابن ابي العوجاء كرده و گفتند : الآن موقع مناسب است براي مجادله كردن با اين مرد ، كه نشسته و ديگران دورش را گرفته اند . . . .

چه خوب مي شود اگر بتواني او را درميان همين مردم شرمنده و خجلت زده اش سازي .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . انسان كامل ، ص 15 ؛ مناقب ابن شهر آشوب ، ج 4 ، ص 184

186

ابن ابي العوجاء از جا حركت كرد و خود را به مجلس امام رسانيد و گفت : تاكي شما اين خرمن را مي كوبيد و به اين سنگ پناهنده مي شويد و اين خانه از سنگ و گل برافراشته را مي پرستيد و همچون شتران رميده بر گرد آن جست و خيز مي كنيد ؟ هر كس در برنامه و تشريفات اين خانه بينديشد ، مي فهمد اين كاري است كه دستور دهنده اش خالي از حكمت و رأي و بينش بوده است . پس جوابم ده كه تو در رأس اين امر واقع شده اي و شخصيت برجسته اين قومي و پدرت بنيان گذار اين ملك و نگهدار آن بوده است .

امام ( عليه السلام ) فرموند : اين ( كعبه ) خانه اي است كه خداوند حكم آن را وسيله امتحان بندگان خود قرار داده و آنان را مأمور به تعظيم و زيارت آن فرموده است تا ميزان روشني براي اخلاص و تسليم در امر عبادت و بندگي و خضوع در پيشگاه خدا ، در ميان بشر باشد ، افراد خالص الايمان و منقاد در برابر فرمان حضرت خالق سبحان از مردم منافق بي ايمان جدا شوند .

اين خانه قرارگاه پيغمبران است و قبله گاه نمازگزاران و راه رسيدن به مغفرت و رضاي حضرت ايزد منّان .

پس منظور ، نه پرستش سنگ است و عبادت بيت ؛ بلكه معبود به حقّ ، الله است كه خالق جسم و جان آدميان است و آفريدگار زمين و آسمان .

تعظيم اين خانه و استلام اين حجر به قصد اطاعت امر و فرمان اوست . ^{( 1 )}

دقّت فراوان

درباره فضيل عيّاض گويند : او چندين حجّ پياده انجام داد ، ولي از چاه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . بحار الانوار ، طبع جديد ، ج10 ، ص 209

187

زمزم آب نكشيد ؛ زيرا كه سطل آن را ، از مال سلطان جائر خريده بودند . ^{( 1 )}

خدمت به مادر در سفر حجّ

يكي از شيعيان حضرت صادق ( عليه السلام ) مادر پيري داشت . وقتي كه عازم حجّ و مدينه بود ، از او خواست او را هم ببرد . پسر هم راستي رشادت به خرج داد و اين پيرزن از كار افتاده را كه بايد تروخشكش كند ، همراه خود برد .

پس از تشرّف خدمت حضرت صادق ( عليه السلام ) جريان اين سفر را براي حضرت تعريف كرد كه مادرپير از كار افتاده ام رابه در خواستش با چه زحمتي به همراه خود به حجّ آورده ام ، آيا حقش را ادا كرده ام ؟

توقّع داشت حضرت بفرمايد حقش را ادا كرده اي ؛ امّا فرمود : اگر مادرت را به دوشت گرفته بودي ، جبران مدت نه ماهي كه در شكمش بودي نكرده اي ؛ زيرا آن نه ماه ثقل تو را نگه داشت با آرزوي بقا و دوام تو . ^{( 2 )}

يك سال مريضي

اسحاق بن عمّار به حضرت صادق ( عليه السلام ) عرض كرد :

مردي از من در رفتن به حجّ مشورت كرد . من چون او را ضعيف الحال ديدم ( يعني قدرت رفتن مالي و بدني او كم بود ) ، او را از حجّ رفتن بازداشتم .

امام ( عليه السلام ) فرمود : چه قدر سزاواري براي اين كاري كه كردي ، يك سال

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . فرزانگان ، ص 157

2 . شهيد دسغيب ، مظالم ، ص 70 و 71

188

مريض شوي .

اسحاق مي گويد : همان طوري كه امام فرموده بوده ، يك سال مريض شدم . ^{( 1 )}

بدهكاري آخرت

عبدالله بن فضل مي گويد : به امام صادق ( عليه السلام ) عرض نمودم : من بدهكاري بسيار دارم ، در عين حال عيال وار مي باشم و قدرت رفتن به مكّه و شركت در مراسم حجّ را ندارم ، به من دعايي بياموز تا با آن دعا كنم .

امام صادق ( عليه السلام ) فرمود : بعد از هر نماز فريضه اي بگو : اللّهم صلّ علي محمد و آل محمد واقض عنّي دين الدنيا ودين الآخرة ؛ خداوندا ! بر محمد و خاندانش درود فرست و بدهكاري دنيا و آخرت مرا ادا كن .

پرسيدم : بدهكاري دنيا را مي دانم ، امّا بدهكاري آخرت چيست ؟ فرمود : بدهكاري آخرت حجّ است ( يعني ، با انجام حجّ صحيح آن چنان پاك مي شوي كه ديگر بدهكاري اخروي نداري ) . ^{( 2 )}

قطع طواف براي حاجت مؤمن

ابان بن تغلب گفت : به همراه امام صادق ( عليه السلام ) مشغول طواف كعبه بودم . در اثناي طواف ، يكي از دوستانم از من خواست كه كنار بروم و به حرف و خواسته او گوش بدهم ، من دلم نمي خواست كه از حضرت صادق ( عليه السلام ) جدا بشوم و به سوي او بروم و لذا توجهّي نكردم . در دور بعد نيز آن شخص به

من اشاره كرد كه به سوي او بروم و لذا توجهّي نكردم . در دور ديگر نيز آن

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . گناهان كبيره ، ج 2 ، ص 201 و 202

2 . معاني الاخبار ، ص 175

189

شخص به من اشاره كرد كه به سوي او بروم . اين بار امام صادق ( عليه السلام ) اشاره

او را ديد و به من فرمود : اي ابان ! آيا با تو كار دارد ؟ گفتم : آري ، فرمود : او كيست ؟ گفتم : از دوستان من است . فرمود : او هم مؤمن و شيعه مي باشد ؟ گفتم : آري . فرمود : پس به سوي او برو ( و خواسته اش را برآورده كن ) . عرض كردم : آيا طواف را قطع كنم ؟ فرمود : آري . گفتم : آيا طواف واجب هم باشد ، مي توان آن را به جهت برآوردن حاجت مؤمني قطع كرد و نيمه كاره رها نمود ؟ فرمود : آري .

من طواف را قطع كردم و نزد آن شخص رفتم . سپس وارد بر امام صادق ( عليه السلام ) شدم و از او خواستم حقّ مؤمن را بيان كند و آن حضرت فرمود : آيا اگر بگويم آن را به كار مي بندي ؟ گفتم : آري ، آن گاه فرمود : مقداري از ثروتت را با برادر ديني خود تقسيم كن . بعد به من نگاهي كرد و متوجّه تعجّب من شد وفرمود : آيا نمي داني كه خدا درقرآن ازايثارگراني كه ديگران را بر خود مقدّم مي دارند ، سخن گفته است ؟ گفتم : بلي ، فدايت شوم . ^{( 1 )}

فتواي نادرست

امام صادق ( عليه السلام ) فرموده اند :

به من گزارش رسيد كه مردي از ابو حنيفه پرسيد : اگر كسي حجّ فريضه را انجام داده باشد ، آيا باز هم به حجّ برود بهتر است يا با هزينه حجّ ، برده اي را بخرد و در راه خدا آزاد كند ؟ ابوحنيفه گفته است : نه ، آزاد كردن برده بهتر از حجّ است .

سپس امام صادق ( عليه السلام ) افزودند : حجّ خانه خدا بر آزاد كردن برده برتري دارد . حتي بر آزاد كردن دو برده و سه برده ( تارسيد به ده برده ) . امام در

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . محجّة البيضاء ، ج 3 ، ص 69 و 70

190

ادامه فرمود :

واي بر ابوحنيفه ! با آزاد كردن كدامين برده به پاداش طواف كعبه و سعي بين صفا و مروه و فيض عرفه خواهد رسيد ؟ با آزادي كدامين برده به سرتراشي و رجم شيطان دست خواهد يافت ؟ اگر فتواي او درست باشد ، مردم مي توانند حجّ خانه خدا را به تعطيلي بكشانند و اگر حجّ خانه خدا به تعطيلي بكشد ، امام زمان موظّف مي شود كه فتواي ابوحنيفه را نقض كند و مردم را به سفر حجّ اجبار كند ، چه خواهان سفر باشند يا نباشند ؛ زيرا بنياد خانه خدا را بر حجّ و زيارت نهاده اند . ^{( 1 )}

فوايد سفر حج

هشام بن حكم مي گويد : از امام صادق ( عليه السلام ) پرسيدم چه علتي بوده كه خدا حج و طواف را براي بندگان خود واجب گردانيده است ؟

حضرت فرمود : خدا بشر را آفريد و فوايد انجام دستورات دين و مصلحت دنيوي آنان را بيان داشت . در برنامه حج ـ كه جمعيت هاي شرق و غرب شركت مي كنند ـ يكديگر را مي شناسند ، نژادهاي مختلف از حمل و نقل و بازرگاني از شهرهاي مختلف بهره مند مي گردند . جمعيت هايي كه به مكّه مي آيند آثار رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) را درك مي كنند و از وضع آن حضرت آگاه مي شوند و آن حضرت را به خاطر مي آورند و فراموش نمي كنند . ^{( 2 )}

نذر باطل

راوي مي گويد :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . التهذيب ، ح 1686 ، ج 2

2 . فروع دين ، ص 229

191

از امام صادق ( عليه السلام ) پرسيدم : اگر كسي نذر كند كه با پاي برهنه به حجّ مشرّف شود ، تكليف او چيست ؟ امام صادق ( عليه السلام ) گفت : جدّم رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) به حجّ مي رفت . خانمي را ديد كه با پاي برهنه در وسط شترها روان است . رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) پرسيد : اين خانم كيست ؟ مردم گفتند كه : اين خانم خواهر عقبة بن عامر است . نذر كرده است تا مكّه با پاي برهنه روان باشد . رسول اكرم ( صلّي الله عليه وآله ) به برادرش عقبه گفت : برو به خواهرت بگو حتماً بايد سوار شود ؛ زيرا خداوند ـ عزّوجلّ ـ از پياده روي او و پاي برهنه او بي نياز است . آن خانم به فرمان رسول خدا ، سوار شد . ^{( 1 )}

مشتاق كعبه

آمده است كه براي كعبه در هر روز لحظه اي است كه هر كس در آن لحظه در كعبه باشد ، آمرزيده مي شود و همچنين كسي كه دلش مشتاق كعبه بوده ، ولي عذري مانع رفتنش شده است . ^{( 2 )}

فضيلت حجّ

مردي بر امام كاظم ( عليه السلام ) وارد شد . امام از او سؤال فرمود : به عزم حجّ آمده اي ؟ عرض كرد : بلي . فرمود : آيا مي داني براي آدم حاجّ چه فضيلتي است ؟ گفت خير ، فرمود :

كسي كه به حجّ بيايد و برگردد به بيت و آن را طواف كند و دو ركعت نماز به جاي آورد ، خدا براي او هفتاد هزار حسنه مي نويسد و از او هفتاد

هزار سيئه محو مي كند ، و براي او هفتاد هزار درجه بالا مي برد ، وشفاعت او

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . التهذيب ، ح 1675

2 . كشكول شيخ بهايي ، ص 668

192

را درباره هفتاد هزار خانواده مي پذيرد ، و هفتاد هزار حاجت او را بر آورده مي كند ، و براي او ثواب آزاد ساختن هفتاد هزار بنده ، كه قيمت هر بنده اي ده هزار درهم باشد ، مي نويسد . ^{( 1 )}

هديه ثواب حجّ

يكي از عالماني كه زياد به حجّ مي رفت ، مي گفت :

من از جانب رسول الله ( صلّي الله عليه وآله ) ، حجّ به جا مي آورم و آنچه را كه خدا براي من جزا قرار داده است ، آن را نيز به اولياي او واگذار مي نمايم و ثوابي كه از اين جهت مي دهند آن را نيز بر مؤمنين و مؤمنات هديه مي كنم . ^{( 2 )}

پنجاه سال حجّ

حمادبن عيسي گفت : در بصره خدمت حضرت موسي بن جعفر ( عليه السلام ) رسيدم ، عرض كردم : آقا فدايت شوم از خدا بخواه به من منزل ، و همسر و فرزندي عنايت كند و هر سال موفق به زيارت خانه خدا شوم . امام دست خود را بلند نموده گفت : اللّهم صل علي محمد و آل محمد ؛ خداي ! حمّاد ابن عيسي را منزل و همسر و فرزندي با پنجاه سال حج خانه خود روزي فرم .

حمّاد گفت : همين كه قيد نمود پنجاه سال فهميدم بيش از پنجاه سال حج نخواهم كرد . حمّاد گفت : هم اكنون 48 حج به جاي آورده ام . اين خانه من است كه به دعاي آن حضرت نصيبم شده و زنم پشت پرده ، صدايم رامي شنود و اين فرزند من است ، تمام آنچه دعا كرد ، نصيبم شده است

بعد از آن دو سال ديگر ، به حجّ رفت تا پنجاه سال تمام شد . بعد در

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . وافي ، ج 2 ، كتاب الحج ، ص 129

2 . الكلام يجر الكلام ، ج 1 ، ص 230

193

سال 51 كه عازم مكه بود و با ابوالعباس نوفلي همسفر شد ، وقتي به محل

احرام رسيد ، رفت غسل كند ، براي احرام بستن ، سيلي در درّه جاري شد و او را برد و غرق شده از دنيا رفت ، قبل از اينكه حج پنجاه و يكم را انجام دهد و در سياله كه اولين منزل از مدينه به مكه است ، دفن شد . ^{( 1 )}

به نيابت از معصومين ( عليهم السلام )

موسي بن ابوالقاسم مي گويد : به حضرت جواد ( عليه السلام ) عرض كردم : كه من تصميم دارم از طرف شما و پدرتان طواف كعبه نمايم ، ولي بعضي مي گويند كه از براي اوصيا طواف كردن جايز نيست . امام ( عليه السلام ) فرمود : بلكه طواف كن و هر چه مي تواني اين كار را انجام بده كه جايز است .

موسي مي گويد : پس از سه سال بار ديگر به محضر آن حضرت شرفياب شدم و عرض كردم : مولاي من ! چند سال پيش از شما اجازه گرفتم تا براي شما طواف كنم ، بر دلم چيزي گذشت و عمل كردم . امام فرمود : چه گذشت ؟ عرض كردم يك روز را اختصاص به رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) دادم . ( در اين بين حضرت جواد تا اسم پيامبر را شنيد سه مرتبه فرمود : صلَّي الله علي رَسولِ الله ) .

روز ديگر را براي اميرالمؤمنين ( عليه السلام ) و روز بعد امام حسن و بعد امام حسين تا دهمين روز كه براي شما طواف كردم . در ادامه صحبت عرض كردم : اي آقاي من ! ولايت اين بزرگواران را دين خودم قرار داده ايم . امام ( عليه السلام ) فرمود : در اين هنگام متدين به ديني شدي كه خداوند غير آن را از بندگانش نمي پذيرد . عرض كردم گاهي براي مادرت حضرت فاطمه ( عليها السلام )

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . بحارالانوار ، ج 11 ، ص 42 و 43

194

طواف مي كنم و گاهي موفق نمي شوم . به من پاسخ فرمود : اين كار را

زياد انجام بده كه ان شاءالله از بهترين اعمال و كارهايي است كه

انجام مي دهي . ^{( 1 )}

سبب محروميت از حجّ

سماعه مي گويد : حضرت صادق ( عليه السلام ) فرمود : چه شد كه امسال حجّ نكردي ؟ گفتم : به واسطه معامله اي كه با جمعي كرده ام و كارهاي ديگر . اميد است كه اين كارهايي كه مانع از حجّم شده ، خير باشد .

فرمود : به خدا سوگند كه خدا ، خيري در اين كارهايت كه مانع حجّ رفتنت شده ، قرار نداده است . كسي از حجّ محروم نمي شود مگر به سبب گناهي كه كرده و آنچه را كه خداوند عفو مي فرمايد از گناهان بيشتر است . ^{( 2 )}

نيابت از امام زمان ( عليه السلام )

ابو محمّد دعلجي دو پسر داشت ؛ يكي اهل ورع و تقوا و ديگري فاسق . بعضي از شيعيان مبلغي به او دادند . كه از طرف حضرت حجّة بن الحسن ( عليه السلام ) براي حجّ نايب بگيرد . ـ و اين امر عبادت حسنه شيعيان بود ـ پس ابومحمد آن مبلغ را به فرزند فاسق خود داده و با او حجّ كرد . ابو محمد گويد : روز عرفه جواني گندم گون و خوش روي و خوش لباس را ديدم كه بيش از همه به دعا و تضرّع مشغول بود . به من توجه كرد و فرمود : اي شيخ ! از خدا شرم نداري ؟ گفتم : از چه باب ؟

فرمود : حجّي به تو دادند ، به نيابت كسي كه مي داني و تو آن را به كسي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . منتهي الآمال ، ج 2 ، ص 942

2 . گناهان كبيره ، ج 2 ، ص 202

195

مي دهي كه شراب مي خورد و صرف فسق مي كند و نمي ترسي كه چشمت كور شود و اشاره به چشم من فرمود و من خجل شدم و چون به خود آمدم هر چند نظر كردم او را نيافتم . گويند : پيش از تمام شدن چهل روز در همان چشمش قرحه اي پيدا شد و نابينا گرديد . ^{( 1 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . گناهان كبيره ، ج 2 ، ص 206 ؛ منتهي الآمال ، ج 2 ، ص 489

197

بخش نهم

بانوان و حجّ

199

اي تير غمت را دل عشّاق نشانه

زني از بزرگان حبشه شنيده بود كه خداوند متعال در مكّه خانه اي دارد . او از اختصاص داشتن كعبه به حضرت پروردگار ، چنان پنداشته بود كه لازمه اش اين است كه بايستي آن خانه در جايي خوش آب و هوا واقع شده و منظره خوبي داشته باشد كه از ديدار آن چشم نوراني و دل مسرور گردد ؛ يعني ، اين كاخ با عظمت الهي در ميان باغ دلگشا واقع شده و درهاي آن را به باغ باز كرده و تخت عالي و مرصّع به جواهرات الوان در آن نهاده و حق تعالي بر تخت نشسته و اشرف موجودات هم بر گرد او صف كشيده اند .

آن زن از فرط عشق و علاقه و قصور ادراك ، زيارت و حضور در محضر پروردگار را لازم دانست . بنابراين تحفه ها و هداياي گران بها و قيمتي از براي دربانان و مقرّبان درگاه الهي برداشت و به همراهي حاجيان روانه شد .

وقتي كه به كعبه آمد ، كعبه را از خداي خيالي خود خالي ديد و گفت : اي مردم ! صاحب خانه كجاست ؟ مردم فرياد زدند : اي زن ! اين چه حرفي

200

است كه مي زني ؟ خدا از مكان ، مستغني و بي نياز است . زن از شنيدن اين سخنان آهي كشيد و سر بر خاك گذاشت و گفت :

اي تير غمت را دل عشاق نشانه * * * خلقي به تو مشغول و تو غايب ز ميانه

خدايا ! اين راه دور را به شوق ديدار تو پيموده ام و به اميد وصال تو شب ها نخوابيدم و روزها آرام نگرفتم .

مقصود من از كعبه و بتخانه تويي تو * * * مقصود تويي كعبه و بتخانه بهانه

به عزّت و جلالت قسم تا به تو نرسم ، سر از آستان تو بر نگيرم و پند خردمندان نپذيرم و اگر همراهان من رو به كوي تو بودند من رو به سوي تو داشتم .

حاجي به ره كعبه و من طالب ديدار * * * او خانه همي جويد و من صاحب خانه

در آن هنگام ازدحامي هجوم آوردند و بعضي ها زير دست و پا ماندند . آن زن نيز زير دست و پاي حاجيان آزار زيادي ديد . همراهانش جنبيدند تا به او برسند و از حالش جويا گردند ، روحش به شاخسار جنان پرواز كرد .

زنده همان است بر هوشيار * * * جان بسپارد بر كوي يار

كي از بزرگان كه بر جنازه اش نماز خوانده بود ، شب خوابش را ديد كه گفت : به مقصد و مقصود رسيده ام . ^{( 1 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . تاج لنگرودي ، كشكول ممتاز ، ص 220 و 222

201

حجّ با بصيرت

حكايت شده است كه شبي جنيد خانه خدا را طواف مي كرد ؛ پس صداي بانويي را شنيد كه گفت :

أبي الحبُّ أن يخفي و كم قد كتمتُهُ * * * فأصبح عندي قد أناخ و طنّبا

اذا اشتدّ شوقي هام قلبي بذكره * * * و ان رُمت قرباً من حبيبي تقرّباً

جنيد به او گفت : آيا به خداوند يقين نداري كه در اين مكان چنين با خدايت سخن مي گويي ؟ آن زن به او نگاه كرد و گفت :

لولا التقي لم ترني * * * أهجُر طيبَ الوسَن

ان التقي شرّ دني * * * كما تري عن وطني

أفِرُّ من وجدي به * * * فحبّه هيّمني

سپس گفت : اي جنيد ! آيا بيت را طواف مي كني يا صاحب بيت را ؟ گفتم : من بيت را طواف مي كنم . آن زن سرش را بالا برد و گفت : منزّه است خداي من ، منزّه است خداي من ، چه بزرگ است مشيّت تو در آفرينشت ! خلقي هستند كه مانند سنگ ، به سنگ ها طواف مي كنند !

سپس سرود :

يطوفون بالاحجار يبغون قربةً * * * اليك و هم أقسي قلوباً من الصّخر

جنيد گويد : او اين اشعار را مي سرود كه غشّي بر من عارض گرديد و بيهوش بر زمين افتادم . وقتي به هوش آمدم ، آن بانو را نديدم . ^{( 1 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . هداية السالك ، ج 1 ، ص 162 و 163

202

آب ديده

زن مؤمنه اي از ماوراء النهر با شوهر و برادرش به سفر حجّ مي رفت . چون به بغداد رسيد ، شوهرش در دجله افتاد و غرق شد و چون به صحرا رفتند ، برادرش از شتر افتاد و مرد . چون به ميقات رسيد به احرام مشغول شد ، دزدان مالش را بردند . چون به مكّه رسيد و به در مسجدالحرام شد ، عذر زنانش افتاد . آن بيچاره آه از ميان جان بر كشيد و گفت : خداوندا ! در خانه خود بودم ، نگذاشتي و از خويش و تبارم جدا كردي . شوهرم غرق شد ، برادرم هلاك گرديد ، مالم را دزدان بردند ، با اين همه محنت ها به در خانه تو آمدم . در بر من بستي و حيرانم گذاشتي ؟ ! مي خروشيد و مي ناليد .

آوازي بشنيد كه گفت : شاد باش كه چندين هزار لبّيك حاجيان و يا ربّ غريبان در هوا مانده بود ، محلّ آن نداشت كه به در گاه قبول ما آيد ، آب ديده تو و آه جگر سوخته تو ، همه را به درگاه ما كشيد ، ما رنج تو را ضايع نكنيم . ^{( 1 )}

دنيا در خدمت زن حاجي

حسن بصري گفت : در مكّه مشغول طواف بودم . ديدم پير زن عابده اي مشغول طواف بود . پرسيدم : تو كيستي ؟ جواب داد : از دخترهاي پادشاهان غسان مي باشم . پرسيدم : خوراك تو از كجا مي رسد ؟ گفت : همين كه روز به آخر مي رسد ، زني مي آيد و دو گرده نان و كوزه اي پر از آب پيش من مي گذارد و مي رود . گفتم : آن زن آراسته شده دنياست ؛ چون تو خدمت پروردگار اختيار كردي ، در مقابل خداوند دنيا را خادمه تو قرار داده است . ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مصابيح القلوب ، ص 396

2 . رنگارنگ ، ج1 ، ص 400

203

احسان به زائران كوي دوست

ابوعمر دمشقي گويد : به همراهي ابو عبدالله بن جلاء قصد مكّه كردم . روزي اتفاقاً نتوانستيم چيزي بخوريم ، در بيابان به زني برخورديم كه گوسفندي داشت . به او گفتم : قيمت اين گوسفند چند است ؟ گفت : پنجاه درهم . گفتم : آن را به حاجيان حرم الهي احسان كن . گفت : پنج درهم . گفتم : استهزا مي كني ؟ گفت : نه به خدا ، چون شما گفتيد احسان كن و زائر كوي دوست هستيد ، اگر امكان داشت قيمت نمي گرفتم . ما به يكديگر گفتيم : چه قدر وجه داريم ؟ ملاحظه كرديم ، ششصد درهم موجود داشتيم ، همه آنها را به آن زن داديم و اين بهترين مسافرتي بود كه داشتيم . ^{( 1 )}

شفاي نابينا در حجّ

يونس بن عبدالملك گفت :

سالي به حج رفتم . در مكّه كنيزكي ديدم حبشي نابينا ، دست برداشته و مي گفت : اي خدايي كه آفتاب را از براي علي ابن ابي طالب بازگردانيدي ! روشنايي چشم من به من ده . گفتم : علي را دوست داري ؟

گفت : اي والله ! دو دينار زر از كيسه بيرون كردم و گفتم : بستان اين را و در بعضي از حوايج خود صرف كن . گفت : مرا بدان حاجت نيست و از من قبول نكرد . بعد از مدتي او را ديدم كه چشمش روشن شده و به حاجيان آب مي داد . گفتم : دوستي علي با تو چه كرد ؟ گفت : هفت شب اين دعا را مي خواندم . شب هفتم شخصي پيش من آمد و گفت : علي را دوست مي داري ؟ گفتم : اي والله ! گفت : خداوندا ! اگر راست مي گويد ، چشمانش را باز ده . در حال چشمم روشن شد . گفتم : به خداي سوگند ! تو كيستي ؟

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . رنگارنگ ، ص 406

204

گفت : من خضرم و از جمله مواليان علي بن ابي طالب مي باشم . ^{( 1 )}

خانه پروردگارم

حكايت شده است كه زن عابده اي حجّ كرد . زماني كه داخل مكّه شد ، ايستاد و پرسيد : خانه پروردگارم كجاست ؟ به او گفتند : اين ( و اشاره به كعبه كردند ) خانه خداست .

پس او شتاب برداشت و با سرعت خود را به كعبه رسانيد و پيشانيش را به ديوار خانه خدا چسباند . او در همان حال بود كه به دار باقي شتافت و رحلت نمود . ^{( 2 )}

دوستي خدا با حجّ گزار

ذوالنّون مصري مي گويد : طواف كعبه مي كردم ، ناگهان ديدم نوري طالع شد و به آسمان رفت . بعد از طواف درباره آن نور متفكّر بودم . ناگاه صداي حزيني شنيدم ، متوجّه شدم ديدم بانويي از پرده هاي كعبه گرفته و مي گويد :

أنت تدري يا حبيبي * * * يا حبيبي أنت تدري

و نحوا الجسم والد * * * مع يبوحان بسرّي

يا حبيبي قد كتمت * * * الحب حتّي ضاق صدري

از كوي حيات تا در مرگ * * * جز نيم نفس مسافتي نيست

اين طرفه كه اندرين مسافت * * * گامي ننهي كه آفتي نيست

ذوالنون گويد : از اين سخنان كه شنيدم متشنج شدم ، بعد ديدم آن بانو

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مصابيح القلوب ، ص 91

2 . هداية السالك ، ج 1 ، ص 157

205

مناجات مي كند و به شدّت گريه مي نمايد و مي گويد : إلهي وسيّدي بحبّك لي إلاّ ما غفرت لي ؛ الها و سرورا ! به دوستي تو با من كه مرا بيامرز . اين سخن او را بزرگ شمردم و گفتم : اي بانو ! به اين كفايت نمي كني كه بگويي به حق دوستي من خداي تا اين كه مي گويي به حقّ دوستي تو با من . پس جواب داد : دور شو از من اي ذوالنّون ! آيا نمي داني كه به درستي جماعتي هستند كه خداوند آنها را دوست مي دارد و آنان او را دوست مي دارند . آيا نشينده اي كه خداوند مي فرمايد : { فسوف يأتي الله بقوم يحبّهم و يحبّونه } . سبقت گرفته ، محبّت خدا به بندگان قبل از محبّت آنان به خداوند . پس گفتم : تو از كجا دانستي كه من ذوالنونم . جواب داد : اي جاهل ! قلب هاي جماعتي در ميدان اسرار خداوندي جولان مي كنند ، شناختم به تعليم پروردگار خودم . بعد گفت : نظر كن به عقب خود ، وقتي روبرگرداندم ندانستم كه آن زن به آسمان عروج كرد يا به زمين فرو رفت و از نظر من غايب شد . ^{( 1 )}

درد عشقي كشيده ام كه مپرس * * * زهر هجري چشيده ام كه مپرس

گشته ام در جهان و آخر كار * * * دلبري برگزيده ام كه مپرس

آن چنان در هواي خاك درش * * * مي رود آب ديده ام كه مپرس

پاداش احسان و نيكي به حاجيان

ابوسعيد از فرمايشات پيامبر ( عليه السلام ) سخن مي گفت و گرداگردش را عده اي از ياران گرفته بودند و گوش جان به سخنان وي سپرده بودند . در اين ميان ناگاه قافله دزد زده اي از راه در آمد كه با دلي پر رنج و افسرده حجّ را ترك

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . علي اكبر عماد ، رنگارنگ ، ج 1 ، ص 413 و 414

206

كرده به مجلس ابوسعيد وارد شدند .

گفتند : از راه حجّ برگشته ايم . دزد بر كاروان ما زده ، آنچه داشتيم از ما به غارت بردند . اينك ما بي زاد و توشه ايم .

ابوسعيد گفت : تخميناً مال شما چقدر بوده است كه عده اي ناسپاس آن را به غارت بردند ؟ گفتند : هر چه بوده بردند ، ده هزار هم باشد ، باز نخواهد گشت .

خواجه بو سعيد گفت : كيست در اين ميان نيكي كند و به اينان ره توشه همي دهد و شمعي برافروزد و آنچه از ايشان برده اند باز دهد ؟

زني از گوشه اي آواز داد كه اي شيخ ! من اين تاوان خواهم داد . همه در شگفت شدند و به ثناگويي اش پرداختند .

رفت و صندوقچه اي باز آورد ، هر چه زر و زرينه داشت به همراه آورده و تحويل خواجه داد . خواجه سه روز و سه شب آن را نزد خود نگه داشت ، گفت : شايد او پشيمان گردد . اينكه بيست دينار زر نيست ؛ بلكه هر يكي بيست دينار است . بعد از سه روز آن زن نزد بوسعيد آمد و دستبند خويش در حضور ايشان گذاشت ، به خواجه گفت : اي به حق پشت و پناه ! آن زر بهر چه نگه داشته اي ؟ گفت : من چيزي از كسي نديدم ، فقط از پشيماني ات هراسيدم .

گفت : معاذالله ! اين گونه مينديش . اينها را به آنان ده و ديگر چيزي مگوي و اين دستبند مرا نيز بر آنها بيفزا و بر آنان ببخش تا به كلّي گردنم آزاد گردد و تعهدم كامل شود . سپس گفت : اي نامدار ! اين دستبند از مادرم به يادگار بود ، آن همه زرينه يك طرف ، در نظرم چيزي نبود . دوش در خواب ديدم كه در بهشت عدن چون آفتاب بودم . فهميدم كه پاداش آن احساني است كه به حاجيان كرده بودم . اين همه زر در گردنم بود ؛ ولي اين

207

دستبند را در دست خويش نديدم . گفتم : چگونه مي شود كه يادگار مادرم را نمي بينم . حور جنّت گفت : از آن مپرس ، همين فرستادي و همين را برايت باز پس دادند . هرچه فرستاده بودي همان را باز اين جا نزدت آورديم . اگر در دنيا همه آنچه كه هست از آن تو باشد ، هر چه از آن به اين جا فرستي ، همان برايت مي رسد . ^{( 1 )}

آتش بلا

عطاف گفت : روزي گرد كعبه معظّمه طواف مي كردم و با هواي نفس مصاف مي نمودم كه آواز بانويي به گوش من آمد كه مي گفت :

يا مالك يوم الدين والقضاء وخالق الأرض والسماء ، إرحم أهل الهوي واستقلهم من عظيم البلاء انّك سميع الدعاء .

عطاف گفت :

در وي نگريستم او را ديدم در حسن بر صفتي كه چشم جادوش به ناوك غمزه ، جگر اصفيا خستي و عنبر گيسويش دام هوا بر پاي وقت اوليا بستي . به او گفتم : اي لطيفه يزداني و اي سرمايه حيات ! از خداي ، شرم نداري كه پرده از پيش اسرار برداري ، خصوصاً در چنين جايگاه با عظمت و در چنين بارگاه با هيبت ؟

گفت : إليك عنّي يا عطاف ! تو را كه آتش بلا نسوخته است ؛ بلكه اين آتش در كانون دلت نيفروخته است ، از اين سر چه خبر و از اين معنا چه اثر ؟

گفتم : حبّ چيست ؟ گفت : عشق از آن عيان تر است كه به قول عيان

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . حكايتهاي شهر عشق ، ص 161 و 162

208

شود ؛ چون آتش در سنگ مكمون است و چون درّ در صدف مكنون . چون عيان شود ، در اركان وجود پنهان شود و جان بسوزد . درد عشق بي درمان است و بيابان عشق بي پايان . ^{( 1 )}

پير زن حاجي

عارفي گويد : سالي از سال ها به حجّ مي رفتم . آن جا كه وداعگاه بود ، زني را ديدم پير و ضعيف كه بر چهار پايي ضعيف نشسته بود . مردم گرد او در آمده و مي گفتند : برگرد كه خداي تو را رحمت كند ، راهي سخت است و تو بس ضعيفي و چهار پايت خوب نيست .

او مي گفت : نه چنان آمده ام كه برگردم . من نيز گفتم : برگرد كه تو را مصلحت نيست بي ساز و برگ در باديه رفتن . به من نيز همان جواب را داد . رفتيم ، چون به ميان صحرا رسيد ، آن چهار پاي او بماند و حركت نكرد . مردم همه بگذشتند و او را رها كردند . من نيز خواستم بگذرم كه اين خبر يادم آمد كه رسول ( عليه السلام ) فرموده اند : مؤمن احقّ به مؤمن است از پدر و مادرش . چون گرسنه ماند طعامش بدهد و چون برهنه بود ، لباس بپوشاند و اگر ترسان بود او را ايمن گرداند و اگر مريض شد ، عيادتش كند و اگر مرد به تشيع جنازه اش برود .

باز ايستادم و به او گفتم : نه تو را گفتم كه ميا كه راه سخت است و چهار پايت ضعيف ؟ گوش به حرفم ندادي .

سر به سوي آسمان كرد و گفت : بار خدايا ! نه در خانه خودم رها كردي ، نه به خانه خود مرا رساندي ؟ به عزت و جلال تو كه اگر ديگري اين كاري كه تو كردي مي كرد ، شكايت از او جز به تو نمي كردم .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . لوايح ، ص 103 ، داستان عارفان ، ص 50 و 51

209

هنوز اين سخن را تمام نگفته بود كه شخصي را ديدم از گوشه بيابان نزد وي آمد ، زمام ناقه اي تيز رو به دست گرفته بود ، ناقه را خوابانيد و او را بر آن نشاند و چون باد از پيش من بجست . ديگر بار او را نديدم تا به طوافگاه رسيدم ، او را ديدم ، گفتم : براي خداي كه با تو آن كرامت را كرد ، بگو كه كيستي ؟

گفت : من دختر زاده فضّه خادمه فاطمه زهرا ( عليها السلام ) هستم و اين نه منزلت من ، بلكه مولا و صاحب و خداي من است كه خداوند لطيف با من ضعيف آن كند كه تو ديدي . ^{( 1 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . تفسير ابو الفتوح رازي ، ج 2 ، ص 23 ؛ كليّات جامع التمثيل ، ص 68