بخش 2

31

بسم الله الرّحمن الرّحيم

درتاريخ ليله چهارشنبه بيست و سوّم شهر شعبان المعظّم سنه 1338 ، مطابق بيست و پنجم « برج ثورپيچي ^{( 1 )} ئيل » سال 1299 شمسي ، براي ملاقات به منزل جناب مستطاب شريعتمدار ، « آقاي آقا سيد احمد طالقاني طهراني » رفتم ، مذاكره مسافرت در بين بود ، معلوم شد با دو سه نفر عازم سفر « مكّه معظّمه » هستند ، من هم تقاضاي موافقت و همراهي نمودم ، با كمال مسرت تلقي و قبول كردند ، چون تداركات سفر را از مركوب و غيره ديده بودند قرار شد فردا صبح خبر قطعي داده ، عزم خود را جزم كنم .

به منزل خود آمدم ، اتفاقاً حضرت خدايگاني آقاي والد ـ روحي فداه ـ تشريف آورده بودند ، اجازه خواستم مشاوره كرديم فرمودند : از آن
جهت كه پنج سال است به واسطه وقوع جنگ بين المللي ، طرق ^{( 2 )} مسافرت « مكّه » مسدود بوده و خاصةً انقلابات در ممالك منتزعه ^{( 3 )} از « عثماني » ، از

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ برج دوم از دوازده برج فلكي ، مطابق با ماه ارديبهشت .

2 ـ راه ها .

3 ـ جدا شده .

32

« عراق » و « حجاز » و « شامات » هنوز برطرف نشده ، نمي توانم رأي موافقي
بدهم ، لكن از اين جهت كه سفر « مكّه معظّمه » كمتر دست مي دهد و فعلاً رفيق خوب مهيّا و اسباب فراهم است ، نمي توانم مانع شوم . پس از چند ساعت صحبت تا نيمه هاي شب ، بالأخره قرار شد كسب دستور از حضرت باري « جلّت عظمته » بشود .

استخاره براي حج

لهذا صبح يوم چهارشنبه رفتم در مدرسه خان مروي ، خدمت حضرت مستطاب « حجة الاسلام آقاي آقا سيد محمّد تنكابني » كه از مخلصان ايشانم و استخاره كردم اين آيه آمد : { وَمَنْ يُسْلِمْ وَجْهَهُ إِلَي اللهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَي وَإِلَي اللهِ عَاقِبَةُ الاُْمُورِ } ^{( 1 )} ، معلوم است آيه مباركه به قدري مناسب آمد كه در حكم امر بود .

بعد به خيال آن كه شايد در ظرف دو سه روز نتوانم وسائل حركت را كاملاً فراهم كنم ، به نيّت توقف و مسافرت با يك نفر رفيق ديگر كه در نظر بود ، استخاره ديگري كردم اين آيه آمد : { مَا يَنظُرُونَ إِلاَّ صَيْحَةً وَاحِدَةً تَأْخُذُهُمْ وَهُمْ يَخِصِّمُونَ * فَلاَ يَسْتَطِيعُونَ تَوْصِيَةً وَلاَ إِلَي أَهْلِهِمْ يَرْجِعُونَ } ^{( 2 )}

بنابراين هيچ جاي ترديد و تأملي باقي نماند ، به منزل آمده تفصيل
دو استخاره را خدمت آقاي والد ـ روحي فداه ـ عرض كرده مشغول تدارك شدم ، چك هزار روپيه ^{( 3 )} از قرار دو قران و يازده شاهي به حواله

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ لقمان : 22

2 ـ يس : 49 ، 50

3 ـ واحد پول پاكستان و هندوستان .

33

« بغداد » و قدري ليره عثماني از قرار سه تومان و نيم خريده في الجمله
اثاثيه شخصي نيز براي بردن معين كردم .

اما لوازم مشتركي را از هر قبيل ، آقايان رفقا مرتب كرده بودند . صبح چهارشنبه به مناسبت انتظار آقاي « آقا سيد احمد » منزلشان رفته و قول مطمئن دادم و معلوم شد سه نفر رفيق ديگرِ سفر ما آقايان « آقا ميرزابزرگ لباسچي » و « مشهدي محمّدحسن يراقچي » و « آقا سيد ابوطالب ماهوتچي » مي باشند ، كه جملگي از محترمين به شماراند .

ليله جمعه براي زيارت وداع « سيّدالكريم حضرت عبدالعظيم ( عليه السلام ) » و ملاقات آخرين آقايان اخوان و والده مكرّمه معظّمه ، و ساير بستگان به زاويه مقدّسه ^{( 1 )} رفته ، عصر جمعه مراجعت به « طهران » كردم زيرا كه بناي حركت به روز شنبه بود .

بدرقه كنندگان

يوم شنبه 26 شهر شعبان مطابق « 25 ثور » ، صبح زود با آقايان مشايعين ، به اداره درشكه خانه رفتيم كه در مقابل ميدان مشق واقع است ، جمعيت و ازدحام زيادي شده بود ، زيرا براي هر مسافري يك دسته به مشايعت آمده بودند ، مركوب ما يك دستگاه كالسكه ^{( 2 )} تجارتي بود كه از جهتي آن را درشكه هم مي توان گفت . در هر حال بزرگ و جادار بود ، معذلك چون اسباب و اثاثيه زياد برداشته بوديم ، مجبور شديم يك دوچرخه هم تا « قزوين » براي حمل اثاثيه باقي مانده كرايه كنيم ، من دست

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ مراد حرم حضرت عبدالعظيم ( عليه السلام ) واقع در شهر ري است .

2 ـ گرفته شده از روسي ، يكي از وسائل نقليه روپوشيده است كه داراي چهار چرخ بوده و به وسيله دو اسب يا بيشتر حركت مي كند .

34

پدر بزرگوارم را بوسيده خداحافظي كردم ، با ساير مشايعين نيز خداحافظي به عمل آمده سوار شديم و در خارج « طهران » در « امامزاده معصوم » ، « آقاي موثق الذاكرين » و « آقا سيد ناصر » تدارك چاي ديده بودند ، پياده شده صرف چاي شد و با عده اي از مشايعين كه اناثاً و ذكوراً ^{( 1 )} تا آنجا آمده بودند ، توديع به عمل آمده مجدداً سوار شده رانديم .

در « قريه مهرآباد » قدري از آن آب كه در صافي و عذوبت ^{( 2 )} و خنكي مشهور است نوشيده ، قدري هم همراه برديم . يك ساعت از ظهر گذشته در « قهوه خانه شاه آباد » پياده شده صرف نهار كرديم و پس از اداي فريضه و صرف چاي ، چهار ساعت به غروب مانده سوار شده حركت كرديم .

قريه كرج

مقارن غروب رسيديم به « كرج » ، از « طهران » تا « كرج » هفت فرسخ است و سيل هاي بهاري امسال ، در نقاط عديده جاده شوسه را خراب كرده ، عمله جات ^{( 3 )} همه جا مشغول تعمير راه بودند ، در طي راه با قدري فاصله از جاده ، خانه هاي اهالي « قريه كلاك » در طرف دست راست نمايان بود ، باغات آنها در سمت جنوب جاده واقع است ، به محض ورود به « كرج » من به قصد تفرّج ^{( 4 )} مشغول گردش شدم .

اولا پل عظيم « كرج » را كه از بناهاي « شاه عباس كبير » و داراي يك دهانه خيلي فراخ و يك دهانه تنگ تري است تماشا كردم ، ثانياً به نزديكي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ زن و مرد آنان .

2 ـ گوارائي .

3 ـ كارگران .

4 ـ تفريح .

35

پل ، « كاروان سراي شاه عباس » را كه مخروبه شده است مشاهده نمودم ،
بالاي تپه صورت قبري با علامت صليب ديده ، مستفسر شدم ^{( 1 )} گفتند : قبر مهندس روسي است كه مباشر شوسه كردن اين جاده بود ، تاريخ سنگ قبر ، سنه 1916 ميلادي است . يك نفر روسي با خانمش آنجا قدم مي زد به « فرانسه » از او پرسش كردم گفت قبر يك نفر « ژنرال روسي » است .

در تواريخ فتوحات اسلام ، « كرج » را در رديف « قزوين » و « همدان » و « ري » ذكر كرده اند ، شايد در قديم مثل « ساوه » شهر بزرگي بوده است كه خراب شده ، امّا آثار خرابه هيچ نديدم . فعلا « كرج » قريه اي بيش نيست ، قريب ده دوازده دكان دارد ، اداره ژاندارمري و پست خانه نيز در آن جا برقرار است .

از راهدارخانه ^{( 2 )} يك بليط براي عبور يك دستگاه به قيمت بيست و سه قران گرفتيم ، منزل ما در بالاخانه اي بود دو رو ، كه شمالا و جنوباً مشرف به باغات كثيره بود ، طراوت هوا و صفاي منزل و منظره دلكش باغات در دامنه كوه و در جلگه جالب توجه بود ، شب پس از اداي فريضه براي نيل به مقصود و سلامتي و قضاء حوائج ، متوسّل به ائمّه طاهرين شده ، حديث شريف كساء قرائت و ذكر مصيبت به عمل آمد و پس از صرف غذا خوابيديم .

قريه كردان

يكشنبه 27 شعبان مطابق « 26 ثور » ^{( 3 )} ، صبح زود نيم ساعت از آفتاب

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ پرسيدم .

2 ـ مكاني در بين راه ، كه از مسافر عوارض و ماليات مي گيرند .

3 ـ ماهِ دوم سال فلكي .

36

گذشته ، سوار شده رانديم . هوا در نهايت صفا و طراوت بود ، تا مسافت
بعيدي تماشاي باغات بي شمار ، و اراضي مزروعه « كرج » مي نموديم ، در « قريه كردان » ، اداره راهدارخانه بليط دستگاه را مميزي ^{( 1 )} كردند . دو ساعت به ظهر مانده وارد قصبه « ينگي امام » شديم ، قبلا به زيارت « امامزاده هادي » و « امام زاده علي نقي » كه در يك بقعه مدفون اند رفتيم ، بعد كاروان سراي شاه عباسي را كه مخروبه شده است تماشا كرديم .

يك قسمت از اين كاروان سرا را ، يك نفر فرانسوي تعمير و مهمانخانه كرده است . بازار نوساز قشنگي در « ينگي امام » هست كه داراي شانزده باب دكان است ، در سفري كه چند سال قبل به « همدان » كردم تمام اين دكاكين مفتوح و دائر و داراي همه گونه مايحتاج مسافر و مال التجاره بود . امّا بدبختانه فعلا هيچ يك از آنها داير نيست و تماماً بسته است ، علت آن را نفهميدم . طرف عصر مجدداً سوار شده رانديم ، اول شب رسيديم به « قريه زياران » ، هوا طوفاني بود گرد و خاك زيادي شد ، منزل ما هم اتفاقاً در ايوان كاروان سرائي بود ، روي هم رفته خوش نگذشت .

شريف آباد

دوشنبه 28شعبان مطابق « 27ثور » ، صبح بعد از صرف چاي سوار شده رانديم ، مقارن ظهر در « شريف آباد » ملكي « سپهسالار » پياده شده نهار خورديم ، بعد قدري گردش و تفريح كرديم . اين قريه خيلي مصفا و داراي آب هاي فراوان ، وباغات عديدهواراضي زيادمزروعه ، وچند باب دكان است .
طرف عصر مجدداً سوار شده حركت كرديم ، قبل از غروب وارد « قزوين »

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كنترل .

37

شديم ، شب را مهمان آقا « سيد محمّد تاجر » كه با آقا « سيد ابوطالب » رفيق راه ما دوستي و سابقه داشت بوديم . نهار هم در منزل « مشهدي ابراهيم » كه از بستگان « مشهدي محمّدحسين يراقچي » است دعوت شديم .

شاهزاده حسين

سه شنبه 29 شعبان مطابق « 28 ثور » ، صبح به زيارت « شاهزاده حسين » فرزند « حضرت امام رضا ( عليه السلام ) » كه در بقعه خيلي قشنگ در خارج شهر مدفون است رفتيم . مقبره شهيد ثالث ـ عليه الرّحمه ـ در صحن « شاهزاده حسين » واقع است ، فاتحه تقديم روح آن بزرگوار نموديم . هواي « قزوين » قدري خنك تر از « طهران » است . هنوز اين جا گل سرخ و نوبرانه خيار و باقلا و ريواس ^{( 1 )} به بازار نيامده ، با اين كه در « طهران » ابتداي فراواني آنها بود . يك قسم ريواس در دكان ها ديده شد ، كه كوتاهي آن به قدر كنگر ^{( 2 )} است و آنرا « اشكونج بالا بلند » مي گويند .

قزويني ها برادر زن را زن برادر ، و پدر زن را زن پدر مي گويند چند بار اتفاق افتاد كه معرفي يك نفر شخص را مي خواستيم ، يكي مي گفت : اين آقا زن برادر من است يا زن پدر من است ، اين اصطلاح و لفظ اشكونج بالا بلند ، مدتي موضوع شوخي و مزاح ما با رفقاي قزويني شده بود .

مدت مديدي در خيابان هاي طويل شهر ، كه موسوم به خيابان

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ گياهي است داراي ساقه هاي سفيد و ستبر ، بلندي اش تا يك متر مي رسد ، ساقه اش لطيف و آب دار و طعم آن ترش است .

2 ـ گياهي است داراي برگهاي بريده و خاردار و ساقه هاي سفيد كوتاه كه در پختن بعضي خوراكي ها به كار مي رود .

38

« رشت » و « طهران » و تمام داراي دكان ها و مغازه هاي قشنگي است گردش
كرديم ، و نيز خيابان « علي قاپو » را كه در مقابل عمارت درباري « شاه صفي » است و بسيار عريض و مصفاست تماشا كرديم . قزوين به وفور و زياديِ كلاغ هاي سياه معروف است و اتفاقاً آرامگاه ^{( 1 )} آن ها ، بالاي درخت هاي چنارِ خيلي بلندِ خيابان « علي قاپو » است ، و صداي آنها دائماً گوش عابرين را كر مي كند .

وجه تسميه اين خيابان به « علي قاپو » ، مقابل بودن آن با سر درب عمارت درباري « شاه صفي » است ، قاپ به تركي به معني درب است و ترجمه آن باب علي مي شود ، و « سلاطين صفوي » محضِ ابراز شدّت ارادت به « حضرت اميرالمؤمنين ( عليه السلام ) » ، غالباً بناهائي كه مي كردند به نام مبارك آن حضرت منتسب مي نمودند .

يا آن كه « علي قاپو » محرّف و مخفف « عالي قاپو » است كه ترجمه آن باب عالي مي شود ، و « شاه صفي » به تقليد « سلاطين عثماني » ، دربار خود را « عالي قاپو » ناميده است . در داخل اين عمارت هم گردش مفصلي كرديم ، تمام عمارت آن محل دوائر دولتي از ماليه ^{( 2 )} و غيره است امّا به حالت اندراس و خرابي است و تماشاچي را به ياد روزهائي مي اندازد كه « ايلچيان » ^{( 3 )} سلاطين « هندوستان » و « هلند » و اميران « ماوراءالنهر » و
« افغانستان » و « گرجستان » و « ارمنستان » و غيره ، چنانچه « سِر رابرت
شرلي » در سفرنامه خود شرح داده ، به عتبه بوسي و اظهار انقياد به اين دربار مي آمدند . حال آثار نكبت و خرابي از در و ديوار آن پيداست ،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ مراد لانه و استراحت گاه آنهاست .

2 ـ اداره دارائي .

3 ـ مأموراني را مي گفتند كه براي انجام امور ديواني سفر مي كردند .

39

حوض ها همه شكسته و بي آب است ، علف هاي هرزه و چمن لاي نظامي ها ^{( 1 )} و سنگ فرش ها روييده ، بعضي از عمارات از زيادي خرابي متروك و غير مسكون است ، واقعاً انسان از بي اعتباري دنيا حيرت مي كند .

قشون انگليس

عجيب تر آن كه ، همين شهر كه وقتي در خارج آن هشتاد هزار قشون ايراني دفيله ^{( 2 )} مي دادند ، در مقابل نظر « پادشاه صفوي » نمايشات سواري و تيراندازي مي دادند ، حال در خيابان هاي همين شهر اتومبيل هاي حامل « قشون انگليس » ، كه تماماً « هندي » هستند مجال عبور و مرور به مردم نمي دهند ، و بيرون شهر براي همين تحفه هاي « هندوستان » اردوگاه تشكيل شده ، من نمي دانم اين آدم هاي پوست و استخواني كه زير آفتاب « هند » سوخته و سياه شده اند در ممكت ما چه مي خواهند ، شايد براي انتقام از عمليات ما كه در سنه 1151 هجري در مملكت آن ها كرده ، يعني با سي چهل هزار قشون تا « دهلي » پايتخت آن ها را فتح و تصرف نموديم آمده اند ، يا براي مطالبه خون يكصد و بيست هزار نفر از آن ها ـ چنانچه « جمس فريزر » در سفرنامه خود نوشته و حاضر واقعه بوده ـ كه در روز يكشنبه يازدهم ذي الحجه سنه 1151 ، توسّط دو سه هزار نفر از نظاميان خودمان ريختيم ، آمده اند . گمان نمي كنم به اين خيالات باشند اگر اين ها آنقدر باحس و شرافت طلب بودند ، نه آن روزها را مي ديدند ، نه امروز ميليون ها از آن ها اسير و مزدور دزدان دريائي مي شدند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آجرهاي مربع شكلي را گويند كه در گذشته زمين را با آن فرش مي كردند .

2 ـ رژه و عبور سربازان از مقابل شاه يا ديگر اميران .

40

الحاصل همان قدر كه ابتداي گردش ما در شهر مفرّح ^{( 1 )} بود ، انتهاي آن اسف آور و غم انگيز شد .

قزوين

شهر « قزوين » از شهرهاي قديمي است ، حصاري كه فعلا دارد به امر « زبيده » زوجه « هارون الرشيد » در سنه 173 بنا شده ، و لفظ « قزوين » اتفاقاً در تاريخ آن است ، چنانچه لفظ « رشت » در تاريخ بناي آن شهر است ، فاصله « قزوين » به « درياي خزر » خيلي كم است ، شايد ده دوازده فرسخ بشود ، و به همين مناسبت بعضي از علماء صدر اسلام ، « درياي خزر » را « بحيره قزوين » نوشته اند .

بعد از صرف نهار كه در منزل « مشهدي ابراهيم » شد ، مشغول كم و زياد كردن اسباب و اثاثيه شديم ، يعني يك مقدار اسباب لازمه به قدري كه بتوانيم با كالسكه همراه ببريم كنار گذارده ، زياده از آن را به ميزبان خود سپرديم كه به « طهران » بفرستد ، و براي چهار ساعت به غروب مانده ، روز سه شنبه سوار شده از خيابان « رشت » عبور ، و با آقا « سيد محمّد » و « مشهدي ابراهيم » ، كه تا دروازه به مشايعت آمده بودند خداحافظي كرده رانديم .

راهي كه مستقيماً به طرف مغرب ممتد است جاده « رشت » است ، ولي خط سير ما به جنوب و راه « همدان » است كه توسط « روس ها » ، ده پانزده سال قبل شوسه شده و خيلي محكم ساخته شده است در يك دهي ورود كرده استراحت نموديم .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ شادي بخش .

41

نهاوند

چهارشنبه سلخ ^{( 1 )} شعبان مطابق « 29 ثور » ، طرف صبح سوار شده حركت كرديم ، نهار در « قريه نهاوند » صرف شده جاي خيلي باصفائي بود ، از « قزوين » تا « نهاوند » هفت فرسخ و نيم حقيقي است ، كه معادل سي ميل راه است ، چهار ساعت به غروب مانده سوار شده رانديم ، و تا غروب از درّه ها و تنگه هاي پرپيچ و خم « خَرَقان » ، عبور كرده شب به قلعه « عبدالله خان » رسيده منزل كرديم .

امروز طرف صبح هوا خيلي لطيف و خنك بود ، امّا عصر هوا كولاكي و پرگرد و غبار شد ، صاحب اين قريه كه اسم خود را به روي آن گذارده ، پيرمرد دل زنده اي است ، به ديدن ما آمد و خيلي مهرباني و اظهار انسانيت كرد و مي گفت ، اين قريه را خودم آباد كرده و در آن زندگاني مي كنم .

آب گرم

پنجشنبه غُرّه ^{( 2 )} رمضان المبارك مطابق 30 برج ثور ، امروز صبح زود سوار شده رانديم ، از « قِرْخ بلاغ » گذشته در منزل گاه معروف به « آب گرم » ، براي تماشا پياده شديم ، هرچند يك نفر نظامي هندي از استحمام مردم در چشمه مانع مي شد ، لكن تماشا به عمل آمد .

من از آب هاي گرم معروف فقط همين چشمه را ديده ام ، كه مابين دو رشته كوه در كنار رودخانه واقع است ، اين رودخانه خيلي عريض است ،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آخر ماه قمري را سَلْخ گويند .

2 ـ اوّل ماه قمري را غُرّه گويند .

42

از طرف يسار ^{( 1 )} آن ، يك قطعه زمين عرضاً در آن پيش رفتگي دارد ، طول
اين قطعه زمين قريب ده ذرع است ، و عرض آن سه چهار ذرع مي شود ، ابتداي آن كه در وسط رود مي رسد قريب پنج ذرع از كف رودخانه ارتفاع دارد ، چشمه اول آب خيلي سردي دارد كه در نهر كوچكي جاري است ، تا برسد به چشمه آب گرم كه آب آن مثل آب حمام است ، پس از امتزاج خارج شده و از منتهاي قطعه زمين مزبور ، سرازير به رودخانه مي شود . اين دو آب خيلي متعفن و پرخاصيت ، و براي معالجه امراض نافع است . در منتهي اليه اين قطعه زمين از تقاطر آب ، ستون هاي مخروطي متّصله و منقطعه تشكيل شده ، كه آن را به فرانسه « استالا گميت » و « استالا گتيت » مي گويند .

تفسيرش آن كه ، آب داراي مواد آهكي و گوگردي و بخاراتي است ، كه بخارات متصاعد است و به همين جهت هوا را متعفن مي كند ، و مواد جامده آن در موقع ريختن به پائين رودخانه تحجير مي شود ، و در جاي هر ريزش ، گاهي دو ستون مثل كلّه قند بزرگي تشكيل مي شود ، كه بالائي قاعده آن متصل به آب ، و رأس آن به طرف پائين است ، و دومي كه زير آن واقع است بالعكس ، رأسش به طرف بالا و قاعده اش به كف رودخانه است ، و غالباً اين دو كله قندها كه متقابلا وضع شده اند به يكديگر متصل شده ، و يك ستون مي شوند كه بالا و پائين آن كلفت تر ، و كمر آن باريك تر است . من در كتب تاريخ طبيعي ، ترتيب حدوث و تشكيل اين قبيل ستون ها را ، با شكل هاي آن ديده و خوانده بودم ، ولي ديدن آن موجب مزيد تفكر و تأمل در مكنونات و سير در موجودات است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ چپ .

43

قريه آوج

بعد از تماشا مجدداً سوار شده نهار را در « قريه آوج » خورديم ، منسوبين به اين قريه را آوجي مي گويند ، ولي مردمان بزرگ آوجي ، كه در كتب تواريخ اسم آنها ذكر شده است ، منسوبين به « آوه » هستند . آوه در قديم مثل « ساوه » ، شهر بزرگي بوده ، كه پس از معمور شدن « قم » خراب شده است ، و فعلا قريه اي است كه نزديك شهر « قم » است ، به عنوان خالصه انتقالي از طرف دولت ، واگذار به ورثه مرحوم « حاج ميرزا حسين آية الله طهراني » شده است .

« آوج » ما قريه اي است كوهستاني ، كه تمام اطراف آن جبال و تلال ^{( 1 )} سبز و خرم و يا قراء معموره است ، لطافت آب و هوا و منظره فرح بخش « آوج » را نمي توان شرح داد ، از هر طرف كه شخص نظر مي اندازد آب و سبزه مي بيند ، سبزي چمن زارها و اشجار در روي دامنه ها ، متصل به رنگ نيل گون آسمان است . صداي شرشر آب ها ، و نغمه جان فزاي مرغان از بالا ، ناله هاي شورانگيز آب رودخانه در قعر درّه ، هوش از سر مي برد . تماشاي جستوخيز بلبل ها و سارها و قمري ها از شاخه به شاخه ، مجال برگرداندن چشم نمي دهد ، و در ضمن استماع ترنّمات و نغمات اين مرغان قشنگ و لطيف الخلقه .

يكوقت مي بيني يك طفل دهقاني از آن كنار و گوشه ها مي گذرد و با آوازهاي طبيعي ، تصانيفي را كه از پدران و اجداد خود شنيده است مي خواند . جاده اي را كه « روس ها » شوسه كرده اند ، مانند مار سفيدي با پيچ و خم زياد ، از ميان اين زمين هاي سبز مي گذرد و بر روي اين تل ها و درّه ها

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كوه ها و تپه ها .

44

صعود و نزول مي كند . حيف از اين منزلگاه زيبا است كه خواهي نخواهي
بايد از آن گذشت و مجال توقف در آن نيست .

بعد از صرف نهار و چاي و اداي فريضه ، با كمال كراهت سوار شده رانديم ، بالاي قلّه ها از كنار سبزه هاي از برف درآمده ، و درختان تازه شكوفه كرده عبور كرديم ، نزديك دو ساعت به غروب هوا كولاكي شده و باريدن گرفت و خيلي سرد شد ، به زحمت از قلل مرتفعه سرازير شده ، مقارن غروب رسيديم به قريه « ماهينان » كه ملكي « آقاي حاج يمين نظام » ، دوست صميمي و قديمي من است . « رضا علي » گماشته ايشان را ديدم ما را در منزل « درويش علي » وارد كرده و درها را از سرما بسته ، براي خشك كردن لباس ها آتش كرديم . شب آقاي « آقا ميرزا محسن خان » فرزند آقاي « حاج يمين نظام » ، از قريه مسكوني خود « دورنيان » به ديدن آمدند ، از ملاقات ايشان خيلي خوشوقت شدم ، ابوي ايشان را فردا ان شاءالله در قريه مسكوني خودشان « فارسجين » ملاقات خواهيم كرد .

قريه رزن

جمعه دوم شهر رمضان مطابق « 31 ثور » ، طرف صبح سوار شده از « ماهينان » حركت كرديم ، پس از طي دو فرسخ مسافت رسيديم به « قريه رزن » ، چون قريه « فارسجين » متصل به « رزن » است پياده شده گفتيم ، مال ها را قرموت ^{( 1 )} بدهند و خودمان قدم زنان رفتيم به « فارسجين » ، ديدن « آقاي حاج يمين نظام » ، خود و پسرانش آقاي « علي خان » و « قاسم خان » تازه از خواب بيدار شده و روزه بودند ، از تجديد ملاقات يكديگر خيلي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ مخلوط كاه و يونجه و جو كه به اسب بدهند .

45

خوشوقت شديم ، چاي حاضر كردند ما خورديم و خواستيم خداحافظي
كنيم ديديم نهار آوردند ، در اين چند دقيقه يا منتهي يك ساعت ، غذاي مرتب و صحيحي طبخ و حاضر كرده بودند ، پس از صرف نهار خداحافظي كرديم . يك پاكت نوشتند به سرايدار خانه خودشان در « همدان » كه از ما پذيرائي كند ، با اصرار زياد پاكت را به من دادند و جدا شديم .

آمديم به « قريه رزن » مقارن ظهر سوار دستگاه شده رانديم ، عصر در « قريه رزن » مال ها را قرموت دادند ، ما نماز خوانديم و مجدداً سوار شده غروب به قريه « حاتم آباد » رسيده شب را در آن جا بسر برديم .

همدان

شنبه سوم رمضان مطابق « اول جوزا » ^{( 1 )} ، صبح در حالتي كه هوا خيلي سرد شده بود سوار شده حركت كرديم ، در راه « مشهدي محمّدحسين » همسفر ما ، احوالش به هم خورد و دل درد سختي گرفت كه خوف هلاكت داشت ، در يك قهوه خانه پياده شده مدتي به معالجه و پرستاري او پرداختيم ، حالش في الجمله تفاوتي كرد و بهتر شد . مجدداً سوار شده حركت كرديم مقارن ظهر رسيديم به « همدان » ، « مشهدي عبدالحميد » كالسكه چي چون خودش اهل « همدان » بود ، نگذاشت به خانه « حاج يمين نظام » برويم و كالسكه را يكسره برد به منزل خودش ، كه در كوچه حاجي نزديك پل پهلوان واقع است ، توقف ما در « همدان » از جهت كسالت
« مشهدي محمّدحسين » سه شب طول كشيد ، بالأخره با مراقبت طبيب و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سوّمين ماه قمري فلكي مطابق با خردادماه ، جوزاء صحيح است .

46

پرستاري و محبت آقاي « عبدالحميد » و برادر و مادرش بحمدالله خوب شد .

مقبره بوعلي سينا

اين دو سه روز در « همدان » گردش هاي كاملي كرديم ، سر مقبره « بوعلي سينا شيخ الرئيس » ، و قبر « بوسعيد ابوالخير » رفته فاتحه خوانديم و با درشكه به « سعديه » كه از ييلاقات متصله به شهر « همدان » است رفته و گردش كرديم ، و نيز سر قبر « باباطاهر » كه بالاي تلّي واقع است و قبر « امامزاده حارث بن علي » كه پاي همين تل است فاتحه خوانديم ، اين تل مسلط به تمام شهر و باغات و ييلاقات است ، منظرگاه باشكوهي است . بالاي تل يك چشمه آب است ، كه دراويش معتكف در « بقعه بابا » ، از آن مصرف مي كنند و دور آن چشمه گل كاري كرده اند .

در « بقعه بابا » دو قبر ديگر هم در يك ضريح هست ، كه گفتند يكي قبر « قطب الدين حسن » و ديگري قبر « جنت علي شاه » است كه هر دو از معاريف عرفا مي باشند امام زاده « يحيي بن علي بن ابي طالب ( عليه السلام ) » را نيز زيارت كرديم كه بقعه اش در داخل شهر است ، و نيز به زيارت « شاهزاده حسين بن علي النقي » كه در قبرستان بزرگ داخل شهر مدفون است رفتيم ، مقبره كهنه و عظيم البناي « استرومردخاي » را مشاهده كرديم كه زيارتگاه يهودي ها است ، در يك زاويه بقعه « شاهزاده حسين » علامت قبر كوچكي است كه مي گويند سر « شاه سلطان حسين صفوي » در آن جا دفن است ، محل دفن را قطعاً نمي دانم . ولي در تواريخ مذكور است كه زمان استيلاي افاغنه به « اصفهان » ، « عثماني ها » نيز به عنوان حمايت از « شاه سلطان حسين » ، تمام « ايالات غربي ايران » را اشغال كرده بودند ، « محمود افغان » ،

47

« شاه صفوي » را كه تا آن وقت محبوس داشت مقتول ساخته ، سرش را براي « عثماني ها » فرستاده ، و « همدان » در آن موقع در دست « عثماني ها » بوده است . بنابراين مدفون بودن سر « شاه سلطان حسين » در بقعه « شاه زاده » خيلي قابل قبول است .

« مسجد جامع » را كه در وسط شهر است تماشا كرديم ، مسجد عظيم البناي خوبي است ، « مسجد شاه » هم كه در اواخر آباداني شهر است ديده شد ، اي كاش كه نديده بودم زيرا كه از بي حسي مسلمان ها خراب شده ، و ارامنه آجرها و مصالح آن را برده و به مصرف ساختن پل رسانيده اند . آثار و علامات مسجد به كلي از بين رفته و مسطح شده است ، فقط نزديك محراب قسمت مرتفعي است ، كه فعلا يك كوره گچ پزي شده است ، « سنگ شير » و « سنگ باد » و « سنگ برف » ، عبارت از قطعه سنگ هاي بزرگي است كه در نقاط مختلفه شهر افتاده ، و مردم افسانه ها و خرافاتي نسبت به هر يك مي دهند ، ظاهراً « ابوالهول ها » يا بت هاي ملت « مِد » است كه پايتخت آن ها همين جا به اسم اكباتان بوده .

سنگ هفت پستان

« سنگ هفت پستان » عبارت از قطعه سنگ مسطحي است واقع در زيرزمين ، و داراي هفت نقطه برجسته است ، و از آن ها آب مي چكد و تشكيل يك چشمه مي دهد . من از چند پله پائين رفته ، كبريت روشن كرده قطعه سنگ را به خوبي ديدم ، اما اين كه مي گويند شب هاي جمعه آن جا چراغ غيبي مي سوزد جزو اساطير است .

شهر « همدان » از بلاد خيلي قديمه است ، كه در موقع استيلاي عرب بر « ايران » خيلي مهم بوده ، و مورّخين اسلام آن را زياد در كتب خود ذكر

48

مي كنند ، مردمان بزرگ از علما و شعرا و غيرهم به آن منسوب اند ، شهر
مزبور به جاي « اكباتان » قديم ساخته شده است .

« اكباتان » پايتخت قديم « سلاطين مد » ^{( 1 )} بوده است كه تقريباً دو هزار و هشتصد سال پيش از اين ، يعني در قرن هفتم قبل از « ميلاد مسيح » ، در حدود مغرب « ايران » حكومت مستقل و مقتدري داشته ، و غالباً با دولت هاي « كلده » و « آشور » و « مصر » جنگيده اند . معروف ترين پادشاه آن ها « سياكزار » است و آخرين پادشاه آنها كه اسم آن را به خاطر ندارم به دست « داريوش كبير » يعني « داراب اكبر » كشته شد ، و سلطنت مدي منقرض ، و ممالك آن ضميمه ايران گرديد من يقين دارم كه تپه بزرگي كه فعلا ارامنه آن جا مسكن دارند ، و معروف به « كوچه سر قلعه » و « قلعه دارا » مي باشد ، همان تلي است كه به قول مورّخين و موافق تورات « سياكزار » به روي آن بناي قصر با شكوهي نمود و در همان قصر ، « داريوش » نزول نمود ، تپه ديگر نيز كه فعلا معروف به « تل مصلي » است مظنوناً از آثار و بقاياي « اكباتان » قديم است .

زيارتگاه يهوديان

ديگر از آثار « اكباتان » مقبره « استرومردخاي » است كه فوقاً به آن اشاره شد و امروز زيارتگاه « يهودي ها » است و به قول عامه قبر يكي از انبياي « بني اسرائيل » است .

اما تفصيل آن موافق قول مورخين فرنگ ، و آنچه تورات با آب و تاب و طول و تفصيل زياد بيان كرده آن است كه ، پس از اسارت و تفرق

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ ماد صحيح است و نام منطقه اي از ايران شامل آذربايجان و عراق عجم بوده است .

49

« بني اسرائيل » به دست « بخت نصر » پادشاه آشوري ، و استيلاي « داريوش
كبير » پادشاه « ايران » بر تمام ممالك « كلده » و « آشور » و « مصر » و « فلسطين » و « حجاز » و « عراق » و « مد » و غيرها ، و مزاوجت ^{( 1 )} پادشاه مزبور با يك دخترك يهوديه موسوم به « استر » ، عموي اين دختر موسوم به « مردخاي » به خيال افتاد كه بهوسيله اين مواصلت ، اسباب نجات ملت متفرقه يهود را فراهم آورد ، لذا سرّاً افكار خود را به برادرزاده خود تزريق مي كرد و دستوراتي به مشاراليها مي داد ، اين دختر هم غالباً در حالت مستي پادشاه ، خواهش هاي خود را كه مقدمات مقصد عمو بود انجام مي داد ، از قبيل كشتن « هامان » وزير ، و تمام بزرگاني كه كينه « ملت يهود » را در دل داشتند ، بالأخره از طرف پادشاه اجازه مرخصي و عودت به « فلسطين » به تمام « ملت يهود » كه در اطراف و اكناف پراكنده بودند داده شد ، و حتي مصارف رفتن هم غالباً از خزانه پادشاه داده مي شد ، و نيز مخارج تعمير خرابي هاي « بيت المقدس » هم از طرف پادشاه داده شد ، « استر » و « مردخاي » هر دو پس از مردن در يك جا دفن شدند و « مردخاي » خدمات خود را به « بني اسرائيل » ، به روي كتيبه هاي مقبره نوشت . اين است كه « اسرائيليان » امروز هنوز به زيارت قبر نجات دهنده خود مي آيند ، و آن روز را كه اجازه مرخصي اجداد آن ها به « فلسطين » داده شد عيد مي گيرند . اين است اجمال مسئله اي كه تورات آن را در چند صفحه ذكر كرده است .

آثار ديگري نيز از « اكباتان » نوشته اند كه من مجال رفتن و ديدن آن را نكردم ، در هر حال معلوم نيست « اكباتان » در چه زمان و به چه سببي منهدم شده ، و « همدان » در چه تاريخ به جاي آن بنا شد ، ما فقط اسم آن را از

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ ازدواج و زناشويي .

50

ابتداي فتوحات مسلمين در كتابها مي بينيم ، و از همان وقت تا به حال يك
موقعيت نظامي و استراتژي مهمي را دارا است .

اهميت فلاحتي آن هم قديمي است ، ليكن از موقعي كه راه شوسه « رشت » و « قزوين » را به آنجا امتداد داده اند ، يك موقع تجارتي پراهميتي را نيز دارا شده است .

در اين ايام عده كثيري از « عيسويان آشوري » ، زن و مرد كه از چنگ « عثماني ها » فرار كرده ، و چندي در « بغداد » و جاهاي ديگر متواري بودند به اين شهر پناهنده شده اند .

همان قدر كه « همدان » اطرافش مصفا و چشم انداز آن فرح بخش است ، داخلش كثيف و داراي كوچه هاي تنگ و پرپيچ و خم است ، و در تمام خانه هاي مجاور به رودخانه ، بوي عفونت چرم شوئي موجود است ، اين كه گفته اند « همدان » خوش حاشيه و بد متن است گفتاري صدق و عين حقيقت است .

هواي « همدان » نسبت به « طهران » سردتر است و اين ايام كه برج « جوزا » ^{( 1 )} است زراعت ها هنوز سبز است ، باقلا درست دانه نبسته ، ريواس و اشكونج ، نوبر است ، يك قسم كاهوي مخصوص در « همدان » است ، كه گذشته از نازكي و لطافت فوق العاده اش صورتاً هم شباهتي به كاهوهاي « طهران » و جاهاي ديگر ندارد ، خيلي كوتاه قد و پربرگ و سفيدرنگ است ، مكرر از آن صرف نموديم ، جاي دوستان خالي .

اين روزها در « همدان » در تهيه چراغاني و بستن طاق نصرت جهت ورود « شاه » كه از فرنگ مي آيد هستند ، از دوستان آقاي « فريدالسلطان

همداني » و آقاي « سلطان حسن خان » رئيس نظميه و آقا « شيخ حسن حضرت عبدالعظيمي امين صلح » و آقاي « برهان الواعظين » رئيس محكمه بدايت را ملاقات و ديدن كردم .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سومين ماه قمري ، مطابق با خرداد ماه .